فهرست:
فصل اول:کلیات
مقدّمه.. 2
طرح تحقیق.. 2
سئوال اصلی:.. 3
سئوال‌های فرعی:.. 3
فرضیه اصلی.. 3
پیشینه تحقیق.. 3
اهداف تحقیق.. 4
اهمّیت تحقیق.. 4
فایده تحقیق.. 4
نوع ، روش و روش گردآوری داده و ابزارهای تحقیق 5
گفتار اول: مفهوم شناسی.. 5
اصل.. 5
مکلَّف و تکلیف.. 6
احتیاط در لغت و اصطلاح.. 6
احتیاط در فقه و اُصول.. 6
سیر تحوّل و اصول عملیّه.. 7
گفتار دوم: واضع علم اصول و اصل احتیاط.. 8
جایگاه اصل احتیاط.. 11
حجیّت انواع احتیاط.. 14
دیدگاه اخباریان و اصولیان در اصل احتیاط 16
1) نظریه اخباریان.. 16
2) نظریه اصولیان.. 16
شرایط احتیاط.. 17
1) مشهور اصولیان.. 18
2) دیدگاه آخوند خراسانی.. 18
ملاک بازشناسی احتیاط مطلوب از نامطلوب.. 19
عوامل گسترش احتیاطهای ناروا.. 21
1) دریافت نادرست از آموزه‌های دین.. 21
2) استصلاح و احتیاط.. 23
3) وسواس علمی.. 25
4) بی‌توجّهی به مقاصد و روح شریعت.. 26
فصل دوم: اصل احتیاط در دوره تشریع (زمان حضرت رسول اکرم)
دلایل سهولت شریعت.. 27
گفتار اوّل: اصل احتیاط در قرآن.. 30
زمینه‌هاى احتیاط.. 30
اُمور حقوقى.. 31
اخبار و گزارش‌ها.. 32
روابط اجتماعی.. 34
دوراندیشی قرآن.. 37
قاعده دفع ضرر احتمالی.. 38
احتیاط به معنای خاص.. 39
الف) آیات نهی از سخن بدون علم... 39
ب) اشارات آیات به تقوا و حقّ تقوا.. 45
ج) آیات منع هلاکت نفس خویش.. 48
د) آیات و رویارویی با شبهه.. 49
گفتار دوّم: اصل احتیاط در سنّت نبوی.. 50
اصل اوّل عصمت.. 50
اصل دوّم.. 51
اصل سوّم.. 52
اصل چهارم.. 53
اصل پنجم.. 53
اصل ششم.. 54
فصل سوم: اصل احتیاط در عصر صحابه و اهل بیت
گفتار اوّل: اصل احتیاط و صحابه.. 57
گفتار دوّم: اصل احتیاط و اهل بیت.. 62
الف ) روایاتی که نهی از سخن بدون علم می کند 62
ب) روایات دوری از شبهات.. 63
ج) روایات ترغیب و دعوت به احتیاط.. 66
صفات زاهد.. 66
سفارش به احتیاط در حقوق.. 69
شکار دسته جمعى، سفره همگانى.. 69
خریدو فروش.. 71
احتیاط در امر دین.. 72
فصل چهارم: اصل احتیاط نزد فقهای شیعه و اهل سنت
گفتار اوّل: بررسی اصل احتیاط از عصرغیبت کبری تا عصر علامه حلّی 75
گفتار دوّم: بررسی اصل احتیاط از عصر علامه حلّی تا آخوند خراسانی 78
گفتار سوّم: بررسی اصل احتیاط نزد اخباریان 86
گفتار چهارم: سیر تحوّل اصل احتیاط نزد فقهاء اهل سنّت 90
مذهب حنفی.. 90
مذهب مالکی.. 95
مذهب حنبلی.. 96
مذهب شافعی.. 99
فصل پنجم: بررسی احتیاط های موجود در فقه
توجیه احتیاطهای ناپسند.. 110
درنگی در شرایط احتیاط.. 118
اقسام شرایط احتیاط.. 119
بازتاب شرایط مختلف در نوع استنباط.. 121
اجتهاد نارسا، احتیاط ناروا.. 123
حقیقت اجتهاد.. 124
نتیجه گیری.. 126
پی نوشت‌ها.. 127
کتابنامه.. 132
منبع:
قرآن کریم.
نهج البلاغه.
ابن أبی جمهور، محمّد بن زین الدین، عوالی اللئالی العزیزیه فی الأحادیث الدینیه ، محقّق یا مصحح مجتبی عراقى، قم، دار سید الشهداء، 1405ق.
ابن ادریس، محمّد بن منصور بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1410 ق.
ابن ادریس محمّد بن احمد، السرائر الحاوی التحریر الفتاوی(المستطرفات)، قم، مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدریسن ، 1410ق.
ابن أمیر الحاج، التقریر والتحریر فی علم الأصول، بیروت، دار الفکر، 1417 ق - 1996م.
ابن بابویه، محمّد بن على، الخصال، مصحح على اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، 1362 ش.
ابن بابویه، محمّد بن على، من لا یحضره الفقیه، محقّق و مصحح على اکبر غفارى، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1413ق.
ابن حزم، ابومحمّد علی‌بن‌احمدبن‌سعید، المحلّی، محقّق موسسه احیاء تراث عربی، بیروت، دار الآفاق الجدیده، بی تا.
ابن زهره، حمزه بن علی، غنیه النزوع الی علم الاصول و الفروع، محقّق ابراهیم بهاری ، قم، موسسه امام صادق (علیّه السلام)، 1375 ش.
ابن عابدین، عمر بن عبد العزیز، حاشیه ردّالمحتار على الدرّالمختار شرح تنویر الابصار، بیروت، دار الفکر، 1412ق - 1992م.
ابن عابدین، عمر بن عبد العزیز، مجموعه رسائل، لاهور، بی نا،1400ق.
ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الانتقاء من فضائل الثلاثه الائمه الفقهاء، بیروت، دارالکتبالعلمیه، بی تا.
ابن قدامه ، أبو محمّد موفق الدین عبد الله بن أحمد بن محمّد، المغنی ، بیروت ، دار الفکر، بی تا.
ابنِ نجیمٍ،الشیخ زین العابدین بنِ إِبراهیمِ، الأَشباه والنظائر على مذهبِ أَبِی حنیفه النعمانِ، بیروت، لبنان، دار الکتب العلمیه ، 1400ه1980م.
ابنقیم جوزیه، اعلام الموقّعین عن رب العالمین، بیروت، چاپ طه عبدالرؤف سعد، 1973.
ابو اللیث، نصر بن محمّد بن أحمد بن إبراهیم السمرقندی،عیون المسائل ، تحقیق صلاح الدِّین الناهی، بَغْدَاد، مطبعه أسعد،1386ق.
أبو محمّد بهاء الدین المقدسی، عبد الرحمن بن إبراهیم بن أحمد، العده شرح العمده ، القاهره ، دار الحدیث، 1424ق 2003 م.
أبو محمّد عز الدین عبد العزیز بن عبد السلام بن أبی القاسم بن الحسن السلّمی الدمشقی، الملّقب بسلطان العلماء، قواعد الاحکام ،بیروت – لبنان ، دار المعارف، بی تا.
ابوزهره، محمّد، ابوحنیفه، قاهره، ، 1955م.
ابوزهره، محمّد، تاریخ المذاهب الاسلامیه فى تاریخ المذاهب الفقهیه ، قاهره، دارالفکرالعربى. بی تا.
آخوند خراسانى، محمّد کاظم بن حسین، کفایه الأصول، قم، موسسه آل البیت (علیهم السلام)، 1404ق.
اردبیلى، احمد بن محمّد، مجمع الفائده و البرهان، قم، دفتر انتشارات اسلامى1403.
استر آبادی، محمّد امین ابن محمّد، فوائد المدنیه ، محقّق و مصحح رحمت الله رحمتى اراکى، قم، جامعه مدرسین، 1426ق.
آشتیانی، محمدحسین بن جعفر، القوائد الفقیه (بحر الفوائد)، قم، انتشارات مرعشی نجفی، 1403 ق.
الأشقر، عمر سلیمان، تاریخ الفقه الاسلامى، الکویت، مکتبه الفلاح، 1412ق 1991 م .
اصفهانى نجفى، محمّد تقى بن عبدالرحی، هدایه المسترشدین، قم، موسسه النشر الاسلامی، 1429ق.
اصفهانی، محمّد حسین، نهایه الدرایه فی شرح الکفایه ، قم، سیّد الشهدا، 1374ش.
اصفهانی، محمّدتقی(مجلسی اوّل)، لوامع صاحبقرانى، قم، موسسه اسماعلیان، 1414ق.
اصفهانی، محمّد باقربن محمّدتقی، بیست و پنج رساله فارسی، محقّق و مصحح سیّد مهدی رجایی، قم، انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشی، 1412 ق.
انصارى، مرتضى بن محمّدامین، فرائد الأصول، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1428ق.
بحرانى، آل عصفور، یوسف بن احمد بن ابراهیم، حدائق الناظره ، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم ، 1405ق.
برقی، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، محقق جلال الدین محدث، قم، دارالکتب الاسلامیه ، چاپ دوم، 1371 ق.
بروجردی، محمّد مهدی بحر العلوم، فوائد رجالیه، تهران، نشر مکتبه الصادق، 1405 ق.
البزدوی، علی بن محمّد الحنفى ، کنز الوصول الى معرفه الأصول ، کراتشی، مطبعه جاوید، بی تا.
بهایی، محمّد بن حسین، زبده الأصول، چاپ اوّل، قم، مرصاد ، 1031 ق.
پیکار صفین، ترجمه وقعه صفین، مترجم پرویز اتابکى، تهران ، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى،1370ش.
تبریزى، موسى بن جعفر، أوثق الوسائل فی شرح الرسائل، قم، کتبی نجفی، 1369ق.
تونى، عبدالله بن محمّد تونى، الوافیه فی أصول الفقه ، قم، مجمع الفکر الاسلامی ،1415ق.
جزایری، سیّد نعمه الله، منبع الحیاه و حجیه قول المجتهد من الأموات، محقّق و مصحح رؤف جمال الدین، بیروت-لبنان، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، 1401 ق.
الجصاص، أحمد بن علی أبو بکر الرازی الحنفی،الفصول فی الأصول، کویت، وزاره الأوقاف الکویتیه ،1414 ق - 1994م.
الجوینی، عبد الملک بن عبد الله بن یوسف بن محمّد، البرهان فی أصول الفقه، محقّق صلاح بن محمّد بن عویضه ، بیروت – لبنان، دار الکتب العلمیه ، 1418ق.
چاچی، أحمد بن محمّد بن إسحاق أبو علی ، أصول چاچی ، بیروت، دار الکتاب العربی، 1402ق.
حائرى اصفهانى، محمّدحسین بن عبدالرحیم، الفصول الغرویه فی الأصول الفقهیه ، قم، دار احیاء العلوم الاسلامیه، 1404ق.
حرّ عاملى، محمّد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعه إلى تحصیل مسائل الشریعه ، قم، مؤسسه آل البیت (علیهم السلام)، 1409ق.
حر عاملى، محمّد بن حسن ،وسائل الشیعه ، قم، مؤسسه آل البیت (علیهم السلام) ، 1409 ق.
حرّ عاملی، محمّد بن حسن، الفوائد الطوسیه عاملى، محقّق و مصحح سید مهدى لاجوردى حسینى محمّد درودى، قم، چاپخانه علمیه، 1403 ق.
حکیم، سید محسن طباطبایى، چاپ اول، مستمک العروه، قم، مؤسسه دار التفسیر، 1416ق.
حکیم، محمّد تقى بن محمّد سعید ، الاصول العامه، قم، مجمع جهانی اهل بیت(علیه السلام)، 1418ق.
حلّى، جعفر بن حسن، معارج الأصول، لندن، موسسه امام علی (علیه السلام)،1423ق.
حلّى، حسن بن یوسف بن مطهر اسدى، قواعد الأحکام فی معرفه الحلال و الحرام، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین، 1413 ق.
حلّى، حسن بن یوسف، تهذیب الوصول الى علم الأصول، چاپ اوّل، لندن، موسسه الامام علی (علیه السلام) 1380 ش.
حلّى، حسن بن یوسف، مبادی الوصول إلى علم الأصول، قم، المطبعه العلمیه ، 1404ق.
حلّی، حسن بن یوسف، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، چاپ یازدهم، مصحح حسن حسن زاده آملی، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، ۱۳۸۵.
حلّی، محمّد بن حسن، ایضاح الفوائد فی شرح مشکات القوائد، قم، المطبعه العلمیه ، بی تا.
حمیرى، عبد الله بن جعفر، قرب الإسناد، قم، مؤسسه آل البیت (علیهم السلام)، 1413ق.
خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، 1349ق.
خمینى، سید روح اللّه موسوى، تحریر الوسیله ، قم، مؤسسه مطبوعات دار العلم، بی تا.
خویى، ابوالقاسم، مصباح الاصول، قم، مکتبه الداوری، 1422ق.
الرازی، محمّد بن عمر بن الحسین، المحصول فی علم الأصول، محقّق طه جابر فیاض العلوانی، الریاض، جامعه الإمام محمّد بن سعود الإسلامیه ،1400 ق.
روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن، مشهد، بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى، بی تا.
زرکشی، بدر الدین محمّد الدین بهادر، الممثور فی القوائد، مصر، دارالکتبی، 1994م.
سبحانی، جعفر، مفاهیم قرآن، قم، موسسه امام صادق (علیّه السلام)، 1380ش.
السرخسی، محمّد بن أحمد بن أبی سهل أبو بکر، أصول السرخسی، بیروت لبنان، دار الکتاب العلمیه ، 1414ق.
سماعی، محمّد عمر، نظریه الاحتیاط الفقهی، بیروت-لبنان ،دار ابن حزم ،1428 ق.
السمرقندی، علاء الدّین، تحفه الفقهاء، بیروت، دار الکتب العلمیه ، 1405 ق– 1984 م.
الشافعی، محمّد بن إدریس أبو عبد الله، الاُم، بیروت، دار المعرفه ،1393ق.
شلبی، محمّد مصطفی ، المدخل فى التعریف بالفقه الاسلامى، بیروت، دار النهضه العربیه، 1985 م.
شهرکانى، ابراهیم اسماعیل، ذوی القربی، قم 1430ق.
شهید ثانى، زین الدین بن على، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه ، المحشی- کلانتر، قم، کتابفروشی داوری، 1410ق.
شهیدی، میرفتاح، هدایه الطالب، تبریز، چاپخانه اطَلاعات، 1375ق.
الشیبانی، محمّد بن الحسن بن فرقد أبو عبد الله، المبسوط، محقّق أبو الوفا أفغانی، کراتش پاکستان، إداره القرآن والعلوم الإسلامیه ، بی تا.
صدر، محمّد باقر، تقریرات محمود هاشمى شاهرودى، بحوث فی علم الأصول، قم ، موسسه دائره المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت (علیهم السلام)، 1417ق.
صیمری، حسین بن علی، اخبارابی حنیفه و اصحابه، بیروت، 1405ق.
طباطبائی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیرالقرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین قم، 1417 ق.
طباطبایی، محمّد حسین، حاشیه بر کفایه الاصول، قم، بنیاد علمی و فکری علاّمه طباطبایی، بی تا.
الطرابلسی، عبدالله محمّد بن محمّدبن عبدالرحمن المغربی المعروف، مواهب الجلیل لشرح مختصر الخلیل، طرابلس، مکتبه النجاح 1969.
طوسى، محمّد بن حسن، الأمالی، مصحح مؤسسه البعثه ، قم، دار الثقافه ، 1414 ق.
طوسى، محمّد بن حسن، تهذیب الأحکام، محقّق مصحح حسن اوسوى خرسانی، تهران، دار الکتب الإسلامیه، 1407ق.
طوسی، محمّد بن حسن، العده فی اصول الفقه، چاپ اوّل، قم، انتشارات محمّد تقی علاقبندیان، 1417 ق.
عطار، احمدبن ابراهیم، تذکره الاولیاء، تهران، چاپ محمّد استعلامی، 1360 ش.
علم الهدى، على بن حسین ،کتاب رسائل الشریف المرتضی، چاپ اوّل، قم ،دار القرآن الکریم ، 1405 ق.
علم الهدى، على بن حسین، الذریعه إلى أصول الشریعه ، تهران، موسسه انتشارات و چاپدانشگاه تهران، 1376 ش.
علم الهدی، علی بن حسین، تنزیه الانبیاء، محقّق فارس حسون کریم، قم، بوستان کتاب، 1422ق.
غزالی، ابی حامد بن محمّد، الاحیاء علوم الدین، بیروت –لبنان، دار الکتب العلمیّه ، 1986 م.
فخر رازی، محمّد بن عمر بن الحسن بن الحسین، عصمه الانبیاء، قم، کتابخانه نجفی، بی تا.
فیض کاشانى، محمّد بن شاه مرتضى، مفاتیح الشرایع، محقّق و مصحح مهدى رجائى، قم، کتابخانه آیت الله مرعشى نجفى- ره، 1401 ق.
فیض کاشانى، محمّد بن شاه مرتضى، نقد الأصول الفقهیه ، محقّق مصحح محمّد امامى کاشانى، چاپ کنگره فیض، بی تا.
فیض کاشانى، محمّد محسن بن شاه مرتضى، الوافی، اصفهان، کتابخانه امام أمیر المؤمنین على (علیه السلام)، 1406ق.
قیومى، احمد بن محمّد، مصباح المنیر، قم، موسسه دار الهجره ، بی تا.
الکاسانی، علاء الدین أبو بکر بن مسعود الحنفی، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، بیروت - لبنان، دار الکتب العلمیه ، 1986م.
کاشف الغطاء، على، أدوار علم الفقه و أطواره، بیروت، دار الزهراء للطباعه و النشر و التوزیع، 1399ق.
کلینى، محمّد بن یعقوب ،کافی، قم، دار الحدیث، 1429 ق.
کلینى، محمّد بن یعقوب، أصول الکافی، ترجمه سید جواد مصطفوى، تهران، کتاب فروشى علمیه اسلامیه، 1369ش.
کلینى، محمّد بن یعقوب، گزیده کافى، ترجمه محمّد باقر بهبودى، تهران، مرکز انتشارات علمى و فرهنگى، 1363ش.
اللخمی الغرناطی، ابراهیم بن موسى بن محمّد، الموافقات، محقّق أبو عبیده مشهور بن حسن آل سلمان، مصر، دار ابن عفان، 1417ق.
لنکرانى، محمّد فاضل موحدى، تفصیل الشریعه فی شرح تحریر الوسیله، بیروت - لبنان، دار التعارف للمطبوعات، 1418ق.
لنگرودی، سیّد محمّد حسن، الدرر النضید، قم، انصاریان، 1412ق.
مجلسى، محمّد باقر بن محمّد تقى، بحار الانوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1403ق.
مجلسى، محمّد باقر بن محمّد تقى، مرآه العقول فی شرح أخبار آل الرسول، محقّق و مصحح سید هاشم دار رسولى محلّاتى، تهران، الکتب الإسلامیه 1404ق.
مصطفوی، حسن، تفسیرروشن، تهران، نشر کتاب،1380 ش.
مطهری، مرتضی، ده گفتار، بی‌نا، انتشارات صدرا، بی‌تا.
مفید، محمّد بن محمّد، الأمالی، محقّق و مصحح حسین استاد ولى، و علی اکبرغفارى، قم، کنگره شیخ مفید، 1413ق.
مفید، محمّد بن محمّد، مختصر التذکره بأصول الفقه، کنگره شیخ مفید، قم،1413 ق.
مکارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیه ، 1374 ش.
میرداماد، محمّد باقر حسینى، عیون المسائل، تهران، 1397ق.
میرزاى قمى، ابوالقاسم بن محمّدحسن، القوانین المحکمه فی الأصول، قم، احیاء الکتب الاسلامیه، 1430ق.
میرزای شیرازی، محمّد حسن بن محمود، تقریرات المجدد الشیرازی، قم، مؤسسه آل البیت (علیّهم السلام)، لاحیاء التراث، بی تا.
نجفى، محمّد حسن، جواهر الکلام، محقّق، مصحح عباس قوچانى- على آخوندى، بیروت-لبنان، دار إحیاء التراث العربی، 1404ق.
نجفى، کاشف الغطاء، جعفر بن خضر مالکى، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعه الغراء، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه، قم، 1422ق.
نراقى، احمد بن محمّد مهدى، مستند الشیعه، قم، دفتر انتشارات اسلامى، موسسه آل البیت(علیه السلام)، 1415ق.
نورى، حسین بن محمّد تقى، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسه آل البیت (علیهم السلام)، 1408 ق.
نورى، محدث، میرزا حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، محقّق و مصحح گروه پژوهش مؤسسه آل البیت (علیهم السلام)، بیروت، لبنان، مؤسسه آل البیت (علیهم السلام)، 1408ق.
وحید بهبهانى، محمّد باقر بن محمّد اکمل، الفوائد الحائریه ، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1415 ق.
وحید خراسانی، حسین، مناسک الحج، قم، مدرسه الإمام باقر العلوم (علیه السلام)، 1428ق.
وهبه الزحیلی، الفقه الاسلامى و ادلّته، سوریَّه – دمشق، دار الفکر. بی تا.