پایان نامه کارشناسی ارشد رشته ادیان ابراهیمی
چکیده؛
گسترش تفکرات و اندیشههای اسلامی و همچنین فلسفه یونان باستان از جمله فلسفه ارسطو و افلاطون، تأثیرات بسزایی بر متفکرین یهودی قرون وسطی همچون سعدیا گائون و موسی بن میمون داشته است. این در حالی است که در دوران معاصر با رشد رنسانس، تغییر پارادایمهای علمی حاکم و همچنین آزادی یهودیان از بند محاصره و تشکیل دولت یهودی، تفکرات اندیشمندان این دین با توجه به شرایط زمانی جدید تغییرات ژرفی یافت. شکل گرفتن انواع الاهیات مانند الاهیات فمینیستی، الاهیات هولوکاست، الاهیات شَرّ و ... از این جمله اند. لذا بهمنظور بررسی دقیق تفاوتهای میان الاهیات یهودی قرون وسطی و دوره معاصر در باب موضوعات اساسی خدا، آفرینش، وحی و رستگاری، در این پایاننامه ترجمه مقالاتی از کتاب الاهیات یهودی معاصر[1] تألیف الیوت دورف و لوئیس نیومن بههمراه مقدمهای تحلیلی ارائه گردیده است. امید است این اثر بتواند در راستای ارتقاء سطح کیفی و کمی منابع فارسی در زمینه فلسفه و الاهیات یهودی در دانشگاه ادیان و مذاهب مؤثر افتد.
کلمات کلیدی: خدا، آفرینش، وحی، رستگاری، سعدیا گائون، موسی بن میمون
[
فصل اول- پیش درآمد
پایان نامه حاضر ترجمهای است از کتاب الاهیات یهودی معاصر که ارائه کننده جامعترین نوشتههای مذهبی یهودی از نیمه دوم قرن بیستم تا به امروز است. این کتاب که گزیدهای از تأملات و اندیشههای متفکرین پیش و پس از جنگ جهانی دوم بوده، به صورتی کاملاً نظام مند طیف گستردهای از نقطه نظرات و ایدههایی را که منعکس کننده الاهیات یهودی معاصر میباشند را گردآوری کردهاست. این طیف گسترده شامل اندیشههای متفکران ارتدوکس، فمینیست، اسرائیلی، آمریکایی، خردگرا، عارف مسلک و پسا مدرن است.
در این کتاب، مقدمههای بسیار عمیقی در مورد هر بخش وجود دارد که هم راستایی و یا تضاد میان اندیشههای گوناگون یهودی معاصر را هم از منظر تاریخی و هم از منظر فلسفی به خوبی نشان میدهد. پس از مقدمهای کلی، این کتاب چهار بخش دارد. در بخش اول، گزیدهای از مهمترین نوشتههای فلاسفه یهودی در اوایل قرن بیستم (کوئن[1]، روزنتسوایگ[2]، بوبر[3]، کاپلان[4] و هِشل[5]) گردآوری شدهاست. بخش دوم حاوی مقالاتی پیرامون خدا، خلقت، وحی، رستگاری، عهد/بعثت و شریعت میباشد. در بخش سوم نیز مقالات اولیه پیرامون هولوکاست و دولت اسرائیل که برای اندیشمندان یهودی معاصر بسیار اهمیت دارند، ارائه گردیدهاست. بخش انتهایی این کتاب مباحثهای اجمالی است در مورد جهت گیریهای الاهیات یهودی در سپیده دم قرن بیست و یکم و همچنین پیشنهاداتی در مورد مطالعات بیشتر ارائه میکند.
این مجموعه به وسیله الیوت ان. دورف[6] استاد فلسفه دانشگاه آمریکایی یهودیت[7] در کالیفرنیا و لوئیس ای. نیومن[8] استاد ادیان دانشگاه کارلتون[9] کانادا تألیف شدهاست. در دیباچه این کتاب چنین آمده است:
«کتاب الاهیات یهودی معاصر به عنوان مجلدی به همراه کتاب قبلیمان "اخلاقیات و اصول اخلاقی یهودی معاصر"[10] (آکسفورد، 1995) ارائه میگردد. هدف ما از این کتاب، این است که خوانندگان را با عمق الاهیات یهودی معاصر که در طول دهههای اخیر شکل گرفته و توسعه یافته است، آشنا سازیم. به عقیده ما، این برهه تاریخی برای اندیشههای مذهبی یهود بسیار سازنده بوده و طی این دوره مسائل سنتی از جنبههای جدیدی مورد بررسی قرار گرفتند و همچنین دایره کسانی که در مباحث الاهیاتی صاحبنظر بودهاند، افزایش یافته است. در این کتاب مقالاتی از اندیشمندان بزرگ اوایل قرن بیستم را تا تأملات اخیر فمینیستها و پسامدرنها در کنار هم قرار دادیم که بتوانند پیوستگی بین الاهیات یهودی مدرن را با سنتهای گذشته به خوبی مورد تأکید قرار دهند. در این دورهی زمانی که تکثرگرایی دینی رواج یافتهاست، ما امیدواریم مجموعهای از این دست بتواند به فهم عمیقتر مباحث مهم دین یهود کمک کند. ما این کتاب را به کسانی که به خوبی رابطه بین صمیمیت انسانی و الوهیت را به شما نشان دادند تقدیم میکنیم. چرا که آنها عمیقترین احساسات خرسندی و شعف را که همانا عشق به خداست به زندگی ما ارزانی داشتهاند.»
نویسندگان مقالات ترجمه شده در پایان نامه یازده تن از برجسته ترین اساتید و اندیشمندان حال حاضر یهودیت میباشند که در قالب جدول زیر به معرفی اجمالی آنها میپردازیم.
جدول 1- معرفی اجمالی نویسندگان بخشهای ترجمه شده کتاب
ردیف
نویسندگان
شماره مقاله
توضیحات
1
آرتر ای. کوئن[11]
17
پژوهشگر یهودی اهل کشور امریکا، الهیدان و نویسنده؛ او نویسنده کتاب مشهور "بحثها و آموزهها" در مورد اندیشههای یهودی میباشد. او همچنین رمانهای متعددی نیز نگاشته است. کوئن در دوره حیات خود کتابهای کمیاب زیادی را جمع آوری کرد و نشریهای را تأسیس نمود. روح و طبیعت هنری شخصیت هنرمند او در کنار دغدغههایی پیرامون صداقت و راستی از مضامین اصلی نوشتههای کوئن محسوب میشود.
2
آرتر گرین[12]
14
پژوهشگر عرفان یهودی و نئوحسیدیسم، استاد رشته ربیهای غیر فرقهای در کالج عبری بوستون؛ او در نیوجرسی و در خانوادهای محافظهکار پرورش یافت. او پدر خود را یک کافر نظامی توصیف میکند. اما مادرش بعنوان یک زن یهودی سنتی خود را ملزم میدانست به فرزندش تعالیم یهود را آموزش دهد. او در زمان دانشجویی در مورد موضوع خدا دچار چالش شد، لذا تلاش خود را برای یافتن رویکردهایی تازه نسبت به یهودیت آغاز نمود. گرین کتابهای متعددی در زمنیه عرفان یهودی و حسیدیسم نگاشته است و هم اکنون به عنوان یکی از برجستهترین متفکران یهودی در زمینه عرفان، حسیدیم و معنویت شناخته میشود.
3
اِلن اِم. اومانسکی[13]
12
استاد مطالعات یهودی در دانشگاه فئرفیلد[14] در کنتیکت، آمریکا؛ او هم اکنون عضو هیئت تحریریه نشریه مطالعات فمینیستی ادیان بوده و اولین چهره شاخص زن توسط خانه یهودیت فئرفیلد لقب گرفت.
4
الیوت اِن. دورف
9
ربی محافظه کار، استاد رشته الاهیات یهودی دانشگاه امریکایی یهودیت در کالیفرنیا و نویسنده؛ او بیش از هر موضوعی به فلسفه یهودیت علاقه دارد. معرفت شناسی که به مسئله چیستی و ماهیت دانش میپردازد نیز از مسائل فلسفی مهمی است که الیوت اِن. دورف در مورد آن دارای نظریاتی میباشد. او بر خلاف بسیاری از متدینین معتقد است دانش با عقیده متفاوت است. او کتابهای متعددی نیز در زمنیه الاهیات و اخلاق یهودی به همراه همکار خود لوییس ای. نیومن نگاشته است.
5
ایمانوئل لویناس[15]
15
فیلسوف فرانسوی و متخصص در زمینه تلمود؛ او در دانشگاه استراسبورگ به تحصیل پرداخت و سپس در دانشگاه فرایبورگ در رشته پدیده شناسی با هایدگر آشنا شد. در همان ابتدای آشنایی با هایدگر به تفکرات او علاقمند شد. اما بعداً بعلت حمایت هایدگر از نازیها از او فاصله گرفت. تفکرات اصلی او در زمینههای اخلاق و "دیگری[16]" است. او معتقد است دیگری را نمیتوان به عنوان یک موضوع[17] مورد بررسی قرار داد.
6
هَرلد ام. شولوایز[18]
10
ربی امریکایی و نویسنده؛ او در خانوادهای سکولار متولد شد که به سنتهای یهود و صهیونیزم احترام می‌گذاشتند. هرلد در سال 1945 از دانشگاه یشیوا در رشته فلسفه فارغ التحصیل شد. او بنیادی یهودی را با عنوان درستکاری و با هدف کمک به پارسایان نیازمند تأسیس نمود. هم چنین در این بنیاد به معلمان، تاریخ هولوکاست آموزش داده میشود.
7
لوئیس جیکبز[19]
8
نویسنده و الهیدان برجسته و مؤسس یهودیت محافظه کار؛ او به ویژه در زمینه آشتی دادن بین یهودیت ارتدوکس و دنیای مدرن بسیار تلاش نموده است. جیکبز هم چنین در مورد وجود خدا، درد، زندگی اخروی و معجزه قلم زده است.
8
مارشا فالک[20]
11
نویسنده؛ او دارای مدرک کارشناسی در رشته فلسفه و دکتری در رشته ادبیات انگلیسی و عبری میباشد. او به مدت 15 سال در رشتههای ادبیات انگلیسی و عبری، مطالعات یهودی و کتاب مقدس به تدریس پرداخته است.
9
نیل گیلمن[21]
16
ربی امریکایی، فیلسوف و یهودی محافظه کار؛ او در رشته فلسفه از دانشگاه کلمبیا و در مقطع دکتری فارغ التحصیل شد. گیلمن یکی از اعضاء کمیسیون یهودیان محافظه کار و استاد فلسفه یهودیت در مدرسه دینی منهتن میباشد.
10
استیون اشوارتس شیلت[22]
18
ربی، فیلسوف، الهیدان و روزنامه نگار؛ او در سال 1965 در دانشگاه واشنگتن به عنوان استاد رشته فلسفه و الاهیات یهودی برگزیده شد. او مقالات علمی متعددی در زمینههای اخلاق، زیبایی شناسی، آخرت شناسی و هلاخا[23] نگاشته است.
11
دیوید دابلیو. وایس[24]
13
استاد باکتری شناسی و امینولوژی؛ او که متولد اتریش میباشد در سال 1939 به امریکا گریخت. او هم چنین در زمینههای شریعت و فلسفه یهود قلم زده است شامل کتاب بالهای کبوتر: ارزشها، علم و هلاخای یهودی.
در این مقدمه پیشینه مضامین ترجمه شده، یعنی خدا، آفرینش، وحی و رستگاری، در اندیشهی دو تن از عالمان سنتی قرون وسطای یهودی بررسی میشو. تطبیق این رویکرد سنتی با رویکرد الاهیات نوین یهودی میتواند فضا و پیشینهی این بحث را بیشتر و بهتر نشان دهد. ذکر این نکته حائز اهمیت است که اسامی اشخاص و افراد گوناگون و اصطلاحات علمی یهودی بکار رفته در این اثر بر مبنای کتابهای مرجع گوناگونی همچون فرهنگ اسامی و اصطلاحات فریبرز مجیدی و درسنامههای باورها و آیینهای یهودی ترجمه رضا فرزین، جوداییکا و فرهنگ هزاره ترجمه شده است.
فصل دوم - پیشینیه مضامین کتاب در قرون وسطی از منظر سعدیا گائون و موسی بن میمون
فاصله زمانی قرن پنجم میلادی تا حدود قرن چهاردهم و پانزدهم میلادی در اروپا را «سدههای میانه» مینامند. قرون وسطی یا سدههای میانه، نام یکی از چهار دورهای است که برای تقسیم بندی تاریخ اروپا استفاده میشود. این چهار دوره عبارت بودند از: دوران کلاسیک باستان، قرون وسطی، عصر نوزایی (رنسانس) و دوران جدید یا مدرن که از سال 1600 میلادی شروع میشود. قرون وسطی عصری است که در آن تفکر غربی شکل گرفت. تفکر قرون وسطی به طور اساسی دینی است و دغدغه گسترش دین و دفاع از آن مهمترین دلمشغولی متفکران غربی در این سدهها بوده است[25]. با این حال، بعلت اینکه کلام و فلسفه یهودی متأثر از اندیشههای اسلامی بوده است، قرون وسطی مسیحی چندان تأثیری بر اندیشمندان یهودی نداشته است.
2-1- خدا
2-1-1- اهمیت موضوع خدا در میان یهودیت
قوم یهود با اعتقاد به خدای یگانه، قادر، عالم و متعال در سرزمین فلسطین، در کنار اقوام دیگر می‌زیست. خدای یهود قبل از عالم وجود داشت و بعد از آن هم خواهد بود. یعنی او وجودی خارج از عالم دارد. این قوم در مرحله دوم حیات دینی خود، یعنی پس از تبعید به بابل به روشنی تعالی خدای خود را تبیین کرد. خدایی که خارج از عالم است و وجود عالم وابسته به اوست. او عالم را از عدم خلق کرده و ارادهاش بر آن حاکم است. دین این قوم بر اساس پیمانی تاریخی شکل گرفت. ابراهیم به نمایندگی از این قوم با یهوه[26]، خدای یگانه، پیمان بست که در عوض حمایت او از این قوم و راهنمایی آن به سرزمین موعود، او را به عنوان خدای یگانه بپرستند و از دستوراتش پیروی کنند[27]. این پیمان و تبعیت از فرامین یهوه در دوره‌های مختلف تاریخی از طریق پیامبران الهی به یاد قوم بنی اسرائیل آورده میشد. روایت این پیمان و روابط این قوم با خدایش در کتاب تورات باقی مانده است. کتابی که تاریخ این قوم و ارتباطش با خداوند را همراه با روایت خلقت آسمانها و زمین، شرح میدهد و به عنوان متن مقدس و مرجع دینداری مورد احترام این قوم است. بدین ترتیب رابطه این قوم با خدایش از طریق متنی مقدس و افرادی بود که به عنوان واسطه، پیام خدا را برایشان بازگو میکردند. در مرحله بعد، سازمان منظم روحانیت، کمابیش جایگزین پیامبران به عنوان واسطه رستگاری شد.[28]
دین یهود دینی است کاملاً تاریخی و تاریخ برای آن دارای معناست و در واقع میتوان ادعا نمود این دین دارای فلسفه تاریخ است. یک فرد یهودی هویت خود را در این تاریخ می‌جوید و دیدی تاریخی به عالم دارد. تاریخی که یک بار اتفاق افتاده و ابتدا و انتهایش مشخص است و براساس اراده یهوه اداره میشود. یهودیان معتقدند قوانین و سنتهای حاکم بر این تاریخ خواست و اراده خداوند بوده و این تاریخ، فقط تاریخ انسان و جامعهاش نیست بلکه تاریخ عالم و طبیعت نیز هست، بنابراین اراده الهی بر طبیعت حاکم است. اما از آنجا که یهودیان اراده خدا را متعالی‌تر از آن میدانستند که معرفت به ذاتش در قابلیتهای بشری بگنجد؛ موضوع طبیعت برای آنها امری ناشناخته مینمود. چرا که هر لحظه ممکن بود که براساس خواست خداوند اتفاقی بیفتد. قانون ثابتی که بتوان با آن آینده را پیش‌بینی کرد وجود نداشت، چنانکه معجزات بسیار برخلاف جریان عادی امور اتفاق می‌افتاد. پس اگر حادثه‌ای خوش مثل شکافتن دریا و عبور از آن در خروج از سرزمین مصر رخ داد و اگر در سالهایی نغمتهای طبیعی یا انسانی ناگواری رخ میداد، نشان دهنده این بود که این قوم اعمال ناشایستی انجام داده، پیمان خود را با خدای یهود شکسته و از فرامین، اطاعت نکرده است و در نتیجه یهوه بر آنها خشم گرفته است. بر مبنای این اندیشه میبایست تسلیم اراده الهی شد، فرامینش را به طور کامل به کار بست تا خشمش فرونشیند و طبیعت به آدمیان روی خوش نشان دهد. بدین ترتیب طبیعت شناسی در نزد این قوم پیشرفت چندانی نداشته و چون معتقد بودند که طبیعت بنفسه دارای قوانین نیست و اجزاء آن را به طور ذاتی علت وقوع پدیده‌ها نمیدانستند، در شناخت طبیعت نیز هیچگونه تلاشی از خود بروز نمیدادند. به همین ترتیب، جوامع یهودی متأثر از این اندیشه همواره خود را تسلیم محض قوانین دانسته و در قانونگذاری و اداره جامعه هیچ نقشی برای خود قائل نبودند. قوانین از طرف خداوند ابلاغ میشد و جامعه تنها به دنبال تبعیت از این قوانین و پیروی از متولیان دین بود.[29]
از آغاز تاریخ یهودیت، خدا محور حیات و اندیشه دینی یهود بوده و یهودیان در مورد خدا به تفکر و تأمل پرداختهاند. بنابراین خدا و اراده او در شریعت یهود نقش بسزایی دارد و تمام اندیشمندان یهود برای اثبات خداوند نظریاتی را مطرح کرده و به این موضوع پرداختهاند. حال در این فصل میخواهیم مباحث ترجمه شده در پایان نامه را از منظر دو فیلسوف و اندیشمند قرون وسطی که اندیشههای آنان تا به امروز تأثیر فراوانی بر الاهیات و شریعت یهود گذاشته است، بررسی نماییم. این دو متفکر عبارتند از: سعدیا گائون و موسی بن میمون.
سعدیا بن یوسف معروف به گائون، متفکر و اندیشمند یهودی قرن نهم میلادی است. سعدیا اعتقاد دینی و عقل را با هم سازگار میدانست و بر این مبنا سعی در اثبات خدا نمود. مهمترین اثر او کتاب فلسفی الامانات و الاعتقادات است.
Abstract
Spreading Islamic thought and ancient Greek philosophy, such as philosophies of Aristotle and Plato has significantly influenced on medieval Jewish thinkers like Mosheh ben Maimon and Saadia Gaon. However, in the contemporary time, the thought of thinkers in this religion has profoundly been changed through Renaissance growth, changing dominant scientific paradigms as well as forming the Jewish State and the Jewish freedom from the siege. Then, various theologies were formed including those of feminism, Holocaust, evil and etc. Henceforth, this thesis attempts to exactly study the differences between medieval and contemporary Jewish theology on the basic issues such as God, Creation, revelation, and redemption through the translation of articles of the book: “Contemporary Jewish Theology” written by Eliot Durf and Lewis Newman with an analytical introduction. It is hoped this work effectively improve the quality and quantity of Persian resources in the field of philosophy and jwish theology for the University of Religions and Denominations.
Keywords: God, creation, revelation, redemption, Saadia Gaon, Mosheh ben Maimon