پایان نامه بررسی شیوه‌ های نقد در قرآن کریم

پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته زبان و ادبیات عرب (M. A)

چکیده

قرآن کریم گاه از روش بیان حقیقت بی آن که به طور صریح موردی را در نظر گرفته باشد می‌پردازد و به خواننده خود می‌آموزد که حقیقت محض چیست، و گاهی دیگر با نگاهی انتقادی به آنچه هست می‌پردازد و ضمن تحلیل و تبیین باورهای موجود به دو شکل استدلال حلی و نقضی به نقد آن می‌نشیند. این روش و شیوه‌ای است که قرآن نسبت به حقایق هستی و نقد باورها و بینش‌ها و نگرش‌های پیروان دیگر شرایع در پیش گرفته است و هرگاه قرآن کاری را نقد می‌کند بدی یا خوبی‌اش را بیان می‌کند و از فرد یا گروهی بی دلیل جانبداری و کارش را توجیه نمی‌کند، بنابراین می‌توان گفت قرآن را اولین کتاب نقدی نزد مسلمانان بنامیم. از این رو در این پژوهش که پیرامون بررسی مهم‌‌ترین شیوه‌های نقد در قرآن پرداخته شده با استناد به آیات قرآن کریم و با بهره‌گیری از شیوه و روش‌های قرآنی می‌توان امید آن داشت تا مفاهیم و حقایق قرآنی به گوش دیگران برسد و باورها و بینش‌های نادرستی که در جامعه استقرار یافته باز خوانی و تحلیل و تبیین گردد و نقاط قوت و سستی آن‌ها دانسته گردد.

کلمات کلیدی: قرآن کریم، شیوه‌ های نقد، قرآن و نقد، خطاب نقدی

فصل اول:

کلیات پژوهش

1- مقدمه

شاید این ادعا بی جا نباشد که قرآن کریم به هر موضوع مرتبط با زندگی گروهی یا شخصی انسان پرداخته و حکم آن را بیان کرده است، قرآن کریم همانطور که به عقاید و احکام تکلیفی انسان می‌پردازد، بسیاری از مطالب مربوط به زندگی اجتماعی و فردی بشر را بیان کرده است و در تمامی زمینه‌های اجتماعی و تاریخی و ادبی و.. بهترین پاسخ‌ها را به مسائل مشغول کننده ذهن انسان مشخص کرده است تا طبق آن گام بردارد و مهم‌تر اینکه حجم گسترده‌ای از آیاتش را به آداب و رسوم اجتماعی که پیوند میان افراد جامعه را تضمین می‌کند، ویژه گردانده و گاه حتی کوچکتر آنها را بی پاسخ نگذاشته است. میزان توجه قرآن به مسایل مختلف براساس اهمیت آنها متفاوت است، قرآن افزون بر آنکه دلیل و راهنمای مسلمانان است «إِنَّ هَذَا القُرانَ یَهدِی لِلَّتِی هِیَ أَقوَمُ» (اسراء/9) کارها و آداب نادرست جامعه را پیش چشم خواننده ترسیم کرده و به نقد آن پرداخته است؛ قرآن به هنگام نقد جامعه، از شیوه‌های متعددی استفاده کرده است قرآن هرگاه بخواهد رفتار ناپسندی را از جامعه دور کند تا ضد آن جایگزین شود، تنها نهی نمی‌کند یا فقط دستور نمی‌دهد؛ به این معنا که وقتی جان افراد از سرشت‌های نکوهیده جاهلی پاک شد، به ارزشهای انسانی زیور می‌یابد و در پایان نور الهی در آن جلوه گر می‌شود، اما هدف قرآن از نقد اصلاح جامعه اسلامی و رهاندن آن از تاریکی و نادانی و برپایی جامعه انسانی است: «الر کِتابٌ أَنزَلنَاهُ إِلَیکَ لِتُخرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُلُمَاتِ إِلَی النُّورِ» (ابراهیم/1) جامعه‌ای که در آن، برتری براساس ایمان به خداست، از زشتی و جنگ و وحشی گری به دور است، عدالت و رفاه همگانی محور آن است و پرستش کامل خداوند سبحان و خوشبختی حقیقی انسان مسلمان در آن به تحقق می‌رسد و نقدی که دنبال پاکسازی جامعه جدید از اعمال و رفتارهای اشتباه پیشین است، از این رو بیهوده نیست قرآن را کتابی نقدی به ویژه در زمینه اجتماعی به شمار آوردیم که با کمک آن بتوانیم به تصویری روشن از جامعه همزمان با نزول آن دست یابیم.

1-2- بیان مسأله تحقیق

قرآن مجید کتاب دینی مسلمانان است، اما در حقیقت کتابی است برای همه بشریت، معانی و مفاهیم آن در طول چهارده قرن از جهات مختلف در حیات فردی و اجتماعی ما تأثیر پنهان و آشکار نهاده است، به طوری که امروزه نمی‌توان جنبه‌ای از جنبه‌های مختلف زندگانی مسلمانان را یاد کرد که قرآن مجید و معانی والای آن به نحوی مستقیم یا غیرمستقیم، درآن تأثیری نگذاشته باشد. 

این کتاب مقدس که اوامر و خطاباتش، اختصاص به طایفه و نژاد و زمان و مکان معینی ندارد و احکامش یک پدیده اجتماعی نیست که معلول شرایط خاصی باشد که با از بین رفتن آن شرایط احکامش کهنه شود و از بین برود و چون قرآن مجید کتابی قابل فهم است که جهت تعلیم و تربیت و هدایت بشر نازل شده، لذا راه سعادت و حفظ مصالح دنیا و آخرت را نشان داده و بشریت را از بیماری‌های گوناگون اخلاقی، عقیدتی در حذر داشته است و این همان بشارت و انذاز است که قرآن بر آن تکیه می‌کرد (إِنَّآ أَرسَلنَاکَ بِالحَقِّ بَشِیراً وَ نَذِیراً (بقره/ 119) در اسلام برخلاف مکتب‌های مادی که تنها مشروعیت پیام را ملاک عمل می‌داند، علاوه بر تقدس پیام و مسائل آن هم مشروع باید باشد و حتی به شیوه‌های مختلف موارد خلاف مشروعیت را بیان می‌کند که از همان انذار شروع می‌شود تا برسد به سرزنش ملایم و سرزنش غیرمستقیم یا کنایی سپس نقد با نوعی تندی خالی از هر گونه سوء تلفظ، اما قاطع و محکم، زیرا هدف اصلاح و تربیت و تشخیص پدیده‌های زیان آوری است که فرد و جامعه را تهدید می‌کند. به عنوان مثال: («إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَوَآءٌ عَلَیهِم ءَ أنذَرتَهُم أَم لَم تُنذِرهُم لایُومِنُونَ. خَتَمَ اللهُ عَلَی قُلُوبِهِم وَ عَلَی سَمعِهِم وَعَلَی أبصَارِهِم غِشَاوُه ٌ وَ لَهُم عَذَابٌ عَظِیمُ.» (بقره/ 7)، و «فِی قُلُوبِهِم مَّرَضٌ فَزَادَهُمُ اللهُ مَرَضاً وَلَهُم عَذَابٌ أَلیِمُ بِمَا کَانُوا یَکذِبُونَ» (بقره /10)، «اللهُ یَستَهزِیُ بِهِم وَ یَمُدُّهُم فِی طُغیانِهِم یَعمَهُونَ» (بقره/15) و با تأمل در آیه‌های قرآن مجید، می‌بینیم که خداوند در راستای تعالی و کمال بشرجنبه‌های مثبت شیوه زندگی و جنبه‌های منفی بطور روشن نشان و تذکر داده است، علی هذا می‌توان گفت قرآن زمانی که موارد منفی و زشت را نکوهش و نقد می‌کند جایگزین و طرح برنامه مثبت همراه آن بیان می‌کند، پس نقد در قرآن شیوه‌های متعددی دارد و برای هرگروه از مخاطبین شیوه متناسب با شرایط آنها اتخاذ کرده است اغلب نقد در قرآن نقد اجتماعی یا موضوعی است و این هم امری طبیعی است، زیرا قرآن مجید کتابی الهی است هدفش حق و هدایت انسان است و چنانچه مواردی از نقد فردی اشاره شده باشد، بر می‌گردد به موضع‌گیری قرآن برحسب شرایط و شأن نزول آیه که در نتیجه‌ این هم قابل تطبیق بر همه مردم است.

بلاشک نقد میزانی لازم برای جلوه دادن برتری و خوبی و ناظری هوشمند برای بیان نکات و جنبه‌های قبح و ضعف است و بطور کلی نقد امور را تحلیل و بررسی سپس احکام لازمه را بر آنها صادر می‌کند، اما نقد و موارد هجاء در قرآن مجید با نقد ادبی تفاوت‌های بسیاری دارد. خطاب نقدی قرآن به دور از احساسات یا منافع معینی انجام می‌گیرد، بلکه بر اساس مقتضیات نیازمند‌های انسان است که به شیوه‌‌های مختلفی منسجم با هدف خلقت و هدایت بنا می‌شود و نقد قرآن در واقع مبتنی بر صدق و کمال است، به طوری که برحسب جایگاه مخاطبین و موقعیت آنها طراحی شده است. قابل توجه است که بسیاری از آیه‌های نقد و سرزنش در قرآن به رفتار و موضعگیری های اهل الکتاب (یهود و نصاری- مشرکین -مسلمانان) بر می‌گردد و قسمتی معتنابه نیز به حال و احوال منافقان. سعی داریم در این رساله آیه‌های متعددی مورد بررسی قرار دهیم که در خلال آنها سبک قرآن در مجال انتقاد و بیان نکات ضعف فردی و اجتماعی در زمینه ‌های مختلف بیان کنیم.

1-3- اهمیت و ضرورت انجام تحقیق

اهمیت نقد در قرآن استواری و بی‌محدودیت است که همه جامعه بشری را در محک و حقیقت دو دنیا قرار می‌دهد. بیشترین شریح‌های بشری که در موضع لغزش و گمراهی قرار می‌گیرند در موضوع نقد و هجای قرآن واقع می‌شوند، تحقیق و بررسی این موارد تحول بزرگی در فکر انسان ایجاد می‌کند. لذا بررسی موارد نقدی و شیوه‌های طرح قرآنی این موارد، به منزلت جهش و حرکتی در مسیر آگاه شدن به معارف ارزشمند قرآنی است.

1-4- مرور ادبیات و سوابق تحقیق

در مورد نقد در قرآن بیشترین مباحث به سرزنش‌های قرآن که متوجه مخاطبین مختلف قرار گرفته توجه داشته است، اما مباحثی جهت بیان شیوه‌های مختلف نقد و هجاء در قرآن بسیار موجود نمی‌باشد و یا اندک است ولی بعضی‌ها در مقاله یا نوشته‌هایی در این مورد اشاره‌های به این موضوع داشته‌اند به عنوان نمونه 1-به گزارش خبرگزاری کتاب ایران نخستین همایش یک روزه قرآن کریم و هنر با سخنرانی حبیب‌الله آیت اللهی، عضو هیئت علمی دانشگاه شاهد، که در تالار امیرخانی خانه هنرمندان در تاریخ 25/5/1391 برگزار شده است، ایشان گفت: امروز عادت شده است که بسیاری از مطالب را که در قرآن مطرح شده با علوم امروزی تطبیق می‌دهند و با این کار بسیاری از مطالب درست در نمی‌آید، به دلیل وحی بودن قرآن باید علوم امروزی را با قرآن مطابقت داد، وی افزود: در قرآن گونه‌های مختلفی از نقد موجود است که به هیچ عنوان در دانش علوم انسانی در غرب مطرح نشده است. نقد یعنی جدا کردن خوب از بد، یا جدا کردن سره از ناسره. این لغت در عربی هم به معنای خرد کردن است. خوب و بد دو کلمه جامع هستند، یعنی در هر حوز‌ه‌ای می‌توان این دو را از هم جدا کرد؛ به عنوان مثال، حق و باطل، نور و ظلمات، دو عنصر متضاد خواه، نا‌خواه، یکی خوب است و یکی بد و این اساس نقد در قرآن است. 2- نمونه دیگری از مقاله‌ای با عنوان «روش نقد قرآنی»، نویسنده آن «حامد سلیمی» است که (در تاریخ 8/9/1390) در روزنامه کیهان، شماره 20047 به تاریخ 21/7/90 در موضوع علوم قرآنی انتشار یافت، ایشان در این مقاله می‌گویند شیوه نقد قرآنی بر این است که نقد همراه با طرح باشد، چرا که نقد واقعی به معنای جداسازی سره از ناسره است و شخصی که ناسره چیزی را بیان می‌کند، می‌بایست سره آن را نیز ارائه دهد. از این رو می‌توان گفت: که در بطن و جوهره نقد، طرح نیز نهفته است. البته این شیوه اختصاص به حوزه تحلیل و نظریه و ذهن ندارد، بلکه در همه امور از جمله امور عملی نیز مورد توجه قرارگرفته است. بنابراین هر انتقادی می‌بایست همراه با طرح و پیشنهادی بهتر باشد تا به عنوان جایگزین مطرح شود. این شیوه‌ای است که خداوند می‌پسندد و عقل و خرد در پیش می‌گیرد و بدان عمل می‌کند. 3- نمونه دیگر با عنوان دریچه‌ای بر نقد اجتماعی در قرآن به نویسندگی حسین ایمانیان دانشجوی دکتری رشته زبان و ادبیات عرب دانشگاه اصفهان، و عبدالغنی ایروانی‌زاده عضو هیأت علمی دانشگاه اصفهان که در مجله علوم و قرآن و حدیث سال چهلم شماره 3/81 پائیز و زمستان 1387 انتشار یافته است.

 1-5- جنبه جدید بودن و نوآوری در تحقیق

 بیان تفاوت نقد ادبی رایج با نقد‌ های قرآنی و به تصویر کشیدن شیوه‌های آن با قرائتی جدید و نو.

1-6- اهداف تحقیق

1 آشنایی اهل ادب و علم به نکات ظریف شیوه‌های نقد در قرآن.

 2- مشخص کردن مرز نقد واقعی هدف‌دار و غیر‌محدود با نقد مبتنی بر اساس احساسات و معیار‌های موقت و زودگذر.

3- پرده برداشتن از زیبائی‌های نقد در قرآن و عظمت شیوه‌‌های آن.

4 مطرح کردن نقد اجتماعی در قرآن به عنوان الگوی جاویدان جهت تعامل انسانی.

1-7- سؤالات تحقیق

1 آیا در مباحث نقدی قرآن شیوه‌های مختلفی وجود دارد؟

2 آیا در سبک ‌های نقدی قرآن خاص و عام و یا زمان مطرح است؟

3 چه تفاوتی بین نقد ادبی و نقد قرآنی وجود دارد؟

4 آیا نقد در قرآن همراه با هجاء است یا خیر؟

5 نقد در قرآن ناظر بر چگونه مخاطبینی است و دنبال چه هدفی است؟

1-8- فرضیات تحقیق

  1- نقد در قرآن به شیوه‌های مختلفی مطرح شده است.

2 نقد در قرآن خاص و عام در زمان ندارد.

3 نقد در قرآن تفاوت‌های با نقد ادبی رایج دارد.

4 هر نقدی در قرآن هجاء نیست.

5 در ورای نقد قرآنی اهداف انسانی وجود دارد.

 1-9- تعریف واژه‌ها و اصطلاحات فنی و تخصصی

نقد اجتماعی: تحلیل و تجزیه امور جامعه بشری با طرح نظریه فکری و عملی جهت انتخاب اصلح

هجاء در قرآن: بیان موارد ضعف و خطر در انسان و جامعه و تعریف آن برای دیگران و نوعی تصحیح مسیر به سمت خیر و نجات در دنیا و آخرت.

هدف والا: رساندن انسان و جامعه به رستگاری با بیان نوع و شیوه‌های صعود بر قله آمان و اعتماد.

شیوه‌های نقد: رویکرد‌های اعتراض آمیز هدف دار با توجه به نوع مخاطبین و جایگاه آنها.

1-10 - روش شناسی و ابزار تحقیق

کشف حقیقت، افزایش دانش و توضیح پدیده‌ها از جمله اهداف اساسی هرتحقیق علمی می‌باشد. تحقیق در علوم مفهومی و استدلالی بخصوص در زمینه ادبیات نیز هدف بررسی موضوعی موارد شیوه‌های نقد در قرآن که مورد مطالعه مسایل علوم قرآنی را دارد و نیز کشف اصول کلی یا تفسیر مستنداتی است که از آن برای تبیین، کنترل و پیش بینی رویدادهای عملی در عرصه قرآنی استفاده می‌شود.

در این پژوهش، روش تحقیق ما از نوع توصیفی و تحلیلی که به صورت کتابخانه‌ای و فیش برداری صورت می‌گیرد. تحقیق توصیفی را برخی معادل تحقیق کیفی می‌گیرند؛ چرا که مشاهدات معمولاً به زبان عادی بیان می‌شود. در واقع، هدف تحقیقات توصیفی، اغلب آن است که مشاهده بر اساس چارچوب مرجع و قوانین جاری و شرایط کنونی افراد مورد بررسی انجام گیرد. استفاده از محاسبه نتایج تحقیقات نیز اعمال قوانین و مقررات در دو حوزه مختلف خواهد بود کتب و مقالات مزبور به موضوع تحقیق به منظور انجام کلیات و ادبیات تحقیق مورد استفاده قرار می‌گیرد و ضمن توصیف و تشریح در رابطه با موضوع تحقیق، به بررسی شیوه‌های نقد در قرآن پرداخته خواهد شد، داشتن اطلاعات کافی و ارزشمند درتمام مراحل تحقیق مورد نیاز است، به عبارت دقیق‌تر هر نوع تحقیق علمی تنها به میزان اطلاعات جمع آوری شده مفید مربوط به موضوع، ارزش دارد. بنابراین آن دسته اطلاعات که واجد ویژگی‌های سه گانه زیر باشد در این تحقیق مورد نیاز و توجه ما خواهد بود. 1- اطلاعات مربوط به موضوع باشد. 2- اطلاعات دقیق باشد 3- اطلاعات به روز باشد.

 Abstract

Sometimes the truth of the Holy Quran without explicitly considering the item, pays And the reader learns that the truth is, sometimes there is no longer a critical view of what's And in addition, the full extent of existing beliefs in violation of the argument and to criticize it sits solution. The method and manner in which the facts are critiquing the Quran about the beliefs and attitudes of other laws Insight is adopted. Quran sometimes criticize something that's bad or good to express individual or group from neutral and does not justify unreasonable, So we can say that the Quran is the first book of the Muslims call for criticism. Hence, in this study is that the study of the most important ways of criticizing the Quran deals, Citing verses of the Qur'an enjoying the style of the Quranic concepts and facts to be heard and incorrect beliefs and Insight on the reading and analysis of the full extent of the Institute for their strong points to be considered.

Keywords: Quran criticism procedures, Quran and criticism, Addressing criticism