پایان نامه بررسی جلوه های اعتدال و میانه روی در گلستان سعدی و روضه ی خُلد مجد خوافی

پایان‌نامه جهت دریافت درجه‌ی کارشناسی ارشد (A.M)

رشته زبان و ادبیات فارسی

چکیده

اعتدال و میانه‌ روی یکی از اصول بنیادی در تفکر و فرهنگ اسلامی به شمار می‌آید. در آموزه‌های قرآنی امری پسندیده شمرده شده است؛ و در آثار شاعران و نویسندگان انعکاس یافته است. سعدی و مجد خوافی ازجمله کسانی هستند که به مشی اعتدالی توجه خاص نشان داده‌اند. مفهوم اعتدال به نحو بارزی در آثار سعدی و مجد خوافی نمایان است در سبک نوشتار به لحاظ استفاده‌ی معتدل از آرایه‌ها وهم در محتوا به‌عنوان یکی از فضایل اخلاقی، دینی و اجتماعی موردتوجه قرار گرفته است. توجه به اعتدال و داشتن افکار و اندیشه‌های اعتدالی به‌گونه‌ای در هر دو کتاب مشهود و محسوس است گلستان سعدی دارای ارزش ادبی کم‌نظیر انتقال‌دهنده‌ی الگوهای رفتاری مطلوب وبیان کننده‌ی واقعیت‌های اجتماعی است. روضه خلد به‌عنوان یکی از آثار ارزشمند ادبی، دربرگیرنده‌ی داستان‌ها و سخنان حکیمانه بسیاری است که منشأ آن‌ها آیات و احادیث و قرآن کریم می‌باشد مجد خوافی در این به کتاب مفاهیمی چون اعتدال، مساوات، عدالت و غیره پرداخته است.

کلیدواژه‌ها: اعتدال، میانه‌روی، گلستان، روضه خلد، سعدی، مجد خوافی.

 11 مقدمه

اعتدال از ریشه‌ی عدل به معنی میانه‌گیری مابین دو حالت یک چیز ازنظر کمّی و کیفی و تناسب برقرار کردن میان آن دو است.

اعتدال یک اصل فراگیر است که در کل نظام هستی حاکم است، در گردش سیارات به دور خورشید تعادل بسیار حساسی وجود دارد، به‌گونه‌ای که اگر فاصله آن‌ها با خورشید نزدیک شود جذب خورشید می‌شوند و براثر گرما نابود می‌گردند و اگر دورتر از حوزه جاذبه آن فرار می‌کنند و از انرژی آن بهره نمی‌گیرند این تعادل و اعتدال در سیستم بدن ما انسان‌ها نیز عجیب و حیرت‌آور است. مضمون اعتدال در ادبیات کلاسیک فارسی به طرق مختلف انعکاس یافته است. سعدی اعتدال‌گرایی و پرهیز از افراط‌وتفریط را به‌منزله‌ی معیار و الگوی رفتار فردی و اجتماعی بارها توصیه کرده است.

گلستان همیشه گوهر درخشانی است در ادبیات ایران؛ زیرا سلامت انشا و زیبایی نثر آن را معیار فصاحت قرار داده است و مطالب پراکنده‌ی آن، نمودار اوضاع‌واحوال اجتماع و نماینده‌ی طرز فکر و طرز تعقل نژاد ایرانی است (دشتی، 1388: 302).

تأثیرپذیری سعدی از قرآن در اولین سطرهای گلستان در حیث فرم و شکل اثر ادبی، محتوا و معنا آشکار است و دیدگاه قرآنی در آثار وی نفوذ دارد.

مضمون اعتدال و میانه‌روی صفت مشترکی است که هم سعدی و هم خوافی بر آن تأکید دارند چراکه خروج از اعتدال موجب غفلت از یاد خدا می‌گردد و آدمی را به ورطه‌ی تباهی می‌کشد و اعتدال تضمین‌کننده سعادت انسان در دنیا و آخرت می‌گردد.

سعدی از آیات قرآن در زمینه مدح و ستایش خداوند، آموزش نکات اخلاقی و اسلام نتیجه‌های کاربردی در زندگی بهره گرفته است.

ادیبان و شاعرانی چند به تقلید گلستان دست به تألیفاتی زدند ازجمله می‌توان مجد خوافی را نام برد که در سال 733 هجری، روضه‌ی خلد را تصنیف کرد که حاوی مسائل مهم اخلاقی تعلیمی است در سراسر کتاب مضمون اعتدال هم در سبک به لحاظ مساوات در کاربرد جملات و آرایه‌ها استفاده معتدل از سجع و جناس و . . . و هم در محتوا به‌عنوان یکی از فضایل اخلاقی، دینی و اجتماعی متجلّی شده است. در این تحقیق سعی شده تا اهمیت و جایگاه اعتدال در آثار و اندیشه‌های دو شاعر و نویسنده بزرگ ایران یعنی سعدی و مجد خوافی تبیین گردد.

12 طرح مسئله

اعتدال از ریشه‌ی عدل به معنی میانه‌گیری مابین دو حالت یک‌چیز ازنظر کمّی و کیفی و تناسب برقرار میان آن دو است.

برگرداندن فارسی اعتدال «میانه‌روی» است که بر پرهیز از افراط‌وتفریط در هر کاری اطلاق می‌شود. اصل اعتدال یک اصل فراگیر است که در کلّ نظام هستی حاکم است و در قرآن کریم به آن عنایت فراوانی شده است در زندگی پربرکت پیامبر اکرم (ص) و در کلیه‌ی اعمال و رفتارشان به‌روشنی دیده می‌شود.

قرآن کریم امت اسلام را امت میانه و وسط می‌نامد و می‌فرماید: «وکذالکَ جَعَلناکُم امت وَسطا لِتکونوا شهداء علی الناس ویَکون الرسول عَلیکُم شَهیدا» و این‌چنین شمارا امتی میانه و معتدل ساختیم تا بر مردمان گواه باشد.

«تحصیل روش اعتدال و میانه‌روی در تمام ابعاد زندگی از بزرگ‌ترین توصیه، و دستورهای دین مبین اسلام است. این ارزش تا به حدّی است که رعایت آن موفقیّت انسان‌ها را در زندگی دنیوی و اخروی تضمین می‌کند خداوند حکیم روش درک صحیح را در اعتدال و میان روی قرار داده است و درست به همان صورت که دین اسلام راه میانه است قلمرو آن نیز کعبه باشد میانه‌ی زمین قرار داده شده است» (فرجی، 1380: 17).

«روی در قبله کن به هر کاری                 زان که در فقه خویش آور دست          بهر هر کاری از راست آغاز کن                 نه بینی که مردم مثل می‌زنند   
­­­­­­­­

گر رضای خدا همی طلبی                        این ادب شافعی مطلّبی                    چو خواهی که کار تو محکم بود             چو از راستی بگذری خم بود» 
­­­­­­­­

(خوافی، 1345: 149).

مضمون اعتدال در ادبیات کلاسیک به‌ویژه در ادبیات تعلیمی و اخلاقی به طرق مختلف انعکاس یافته است تأکید شاعران و اندیشمندان مسلمان مانند سعدی و مجد خوافی بر اتخاذ این شیوه در زندگی. اندیشه، اعتدال و میانه‌روی در گلستان سعدی و روضه‌ی خلد مجد خوافی.

سعدی و مجد خوافی ازجمله کسانی هستند که به مشی اعتدالی توجه خاصی داشته‌اند و این اندیشه راهم در سبک نوشتار و هم در محتوا به‌کاربرده‌اند.

«سبک ادبی گلستان که شاهکاری است در نثر فارسی و آیتی در فصاحت و بلاغت به شیوه‌ی فنّی بدون از افراط‌وتفریط و تکلّف درآوردن سجع و لغات دور از ذهن که آن را سهل و ممتنع خوانده‌اند زیرا فهمش آسان و تقلیدش دشوار و بیرون از توان است» (اتابکی، 1374: 7).

13 پرسش‌های اساسی تحقیق

1 اندیشه، اعتدال و میانه‌روی در گلستان سعدی و روضه‌ی خلد مجد خوافی از کجا نشأت می‌گیرد؟

2 آیا جلوه‌های اعتدال و میانه‌روی در گلستان سعدی و روضه‌ ی خلد مجد خوافی علاوه بر محتوا در سبک آن‌ها نیز تبلوریافته است؟

3 شاخصه‌های اصلی و کلی به اعتدال و میانه‌روی در گلستان سعدی و روضه‌ی خلد مجد خوافی شامل چه مواردی می‌شود؟

14 اهمیت و ضرورت تحقیق

بررسی و تحقیق درباره اعتدال و میانه‌روی در گلستان سعدی و روضه‌ی خُلد مجد خوافی ازآن‌جهت اهمیت دارد که به‌عنوان یکی از اصول بنیادین تفکر اسلامی به شمار می‌رود و می‌تواند به‌عنوان الگوی زندگی برای آیندگان باشد.

از فضایل اخلاقی به شمار می‌رود که سعادت انسان‌ها را در دنیا و آخرت تضمین می‌کند، اعتدال امری مشروع و پسندیده و نیاز مبرم عصر و نسل ماست و مظهر عدل و عدالت است و عدالت خود محصول سه فضیلت حکمت، شجاعت و عفت است.

آنچه باعث تقویت وحدت در جامعه و میان مردم و رمز پایداری و رویارویی با مشکلات می‌گردد اعتدال است. عدل که از ریشه اعتدال می‌باشد 27 بار در قرآن آمده است به‌عنوان مثال ان الله یامر باالعدل والاحسان (نحل، 90) و آیات دیگری دراین‌باره آمده است.

اعتدال روش و مشی حرکتی در مسیر حق است و از عدل فراگیرتر و همه شئون حیات انسانی را در بر می‌گیرد و سامان می‌بخشد.

15 پیشینه‌ی تحقیق

جلوه‌های اعتدال و میانه‌روی در گلستان سعدی و روضه‌ی خلد مجد خوافی در قیاس با آثار نویسندگان و شاعران مشهور ادبیات کلاسیک فارسی کمتر موردپژوهش قرار گرفته است.

مصححان و شارحان کتاب‌های سعدی و مجد خوافی گاهی اشاراتی مختصر به اندیشه اعتدال و میانه‌روی در آثار آن‌ها داشته‌اند، اما تاکنون در این خصوص تحقیق جامعی به عمل نیامده است.

1 6 اهداف تحقیق

1 هدف اصلی از انجام این پژوهش تحلیل جلوه‌های اعتدال و میانه‌روی به‌عنوان یکی از مضامین برگزیده در محتوای گلستان سعدی و روضه‌ی خلد مجد خوافی و بیان و ثمرات آن است.

2 نشان دادن جلوه‌های اعتدال و میانه‌روی در سبک نوشتار گلستان سعدی و روضه‌ی خلد می‌باشد.

3 بیان فواید اندیشه اعتدالی و پرهیز از افراط‌وتفریط و مورد تأکید قرار دادن این شیوه در تمام جنبه‌های زندگی مردم جامعه می‌باشد.

17 فرضیه‌های تحقیق

1 اعتدال و میانه‌روی در گلستان سعدی و روضه خلد مجد خوافی از قرآن و سنت دینی و عرفانی سرچشمه می‌گیرد.

2 سعدی و مجد خوافی در شیوه نوشتار کتاب خود به دور از افراط‌وتفریط در تصنّع و پیچیدگی کلام و همچنین ساده‌نویسی مفرط دوری جسته و سبکی بینابین را برگزیده‌اند.

3 سعدی در گلستان و مجد خوافی در روضه خلد اندیشه اعتدال و میانه‌روی در تمام جنبه‌های زندگی مورد تأکید قرار داده است.

1 8 روش تحقیق

چون تحقیق حاضر با توجه به موضوع آن بنیادی است و ماهیت کتابخانه‌ای دارد، لذا از روش اسنادی و تحلیل محتوی استفاده شده است. روش اسنادی به روشی گفته می‌شود که مطالعه صرفاً از طریق کتب یا اسناد و مدارک به‌طور باواسطه صورت می‌گیرد؛ و روش تحلیل محتوی عبارت است از شناخت و برجسته ساختن محورها یا خطوط اصلی یک متن یا متون مکتوب و . . . در مواردی چند، تحلیل محتوی، روش توصیفی یا تشریحی است که درنهایت تحلیل وصفی را به دست می‌دهد. روش گردآوری اطلاعات در این پژوهش، روش اسنادی و تحلیل متون ادبی و عرفانی و تفسیری است.

عمده‌ترین ابزار جمع‌آوری اطلاعات در این فیش است که ابزاری است از جنس کاغذ که بخشی از یک متن موردمطالعه در رابطه با مسئله تحقیق در آن ثبت می‌گردد و پس از پایان فیش‌برداری متناسب با فرضیه‌های تحقیق و در جهت اهداف موردنظر طبقه‌بندی به عمل می‌آید.

به‌منظور تجزیه‌وتحلیل اطلاعات بر اساس سؤالات پژوهش، طبقه‌های تحلیل و محتوایی، مشخص، سپس مفاهیم و مقوله‌های هریک از طبقه‌های تحلیل بر اساس نظام مقوله‌بندی مشخص، کدگذاری، استخراج، تحلیل جهت‌گیری و تفسیر خواهد شد.

Abstract:

Moderation on a fundamental Islamic Thought and Culture in the teachings of the Quran is considered a good idea and of poets, writers and reflected.Sadi and Majd Khafi occurring among those who have given special attention to the concept of tropical Policy moderation is featured prominently in his works and Majd occurring in temperate use of arrays in style and in content as one of the moral virtues, the religious and social consideration. According to the vernal equinox having Vandyshh opinion so dramatically evident in both books is the Golestan Saadi unique literary value represents the transfer and expression of the reality of social behavior patterns. The speak of Khald as one of the great works of literature, which includes the stories of many wise speech and Holy Scriptures are occurring again in the book- Equality concepts such as justice, equity, etc., is discussed.

Key words: Sadi, Golestan, occurring again, speech of Khald, moderation, moderation