فهرست:
صفحه
چکیده.................................................................................................................................................... 1
فصل اوّل:کلّیات تحقیق
1-1-مقدمه.............................................................................................................................................3
1-2-بیان مسأله......................................................................................................................................4
1-3-سؤالات تحقیق..............................................................................................................................6
1-4-اهمیت وضرورت تحقیق...............................................................................................................7
1-5-پیشینه‌ی تحقیق..............................................................................................................................7
1-6-اهداف تحقیق.................................................................................................................................8
1-7-فرضیه‌های تحقیق..........................................................................................................................8
1-8-تعریف واژه‌ی کلیدی.....................................................................................................................8
1-9-حدودو قلمروتحقیق......................................................................................................................9
فصل دوّم:مبانی نظری
2-1-معنای لغوی واصطلاحی واژه‌ی تربیت........................................................................................11
2-2-تعریف تربیت..............................................................................................................................13
2-3-تعاریف سازگاربانگرش دینی......................................................................................................13
2-4-تربیت ازمنظرقرآن........................................................................................................................15
2-5-رابطه‌ی اخلاق وسیاست..............................................................................................................17
2-6-هدف تربیت................................................................................................................................21
2-7-ارتباط بین مقوله‌های فلسفی وجنبه‌های مختلف تعلیم وتربیت...................................................23
2-8-تعریف علم تعلیم وتربیت(آموزش وپرورش).............................................................................23
2-9-علم تعلیم وتربیت........................................................................................................................24
2-10-ویژگی‌های علم تعلیم وتربیت...................................................................................................26
2-11-آراءتربیتی درسده‌های میانه........................................................................................................28
2-12-استفاده ازپندواندرزدرتربیت متربّیان..........................................................................................29
2-12-1-قرآن و روش موعظه و پند و اندرز......................................................................................29
2-12-2-شرایط لازم برای موعظه و پند و اندرز.................................................................................29
2-13-تشکیل خانواده وبایدونبایدهای تربیتی......................................................................................32
2-13-1-پذیرش مسئولیت شکست وجبران کمبودهای والدین .........................................................33
2-13-2-شناسایی کاستی‌ها وتلاش درجهت رفع آنها .......................................................................34
2-13-3-انضباط ومهربانی..................................................................................................................34
2-13-4-تفاوت بین سخت‌بودن با ناتوانی..........................................................................................35
2-14-تعلیم وتربیت.............................................................................................................................35
2-14-1-معنای تربیت درمنظراسلام....................................................................................................37
2-14-2-تعلیم وتربیت واهمیت آن درجامعه‌ی اسلامی......................................................................38
2-14-3-معنای تربیت ازمنظرمکاتب وادیان درغرب..........................................................................40
2-15-حکمت نظری وعملی...............................................................................................................43
2-15-1-غایت هستی..........................................................................................................................44
2-15-2-غایت زندگی انسان...............................................................................................................45
2-15-3-خودیابی زمینه‌ی خدایابی.....................................................................................................46
2-15-3-1-استنتاج.............................................................................................................................46
2-15-3-2-رشدوهدایت بندگان،فرجام رحمت الهی.........................................................................47
2-16-تربیت ازمنظردین.......................................................................................................................47
2-16-1- امکان تربیت........................................................................................................................48
2-16-2- حدودتربیت.........................................................................................................................49
2-16-3- منزلت تربیت.......................................................................................................................51
2-16-3-1-تأمل درماهیّت امررسالت.................................................................................................53
2-16-3-2-تأمل درمعنای احیای نفس...............................................................................................54
2-16-3-3-ارزیابی معناوگستره‌ی هدایت...........................................................................................55
2-16-3-4-تربیت ومعنای برترین میراث...........................................................................................56
2-17-ساحت‌های تربیتی.....................................................................................................................57
2-17-1-تربیت تکوینی..................................................................................................................... 57
2-17-2-تربیت شرعی........................................................................................................................58
2-18-فلسفه‌ی تربیت..........................................................................................................................59
فصل سوّم:زندگی‌نامه‌ی خواجه‌نظام‌الملک‌توسی
3-1-زندگی‌نامه‌ی خواجه‌نظام‌الملک‌توسی..........................................................................................62
3-2-اوضاع سیاسی – اجتماعی عصرسلجوقیان..................................................................................66
3-2-1-آلپ‌ارسلان..............................................................................................................................67
3-2-2-ملک‌شاه...................................................................................................................................67
3-3-سبک وشیوه‌ی نگارش کتاب.......................................................................................................69
3-4-القاب...........................................................................................................................................74
3-5-آثارنظام‌الملک..............................................................................................................................74
3-6-خاندان نظام‌الملک.....................................................................................................................75
3-7-نقش نظام‌الملک درنظامیه..........................................................................................................76
3-11-اقدامات برجسته‌ی خواجه‌نظام...............................................................................................78
فصل چهارم:بررسی آرای تربیتی خواجه نظام الملک توسی
4-1-اندیشه‌های تربیتی اقتصادی خواجه نظام الملک باتوجه به کتاب سیاست نامه ........................83
4-1-1-مداراباشهروندان ..................................................................................................................83
4-1-2-توجه به امنیت......................................................................................................................83
4-1-3-نخبه‌سالاری..........................................................................................................................84
4-1-4-نظارت برکارگزاران..............................................................................................................84
4-1-5-گردش مدیران......................................................................................................................85
4-1-6-توجه به رفاه عمومی............................................................................................................86
4-1-7-توجّه به پژوهش .................................................................................................................86
4-1-8-اثرات تشویق وتنبیه دربرنامه‌های تربیتی..............................................................................88
4-2-تربیت درجهت پیشگیری ازفساد...............................................................................................91
4-3-نظام‌الملک وملک نظام‌یافته........................................................................................................95
4-3-1-خوراک..................................................................................................................................95
4-3-2-نامه‌هاوفرمان‌ها......................................................................................................................95
4-3-3-جانوران................................................................................................................................96
4-3-4-داستانهاوحکایت‌های تاریخی...............................................................................................96
4-4-تربیت درنظم وترتیب..............................................................................................................98
4-4-1-درترتیب باردادن خاص وعام..............................................................................................98
4-4-2-حفظ سلسله مراتب اداری ونظامی وحرمت سران لشکر....................................................99
4-4-3-عدل وعدالت......................................................................................................................100
4-4-4-کم‌گویی وگزیده‌گویی........................................................................................................107
4-5-برابری اقتصادی واجتماعی.....................................................................................................108
4-5-1-ویژگی یک محتسب...........................................................................................................109
4-5-2-درمظالم نشستن پادشاه.......................................................................................................111
4-5-3-آثارغفلت پادشاه ازاحوال رعیت وکشور............................................................................112
4-5-4- ضرورت به کارگیری جاسوس دراصناف وگرو‌های مختلف............................................112
4-5-5- لزوم پرهیزازشتاب درتصمیم‌گیری درامورمملکت.............................................................113
4-5-6-لزوم پاسداری ازشریعت وپژوهش‌کردن درفرائض وسنت ها............................................114
4-5-7- ضرورت اقامه‌ی دادگری ومبارزه باخوارج........................................................................114
4-6- اخلاق وسیاست درآراءخواجه ونقدی برسیاست عملی خواجه............................................116
4-6-1-گروههای جامعه دراندیشه‌ی خواجه‌نظام‌الملک..................................................................116
4-6-2-مسأله‌ی حیاتی دررکن بقای حکومت.................................................................................120
4-6-2-1-عدالت شاه نسبت به رعیّت ..........................................................................................123
4-6-2-2-جلوگیری ازظلم وزیرنسبت به مردم..............................................................................123
4-6-2-3-جلوگیری ازظلم عمال بررعیّت.....................................................................................123
4-6-2-4-جلوگیری ازظلم مقطعان بررعیّت..................................................................................124
4-6-2-5-جلوگیری ازظلم مردم بریکدیگر....................................................................................125
4-6-2-6- نظارت برامرقضاوت برای حسن اجرای عدالت...........................................................125
4-6-2-7-ارتباط دین ودولت.........................................................................................................129
4-7-نکات تربیتی برای فرمان روا..................................................................................................132
4-7-1-رازآفرینش سیرالملوک.......................................................................................................133
4-7-2-ضرورت شایسته‌سالاری.....................................................................................................134
4-7-3- تحلیل وانگیزه‌های انتقادی نظام الملک ازوضع دیوانی واداری موجود.............................136
4-7-3-1-کردارنامه‌ی سفیران........................................................................................................137
4-7-3-2-پادشاه............................................................................................................................138
4-7-3-2-1-خیرخواهی یاخودخواهی..........................................................................................140
4-7-3-2-2-هرج ومرج درگزینش...............................................................................................140
4-7-3-2-3-شورا..........................................................................................................................141
4-7-3-2-4-تربیت برای سیاست..................................................................................................142
4-7-3-2-5-دیدگاه خواجه‌نظام‌الملک نسبت به جایگاه زن..........................................................143
4-7-3-2-6-مصلحت‌اندیشی یک شاخصه ی تربیتی....................................................................146
4-7-3-2-7-سامان‌دادن روابط شهریاروسایرطبقات جامعه وگروه‌های مذهبی..............................150
4-7-4-درتربیت پادشاهان..............................................................................................................154
4-8-شاخصه‌ی تربیتی درسیرالملوک..............................................................................................158
4-8-1-تربیت وتعلیم دین..............................................................................................................158
4-8-2- رعایت عدالت نسبت به کارگزاران...................................................................................159
4-8-3-عدم شتاب‌زدگی................................................................................................................165
4-8-4-سیره‌ی عملی نظام‌الملک....................................................................................................160
4-8-5-لازم وملزوم بودن تربیت وسیاست....................................................................................163
4-8-5-1-اموردیوانی.....................................................................................................................164
4-8-5-2-امورنظامی......................................................................................................................166
4-8-5-3- تنظیم امورجاری مرکزترتیبات اجرایی دربار................................................................168
4-8-6-خواجه‌نظام‌الملک درجدال بادگراندیشان............................................................................171
فصل پنجم:نتیجه گیری وپیشنهاد
5-نتیجه‌گیری...................................................................................................................................176
ارائه‌ی پیشنهاد..................................................................................................................................178
نمودارها...........................................................................................................................................179
فهرست منابع...................................................................................................................................184
منبع:
- اخسیتکی،ابن‌اثیر(بی تا).الکامل،ترجمه‌ی ابوالقاسم حالت،جلد هفدهم،تهران:علمی؛
2- اقبال،عباس(1369).سیاست‌نامه،تهران:انتشارات اساطیر؛
3- الهی‌قمشه‌ای،مهدی(1374).قرآن مجید،قم:شرکت تعاونی ناشران وکتاب‌فروشان قم؛
4- انوری،حسن(1390).فرهنگ فشرده‌ی سخن،جلددوم،تهران:نشر سخن،چاپ نهم؛
5- باقری،خسرو(1368).نگاهی دوباره به تربیت اسامی،تهران:وزارت آموزش وپرورش،سازمان پژوهش وبرنامه‌ریزی آموزشی؛
6- براون،ادواردگرانویل(1358).تاریخ ادبی ایران،ترجمه‌ی علی پاشازاده صالح،جلددوم،تهران:امیرکبیر،چاپ اوَّل؛
7- بلندهمتیان،کیوان(1383).تعلیم وتربیت اسلامی،بی‌جا:فصل‌نامه‌ی حوزه ودانشگاه؛
8- بهار،ملک‌الشعراء(1366).سبک‌شناسی،تهران:طرح نو،چاپ اوّل؛
9-بهرامی،اکرم(1356).تاریخ ایران ازظهوراسلام تاسقوط بغداد،جلددوم،تهران:انتشارات دانشگاه تربیت معلم؛
10- بیضاوی،عمربن‌محمد(1408).انوارالتنزیل واسرارالتأویل،بیروت:دارالکتب‌العلمیه؛
11- بیهقی،خواجه‌ابوالفضل‌محمدبن‌حسین(1374).تاریخ بیهقی،تصحیح علی‌اکبرفیاض،تهران:نشرعلم؛
12- پوپر،کارل(1378).جامعه‌ی بازودشمنانش،ترجمه‌ی عزت‌اللّه فولادوند،بی‌جا:خوارزمی؛
13- تدین،عطاءاللّه(1373).سیاست‌نامه،تهران:انتشارات تهران؛
14- توسی،خواجه‌نظام‌الملک(1348).سیاست‌نامه(سیرالملوک)،به کوشش: جعفرشعار،بی‌جا:چاپ خرمی؛
15- توماس،هنری(1362).بزرگان فلسفه،ترجمه‌ی فریدون بدره‌ای،تهران:انتشارات علمی وفرهنگی؛
16- ثروت،منصور(1376).خردنامه،تهران:امیرکبیر؛
17- جاحظ،ابوعثمان عمر(1332).التاج،تصحیح حبیب الله نوبخت،تهران:کمیسیون معارف؛
18-جعفری،محمدتقی(1366).تفسیرنهج‌البلاغه،تهران:نشرفرهنگ اسلامی؛
19- جمالی،محمدفاضل(1360).تربیت ازدیدگاه قرآنی،ترجمه‌ی سیدغلام رضاسعیدی،تهران:کانون انتشارات محمّدی؛
20- دارک،هیوبرت(1378).سیرالملوک،تهران:علمی وفرهنگی؛
21- دشتی،محمد(1370).نهج البلاغه،قم:نشرشاکر،چاپ اول؛
22- دورانت،ویل(1370).تاریخ فلسفه،ترجمه‌ی عباس زریاب،تهران:سازمان آموزش وانتشارات انقلاب اسلامی؛
23-دهخدا،علی‌اکبر(1377).لغت‌نامه‌ی دهخدا،تهران:مؤسسه‌ی انتشارات وچاپ دانشگاه تهران؛
24- دهقان،اکبر(1379).هزارویک نکته ازقرآن،تهران:مرکزفرهنگی درسهایی ازقرآن؛
25- رازی،ابوعلی‌ابن‌مسکویه(1369).تجارب‌الامم،ترجمه‌ی ابوالقاسم امامی،تهران:انتشارات سروش؛
26- راغب اصفهانی،حسین‌بن‌محمد(1404).المفردات‌فی‌غریب‌القرآن،بیروت:دارالعلم؛
27- راوندی،محمد(1364).راحه الصدوروآیه السرور،به سعی وتصحیح محمداقبال،تهران:انتشارات امیرکبیر؛
28- رفیعی،بهروز(1388).آراءدانشمندان مسلمان درتعلیم وتربیت ومبانی آن،بی‌جا:مؤسسه‌ی چاپ سبحان؛
29- رهبر،محمدتقی(1385).اخلاق وتربیت اسلامی،قم:سمت؛
30-زرین کوب،عبدالحسین(1375).تهران:الهدی؛
31-سیاح،عبدالحمید(1378).فرهنگ جامع،تهران:انتشارات اسلام؛
32- شرفی،محمدرضا(1387).جوان وبحران هویت،تهران:انتشارات سروش؛
33- شریعتمداری،علی(بی‌تا).فلسفه‌ی تعلیم وتربیت،اصفهان:کتاب‌فروشی ثقفی؛
34- شکوهی،غلام حسین(1375).مبانی واصول آموزش وپرورش،مشهد:آستان قدس رضوی؛
35-شیروانی،علی(1390).نهج البلاغه،قم:دفترنشرمعارف
36-صدرالدین،علی(1390).مرآه الجنان وعبره الیقظان،اخباردوله السلجوقیّه،بی‌نا:مؤسسه العلمی المطبوعات؛
37- صدرالدین شیرازی،محمد(1378).انسان‌شناسی صدرالمتألهین،بی‌جا:پایگاه تبیان؛
38- صدیق،عیسی(1354).تاریخ فرهنگ ایران.تهران:انتشارات دانشگاه تهران؛
39-صفا،ذبیح‌اللّه(1376).تاریخ ادبیات درایران.تهران:انتشارات فردوس؛
40-طباطبائی،سیدجواد(1375).خواجه‌نظام‌الملک،تهران:طرح نو؛
41-طباطبایی،سیدجواد(1367).درآمدی فلسفی برتاریخ اندیشه‌ی سیاسی درایران،تهران:دفترمطالعات سیاسی وبین المللی وزارت خارجه؛
42- طباطبائی،محمدحسین(بی‌تا).ترجمه‌ی تفسیرالمیزان،ترجمه‌ی سیدمحمدباقرموسوی‌همدانی،تهران: کانون انتشارات محمّدی؛
43-عمید،حسن(1390).فرهنگ فارسی،تهران:اشجع؛
44- عوفی،سدیدالدین محمد(1363).گزیده‌ی جوامع الحکایات ولوامع الروایات،به کوشش جعفرشعار،تهران:سازمان انتشارات آموزش وپرورش انقلاب اسلامی،چاپ اول؛
45-غزالی،ابوحامدمحمد(1385).اندیشه‌های اقتصادی خواجه‌نظام‌الملک‌توسی،تهران:دانشگاه امام صادق(ع)؛
46-غفاری،هادی(1389).تاریخ اندیشه‌های اقتصادی متفکران مسلمان،تهران:انتشارات پیام نور؛
47-فتح‌بنداری،ابن‌علی‌اصفهانی(1356)تاریخ سلسله‌ی سلجوقی،ترجمه‌ی محمدحسین‌جلیلی،تهران:انتشارات بنیادفرهنگ ایران؛
48- فیرحی،داوود(بی‌تا).قدرت دانش ومشروعیت دراسلام،تهران:نشرنی؛
49- فیوضات،یحیی(1374).مبانی برنامه‌ریزی آموزشی،تهران:مؤسسه‌ی نشرویرایش؛
50- قرشی،سیدعلی‌اکبر(1355).قاموس قرآن،تهران:دارالکتب‌الاسلامیه؛
51- کاظم‌زاده،حسین،(1357).اصول اساسی فن تربیت،تهران:اقبال؛
52-کانپوری،عبدالرزاق(1354).زندگانی ابوعلی‌حسن‌بن‌علی‌اسحق‌توسی یاخواجه‌نظام‌الملک،ترجمه ونگارش سیدمصطفی‌طباطبایی،تهران:بی نا؛
53- کانت،امانوئل(1367).تعلیم وتربیت،ترجمه‌ی غلام‌حسین‌شکوهی،تهران:انتشارات دانشگاه تهران؛
54-کرمی‌فریدونی،علی(1385).نهج‌الفصاحه،قم:انتشارات حلم؛
55-کلورنر،کارلا(1363).دیوان‌سالاری درعهدسلجوقی(وزارت درعهدسلجوقی)،ترجمه‌ی یعقوب آژند،تهران:امیرکبیر؛
56-کلینی،محمدبن یعقوب(1378).اصول کافی،ترجمه‌ی سیدهاشم رسولی.تهران:کتاب‌فروشی اسلامیه؛
57- لالاند،آندره(1377).فرهنگ فلسفی لالاند،ترجمه‌ی غلام‌رضاوثیق،تهران:مؤسسه‌ی انتشاراتی فردوسی؛
58- لمپتون،آن(1380).دولت وحکومت دردوره‌ی میانه‌ی اسلام،ترجمه‌ی علی‌مرشدی‌زاده،بی‌جا:نشرتبیان؛
59- مایر،فردریک(1972).تاریخ فلسفه‌ی تربیتی،ترجمه‌ی علی اصغرفیاض،جلداوّل،تهران:بنگاه ترجمه ونشرکتاب؛
60-محمدی ری‌شهری،محمد(1362).میزان الحکمه،جلداول،قم:دفترانتشارات جامعه‌ی مدرسین؛
61- مظلومی،رجب‌علی(1386).گامی درمسیرتربیت اسلامی،تهران:نشرآفاق؛
62- معین،محمد(1388).فرهنگ فارسی،تهران:انتشارات امیرکبیر؛
63- مکارم‌شیرازی،ناصر،باهمکاری جمعی ازنویسندگان(1374).تفسیرنمونه،تهران:دارالکتب‌الاسلامیّه؛
64- منشی کرمانی،ناصرالدّین(1338).نسائم الاسحارمن لطائم الاخباردرتاریخ وزراء،تهران:دانشگاه تهران؛
65- نخجوانی،هندوشاه‌بن‌سنجربن‌عبدالله‌صاحبی(1357).تجارب السلف تواریخ خلفا ووزرای ایشان، تهران:کتابخانهی طهوری؛
66- نخستین،مهدی(1379).تاریخ وفلسفه‌ی تعلیم وتربیت،ترجمه‌ی سیداکبرمیرحسینی ومحمدرضاشرفی، تهران:نشرآتیه؛
67-هدایتی،ابوالفضل(1378).سلوک سیاسی نظام‌الملک،شماره‌ی سیزدهم،مجله‌ی حکومت اسلامی؛
68- هوفه،اتفرید(1383).درباره‌ی عدالت،ترجمه‌ی امیرطبری،تهران :نشراختران؛
69- یعقوبی،ابن واضح(1374).تاریخ یعقوبی،ترجمه‌ی محمدابراهیم‌آیتی،تهران:انتشارات علمی وفرهنگی؛