پایان نامه صنایع لفظی در اشعار قاآنی

پایان‌نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد (M.A.)

گرایش: زبان و ادبیات فارسی

چکیده

قاآنی شیرازی یکی از گویندگان توانای پارسی در دوره ی بازگشت ادبی است. شعر قاآنی از دیدگاه‏های گوناگونی قابل بررسی است، از آنجا که تاکنون در قلمرو زیباشناسی شعرقاآنی پژوهش جامع و مستقلی صورت نگرفته است، در این رساله از منظر زیباشناسی به بررسی کاربرد صنایع لفظی بدیع پرداخته شده است. شعر قاآنی مشتمل بر موضوعات جذاب است که با بیانی شیوا سروده شده و شاعر جلوه های گوناگون زیبایی را در کلام خود به عرصه گذاشته است.

مهمترین دستاوردی که از این پژوهش به دست آمد آن است که کاربرد آرایه پردازی در اشعار قاآنی، به ویژه آرایه های لفظی آنقدر زیاد است که کمتر بیتی را می توان سراغ گرفت که حاوی آرایه ای نباشد و اگر آرایه های همه ی ابیات استخراج شود چندین رساله را به خود اختصاص می دهد.

این آرایه ها بر زیبایی کلام شاعر افزوده و نشان می دهد قاآنی شاعری است صنعتگرا و از آرایه ها نهایت استفاده را در جهت پرورش سخن خویش برده است و کاربرد آرایه هایی چون موازنه، جناس، ترصیع، طرد و عکس و نظایر این ها بر ارزش هنری شعر او افزوده است.

کلید واژه ها: قاآنی شیرازی، آرایه، صنعت بدیعی، بدیع لفظی

مقدمه

دوره‏ی بازگشت ادبی اگر چه از نظر منتقدان چیره دست ادبیات فارسی، در مقایسه با دیگر سبک های شعر فارسی، چندان غنی و پر طراوت نیست و بسیاری آنرا سبکی تقلیدی و فاقد ابتکار و نوآوری قلمداد می نمایند، اما در عین تقلید یکسره از زیبایی و شکوه خالی نیست و به دلیل وجود شاعران بزرگی چون قاآنی شیرازی، فروغی بسطامی، فتح الله خان شیبانی، یغمای جندقی، سروش اصفهانی، هاتف و بسیاری از گویندگان دیگر از اعتبار شعری و هنری برخوردار است. یکی از گویندگان موفق و پرآوازه ی سبک بازگشت قاآنی شیرازی است که بخاطر سبک خاص در قصیده و شیوه ی شعر از دیدگاه های گوناگون قابل بررسی است و با توجه به گستره غنایی وسیعی که دارد به لحاظ فنی و زیباشناسی کاملا در کلامش مشهود است. قاآنی را می توان بعد از صائب معروف‏ترین شاعر ایران در تمام دوره صفوی و قاجار شمرد.

«از آرایه های لفظی و بدیعی فراوانی در اشعارش استفاده کرده است. رویکردهای لفظی در دیوان قاآنی از جایگاهی خاص برخوردار است. او از شاعران اصلی سبک بازگشت است که در اغراض گوناگون بویژه ستایش رسول خدا (ص) و ائمه و شاهان اشعاری سروده که از آرایه های لفظی و بدیعی فراوانی استفاده کرده است. مفاهیم و مضامین زیبا را به همراه شگردهای بدیعی با زبانی فصیح و شیوا بیان کرده و به گونه ای هنرمندانه سخن خود را با آرایه های بیانی و بدیع آراسته است».(شمیسا، 311:1364)

قاآنی در اقسام شعر ید طولایی داشته و با وجود قدرتی که در پرورانیدن معانی بدیعه داشته است در تنظیم الفاظ و ترصیع و ردیف آن ها و هر گونه محسنات لفظی که به تصور درآید قدرتی به خرج می داد، که در آثار ادبی گذشتگان مثل و مانند آن کمیاب است و به جرأت می توان گفت قاآنی در میان شعرای ایران از سلف و خلف یکه تاز میدان الفاظ است.

«قاآنی شاعریست که به هزل و مطایبه اشتهار دارد. قسمتی از مطایبات این شاعر، شیرین و ظریف و مهذّب و دارای معانی و مضامین انتقادی و قسمتی از آن رکیک و ناپسند و دور از ادب و نزاکت و خالی از مقاصد اخلاقی و انتقادیست».(موتمن، 327:1332)

به هر صورت با همت برخی از شاعران تدارک بازگشت فراهم آمد و نتیجه ی این اقدامات ظهور شاعرانی چون : مجمر اصفهانی ، میرسیدعلی مشتاق ، عاشق اصفهانی ، لطفعلی بیک آذر بیگدلی ، میرزا محمدنصیراصفهانی ، وصال شیرازی و میرزا حبیب الله قاآنی شیرازی و ..... را در پی داشت.

در این پژوهش به منظور آشنایی با شاعر قرن 13 هجری قمری،قاآنی شیرازی و تعیین میزان مهارت و توانایی‏اش در کار شاعری، به بررسی شعر او از منظر زیبا شناختی پرداخته شده و در پنج فصل مبانی مورد تحقیق و بررسی قرار گرفته است:

فصل اول زندگی نامه و آثار و احوال و سبک شعر قاآنی مورد بررسی قرار می‏گیرد؛ در فصل دوم صنعت تسجیع؛ در فصل سوم صنعت تجنیس؛ در فصل چهارم صنعت تکرار و در فصل پنجم نتیجه گیری و پیشنهادات مورد بررسی قرار می گیرد.

تمامی ابیات از دیوان حکیم قاآنی شیرازی به تصحیح مجید شفق(1387) مورد بررسی قرار گرفته و آرایه های لفظی این ابیات به صورت برجسته مشخص و به جهت جلوگیری از اطاله کلام از آوردن تمام ابیات صرف نظر شد و فقط به شماره بیت و صفحه بسنده شده است که توضیحات ارائه شده را مستدل خواهد نمود.

پیشینه‏ی تحقیق

با وجود تحقیقات به عمل آمده تاکنون پژوهشی کامل و جامع در زمینه آرایه های لفظی در اشعار قاآنی انجام نشده اما در زمینه‏ی آرایه های ادبی و صنایع بدیعی کتاب‏هایی نوشته شده است که پژوهشگر به دلیل اهمیت این موضوع در صدد است تا در پژوهش حاضر در حد توان از دیوان حکیم قاآنی شیرازی به بررسی صنایع لفظی بپردازد. از جمله:

1)

در بخش اول کتاب نگاهی تازه به بدیع از سیروس شمیسا صنایع لفظی شامل چهار فصل می باشد و در پایان هر فصل به حواشی آن فصل پرداخته است.

2)

کتاب زیورهای سخن از دکتر نوروزی شامل دو بخش می باشد که در بخش اول به زیورهای لفظی(زیورهایی که صورت سخن را زیباتر می کند و به آن موسیقی و اهنگ بیشتری می بخشد) پرداخته و بخش دوم را به صنایع معنوی اختصاص داده است.

3)

در فنون بلاغت و صناعات ادبی استاد جلال الدین همایی به گفتار نخستین و گفتار دوم اشاره شده که در گفتار نخستین به صنایع لفظی پرداخته و در مورد هر آرایه به عنوان نمونه چند بیت از شاعران برجسته ذکر کرده است.

اهداف تحقیق

با توجه به جایگاه ارزشمند قاآنی در قلمرو زبان و ادبیات فارسی و آفرینش اشعار ارزشمند متنوع ، معرفی و شناخت و مطالعه پیرامون بلاغت زبانی وی می تواند گامی مؤثّر در عرصه شناخت شاعران بلند آوازه ایران زمین باشد.

1-هدف علمی:

 بررسی آرایه های لفظی اشعار قاآنی و شناخت میزان کاربرد صنایع در سروده های وی هدف اصلی تحقیق است.

2-هدف کاربردی:

 از این تحقیق در حوزه های زیر می توان استفاده کرد:

1-

2-

3-

3- ضرورت های خاص:

قاآنی از معروف ترین شاعران عهد قاجاری است که از آرایه های لفظی و بدیعی فراوانی در اشعارش استفاده کرده است، لذا شناخت این بعد و آشنایی با میزان استفاده از صنایع ادبی در شعر قاآنی ضروری می نماید.

روش  تحقیق

روش تحقیق در این پایان نامه تحلیلی و اسنادی می باشد که پس از گردآوری منابع ( مقالات و کتب ) موجود پس از فیش برداری به روش تحلیلی انجام پذیرفته است ، به صورتی که بعد از مطالعه کتب معتبر و موثّق و همچنین استفاده از سایت های معتبر اینترنتی در خصوص سبک زندگی ، شعر و سبک شعری قاآنی و نیز زیبایی شناسی ، علم بدیع و صنایع بدیع لفظی ، مطالب مورد نیاز فیش برداری ، دسته بندی و نهایتاً نگارش و ویرایش گردیده است.

نگارنده کوشیده است بیشتر یا اغلب آرایه های لفظی را که چشم انداز و نظر گیر هستند و برجستگی آن ها نمایان است را در حد توان استخراج نماید ، البته طبیعی است این مقدار بر حسب توان نگارنده تا جایی که دیده شده است استخراج شده و بسا که صاحبنظران و نکته سنجان و منتقدان بتوانند فراتر از این مقدار کشف و استخراج نمایند.

در مورد صنایع بدیعی و انواع آن ،در دیوان حکیم قاآنی شیرازی ابتدا تک تک قصاید مطالعه و صنایع آن مشخص گردیده و اطلاعات حاصله در دسته ها و طبقات موضوعی قرار داده شده اند و پس از تدوین طرح پژوهش مورد تحلیل قرار گرفتند و نتایج دستاوردها و پیشنهادها آخرین مبحث این رساله است.

Abstract

Qaan Shirazi, a Persian-speakers during recovery literary ability. Qaan poetry can be studied from different perspectives, as has been done in the realm of aesthetics Shrqaany separate comprehensive study, this paper examines the use of aesthetically exquisite verbal industries discussed. Qaan poem that expressed interest subjects, including various manifestations of Shiva composed by the poet and his words came on stage is beautiful.

Research results show that the use of array processing, especially dazzling array of words so dense That little bit can not be traced back to an array containing all lines be extracted if the array is allocated to the several treatises.

These arrays are added and the beautiful words of the poet is a poet Qaan Sntgra and arrays in order to foster the use of his words has And arrays such as balance, pun, Trsy, rejection, photos, etc. The poet has added to the value of art.

Key words: Qaan Shirazi, arrays, innovative industry, verbal exquisite