پایان نامه بررسی ابزار آلات و اصطلاحات موسیقی در دیوان خاقانی

پایان نامه برای دریافت درجۀ کارشناسی ارشد

رشته: زبان و ادبیات فارسی

چکیده:

موسیقی ترکیب اصوات به صورت گوش نواز است . قدمت موسیقی ایران با پیدایش نژاد آریایی گره خورده است کلمات دلنشین و آهنگین به تدریج صورت شعر و ترانه پیدا کرده و به ابداع نغمه و موسیقی منجر شده است. موسیقی و ادبیات به عنوان دو فصل جدا نشدنی از دیرباز مورد توجه خاص قرار گرفته اند با نگاهی به ادبیات کلاسیک ایران در می یابیم که شعرای بزرگ فارسی زبان موسیقی شناس هم بوده اندآن چنان که از ابزارآلات و اصطلاحات موسیقی در اشعارشان برای خلق تصاویر شعری خود بهره می گرفتند . در بررسی اصطلاحات موسیقی در شعر پارسی این اصطلاحات در سه بخش قابل تفکیک و بخش بندی است :1.سازهای موسیقی 2. پرده ها وآهنگ ها 3. اصطلاحات خاص موسیقی. خاقانی شروانی شاعر قرن ششم هجری قمری از جمله شاعرانی است که در اشعار خود از ابزارآلات و اصطلاحات موسیقی استفاده کرده است . موسیقی کلام و آهنگ خوش الفاظ در بسیاری از اشعار خاقانی به قدری است که التذاذ بدون دریافت معنی هم برای خواننده میسر است در این تحقیق میزان کاربرد خاقانی از ابزار آلات و اصطلاحات موسیقی در دیوان اشعارش و درک میزان آشنایی خاقانی با موسیقی و اصطلاحات و ابزارآلات و مهارت وی در بهره برداری از انواع امکانات برای آفرینش صور خیال و زیبایی آفریبنی بررسی شده است. نتیجه تحقیق نشان میدهد که خاقانی بیشتر از ابزار آلات موسیقی مثل چنگ ، دف ، بربط ، نای وارغنون و اصطلاحاتی مثل پرده و گوشه استفاده کرده است و بیشتر از ابزار موسیقی مثل چنگ و بربط بهره گرفته است وخاقانی با استفاده از استعاره و تشخیص بر ابزارآلات موسیقی جان بخشیده است.

واژه های کلیدی : موسیقی، خاقانی،اصطلاحات و ابزارآلات،صور خیال.

فصل اول

 کلیات تحقیق

مقدمه:

بارگاه رفیع سخن پارسی ساکنان گرانقدر و ارزشمندی به خود دیده که اکنون ستارگان و اختران درخشان پهنه آسمان ادب پارسی هستند. خاقانی در این میان اگر نگوییم که برترین به جرات می­توان گفت که یکی از برترین سخن­سرایان پارسی است.

 قرن ششم قرن تحولی در مرکز قدرت سیاسی ایران بود و امرای سلجوقی و پادشاهان مستقر در غرب کشور ایران با دربار های پرشکوه محافل پربار ادبی فراهم کردند که سخن­سرایان بزرگی چون خاقانی و نظامی و مجیر بیلقانی و اثیرالدین اخسیکتی و ... حاصل این حمایت ها شدند. موضوع تحقیق حاضر به بررسی اشعار خاقانی شروانی اختصاص دارد.

خاقانی به لحاظ داشتن فکر بلند ، وسعت تخیل ، قدرت تجسم ، چیرگی بر الفاظ ، نبوغ و قریحه ی سرشار و خداد، مناعت طبع ، بلندی همت ، مهارت خارق العاده در خلق ترکیبات بدیع و غریب و استعارات و کنایات عجیب و ذهن مضمون پرداز و معنی ساز ، شاعری بی نظیر و سترگ است.

آنچه کلام خاقانی را از دیگر شاعران و سخن سرایان پارسی متمایز ساخته پیچیدگی معانی و کلام وی است. خاقانی با بهره گیری از دانش گسترده خویش در ستاره شناسی، موسیقی، طب، جواهر شناسی و از همه مهمتر زبان پارسی دست به خلق اثری گشود که چون جواهری بر تارک زبان پارسی می درخشد.

تشبیهات و استعارات بسیار بدیع و زیبای خاقانی از سازها و ابزارآلات و نیز اصطلاحات موسیقی در اشعارش مشوق نگارنده گردید تا این پایان نامه را در جهت بررسی کاربرد اصطلاحات و اسامی سازها و ابزارالات موسیقی در دیوان اشعار خاقانی تدوین نمایم.

بر این مبنا تمامی اشعار دیوان اعم از قصیده، غزل، ترجیعات ،قطعات و رباعیات تمامی اصطلاحات مربوط به موسیقی و نام های ابزارآلات و سازها  را استخراج و نحوه کاربرد آنها در شعر خاقانی بررسی گردید.

تدوین این پایان نامه در پنج فصل به شرح ذیل است فصل اول با عنوان کلیات تحقیق، فصل دوم مبانی نظری ، فصل سوم شرح احوال و آثار و مذهب و خصوصیات سبکی خاقانی، فصل چهارم درباره ابزار آلات و اصطلاحات موسیقی در دیوان اشعار خاقانی و درک میزان آفرینش صور خیال و زیبایی آفرینی بررسی شده است و فصل پنجم نتیجه گیری و پیشنهاد را تشکیل می دهد.

در این تحقیق حروف ( ق - غ – م ) در کنار اشعار بر گرفته از حروف اول قطعه – غزل و مثنوی می باشد.

مبنای بررسی نسخه دیوان خاقانی شروانی به تصحیح ضیاالدین سجادی چاپ دهم 1391، تهران انتشارات زوار است.

بیان مسأله تحقیق

 (( موسیقی علم تالیف نمودن، علم ادوار،علم نغمات است. علمی که بدان احوال نغمات است.علمی که بدان احوال نغمات و ازمنه­ی آن توان دانست. به عبارت دیگر موسیقی دو فن است.فن اول از او ملایمت نغمات معلوم شود و آن را فن الحان گویند و از فن دوم اوزان ازمنه معلوم گردد و آن را فن ایقاع خوانند.موسیقی ترکیب اصوات به صورت گوش نواز است)).(لغت نامه دهخدا).

موسیقی تلفیقی از کلمات و اصوات است. فرق شعر و نثر این است که شعر کلامی است موزون، مقفّا و مخیل، بنا براین دارای موسیقی نیز هست.

بسیاری از شعرا ابتدا موسیقی­دان بوده­اند و حتی ساز می­نواخته­اند، مانند رودکی سمرقندی ، منوچهری دامغانی، خاقانی شروانی و حافظ شیرازی.

استفاده از موسیقی توسط شعرا نه تنها در وزن شعر بوده بلکه هنگام خواندن هم موسیقی می نواختند مانند قصیده­ی معروف (بوی جوی مولیان ) رودکی سمرقندی که بسیار تاثیر­گذار بوده است. تاثیر دیگر احاطه شاعران به موسیقی  بهره گیری از اصطلاحات این فن و هنر در مضامین شعری و گفتار این دسته از شعرا است. اسامی و اصطلاحاتی چون چنگ، بربط، رباب، نای، کاسه، ارغنون ، آزاد وار، آوا، ترانه، آواز، سرود، راست، باربد، جلاجل، تبیره و .....که در اشعار این شعرا جایگاهی ویزه دارد و در قالب ایهام و استعاره و تشبیه به فراوانی از آنها بهره­گیری شده است.

خاقانی از بزرگ ترین شاعران و قصیده پردازان زبان فارسی در قرن ششم هجری است.برخی نام او را "بدیل" و برخی" ابراهیم"نوشته اند. امام رافعی قزوینی   (557-623 ق)، از معاصران او، در کتاب خود ازوی با نام« الافضل (= مخفّف افضل الدّین) بدیل الحقایقی المعروف بالخاقانی» یاد کرده است. نام پدرش علی  و نام جدّش، به اعتبار نام عمویش،«کافی الدّین عمر بن عثمان» (خاقانی شروانی، 1391: 217)، عثمان بوده است.

خاقانی در حدود 520 ق (فروزانفر، 1369، 2: 337)در شروان به دنیا آمد و در دارالادب شماخی، کرسی شروان، پرورش یافت. پدرش نجّار و مادرش، که در اصل کنیزکی نسطوری بوده، گویا پیشۀ طبّاخی یا بافندگی (خاقانی ، 1391 : 6-8) داشته است. پدرش، او را درکودکی، ظاهراً به علّت فقر، به برادرش کافی الدّین سپرد و او سرپرستی برادر زاده را بر عهده گرفت. کافی الدّین پزشک و فیلسوف و منجّمی توانا و ادیبی مبرّز بود. او را باید نخستین استاد خاقانی دانست. 

 برخی ابوالعلاء گنجوی را نیز، به استناد ابیاتی از او، استاد و پدرزن خاقانی دانسته اند (نک: سجّادی، «مقدّمه» ص سیزده –چهارده). امّا ، رقابتهای موجود در دربار و محیط ادبی شروان رابطۀ آنها را تیره کرد و آنها را به هجو گویی یکدیگر کشاند. 

آوازۀ خاقانی در سالهای جوانی او از مرزهای شروان درگذشت (خاقانی، 1391 : 181) و رفته رفته در خراسان و عراق شاعری زبان آور شناخته شدو در دربار شروان، علاوه بر شاعری، به دبیری نیز اشتغال یافت و از آن مایه عزّت برخوردار شد که شاه گاه او را بالای دست وزیر خود می نشانده است (همان، 1391: 184).خاقانی ، در میان شاعران به سنایی غزنوی ارادتی خاصّ داشت و خود را بدیل او می خواند و در سرودن قصاید عارفانه از شیوۀ سنایی پیروی می کرد: 

دو رخداد مهم که در تکوین شخصیت روحی و شعر خاقانی تاثیری بسزا داشت، دو سفر او به خانه خداست. نخستین سفر در سالهای ۵۵۱-۵۵۲ ق و دومی در سال ۵۶۹ ق رخ داده است. (فروزان فر،پیشین، ۶۳۳)حج اخیر به دلیل تطابق عید قربان و جمعه ، بر اساس باوری اسلامی، "حج اکبر" شناخته شد:

حج ما آدینه و ما غرق طوفان کرم                       خود به عهد نوح هم آدینه طوفان دیده اند (دیوان اشعار، 1393 :۹۳)

خاقانی شاعری اهل سیاحت بود و در سفرهای خود از شهرهای بغداد و کوفه و مدائن و ری و اصفهان و همدان و شام و موصل و ارمنستان آن روزگار گذشت و در هر شهری با عالمان و شاعران و بزرگان آن دیدار کرد. همواره در اشتیاق سفر به خراسان بود، امّا کوششهای او برای پیمودن این راه بارها به علل مختلف، مانند مخالفت دربار شروان و فتنۀ غزها (548 ق) و بیماری او در ری، ناکام ماند.

خاقانی در دربار شروان جایگاه بلند و رشک انگیزی داشت (دیوان اشعار، 1391: 184) و از بخشش­های خاقان اکبر، منوچهر (متوفّی در حدود 555 ق) و جانشین او، خاقان کبیر، اَخستان (متوفّی بین 590-597 ق) بهره مند بود. امّا روابط او با ممدوحانش، به ویژه اًخستان، همواره به سبب سعایت «صاحب غرضان» با فراز و فرودهایی همراه بود و سرانجام به خشم گرفتن اَخستان بر خاقانی و زندانی شدن او انجامید.

 گرفتاری خاقانی پیش از سفر حجّ دوم (565 ق) اتّفاق افتاد. گوشه هایی از رنجهای شاعر را در زندان شروان شاه در حبسیّات او می توان دید. مدّت حبس خاقانی را هفت ماه یا یک سال نوشته اند (نک: دیوان اشعار، بیست و یک).

خاقانی که از دربار و محیط شروان خاطری آزرده داشت، رفته رفته، از مدح شاهان کناره گرفت و خاصّه، پس از  از دست دادن پدر و مادر و بستگان نزدیک خود، دیگر انگیزه ای برای ماندن در شروان نمی یافت. این بود که از زادگاه خود دل برید و بیست و چند سال پایانی عمر خود را عمدتاً در تبریز گذراند.

در این مدّت درخواست های مکرّر اَخستان برای بازگشت به شروان را، محترمانه، با این عذر نپذیرفت که خدمتکار «دعاء خالص در غربت بهتر تواند گفتن، چه دعاء غریب، کز اوطان خویش دور افتد، به مظان قبول نزدیک تر باشد»  و سرانجام در تبریز دیده از جهان فرو بست و در مقبره الشّعرای این شهر به خاک سپرده شد. درگذشت او، « بنابر اصحّ اقوال، در 595 ق» اّتفاق افتاده است (سجّادی، پنجاه و یک)،

خاقانی، علاوه بر منوچهر و اَخستان، جمعی از سلاطین و امیران و وزیران و عالمان و دلیران روزگار خود را نیز ستوده است (برای اگاهی بیشتر دربارۀ دیگر ممدوحان او، نک: سجّادی، ص سی ونه – چهل و هفت). در مقابل، بعضی از عالمان و ادیبان مشهور زمان نیز، از جمله رشید وطواط ( متوفّی 573 ق) و افضل الدّین ساروی(متوفّی ح 570 ق) او را در سروده های خود مدح گفته اند که نشانۀ اعتبار و مقبولیّت علمی خاقانی در آن روزگار است.

 سبک سخن­وری خاقانی سبکی خاص و ممتاز بوده است. هر چند که خاقانی در ابتدای کار نظر به سخنوران خراسان و سبک ایشان داشته اما شیوه ای که وی و شعرای هم عصر او در ناحیه آذربایجان بدان پرداخته اند شیوه ای نو و سبکی صاحب عنوان است .او بدون شک در شاعری دارای مکتبی خاص و شیوه ای بدیع و تازه و ابتکاری است.

 از دیدی گسترده تر خاقانی پیرو دبسانی است در شعر فارسی که آن را شعر فنی نامیده اند.یکی از بارزه­ها و ویژگی های برجسته این سبک که استاد شمیسا  سبک آذربایجانی نامیده اند ، بهره گیری از اصطلاحات و واژه های دانش های گوناگون است( شمیسا،1380، 143) و خاقانی که نماینده بزرگ سبک آذربایجان به شمار می رود .

پیرو همین ویژگی از دانش های روزگار خویش در شعر  خود بهره­ی بسیار برده است و از میان دانش ها به موسیقی گرایشی آشکار داشته است و اگر به کاربرد واژگان و اصطلاحات موسیقیایی در دیوان خاقانی نظر بیافکنیم می بینیم که علاوه بر کارکرد مستقیم معانی این واژگان ، شاعر از این واژه ها کاربردی ایهام گونه و استعاری برای بیان مقصود خویش نموده است و از دید دانش بدیع کاربرد گونه های ایهام( ایهام، ایهام تناسب، ایهام تضاد) در شعر خاقانی چشمگیر است .(همان، 1380: 152)

 به کارگیری این اصطلاحات و واژه ها و عناصر موسیقیایی به عنوان عناصری تصویر ساز و زیبایی آفرین در جایجای دیوان و آثار خاقانی از آشنایی عمیق  و عملی شاعر با موسیقی و ابزارآلات آن دارد. به عنوان مثال:

انگشت ارغنون زن رومی ، به زخمه بر

تب لرزه­ی تنا تننانا بر افکند

( کزازی ، 1368 : 369 )

انگشت ارغنون نواز رومی ، آنگاه که زخمه را بر تارهای ساز آشنا می­کند ، تب لرزه­ای از نواهای موسیقی در می­افکند.

ارغنون : نام سازی است زهی؛ ارغنون سازی آیینی و نمادین است که افلاطون را سازنده­ی آن دانسته اند .رامشگران رومی در نواختن ارغنون آوازه داشتند.

تناتننانا: آواها و نشانه هایی است که به یاری آن ها نواهای موسیقی را می نگاشته اند و ثبت می­کردند.ساخت تناتننانا از خاقانی است.

از دید آرایه های سخن میان ارغنون، رومی، زخمه، تناتننانا همبستگی وجود دارد. یا دربیت زیر:

            چنگی به ده بلورین ماهی آبدار

چون آب ، لرزه وقت محاکا بر افکند

                   ( کزازی، 1368 : 371 )

چنگی نواز با ده انگشت نغز و چالاک خویش به هنگام نواختن، لرزه های موسیقی را به نرمی و آرامی می پراکند.

چنگی: چنگ نواز                       بلورین: آبگینه ای، رخشان و صاف؛گونه ای از زمرد

محاکا: با هم سخن گفتن، استعاره از نوای چنگ                        ماهی: استعاره از انگشت؛ خاقانی در بیتی دیگر انگشتان نای زن را ماهی پنداشته:

نای است یکی مار که دو ماهی خردش

پیرامن نه چشم کند مارفسایی

( کزازی، 1368 : 372 )

در بلورین که ویژگی ماهی (انگشت ) آورده شده است تشبیه وجود دارد. میان ماهی و آب  در آبدار( ایهام تناسب ) است.میان دو آب جناس تام می توان یافت.

در این پژوهش سعی بر این خواهد بود که واژگان و اصطلاحا ت موسیقیایی که در دیوان خاقانی به کار برده شده را استخراج و نحوه استفاده خاقانی از این ترکیبات و اصطلاحات و واژگان در آفرینش صور خیال و شگردهای زیبا سازی کلام را مورد بررسی قرار داده و از این طریق پاسخ در خوری برای سوالات پژوهش فراهم گردد.

Abstract

Music is a blending sounds that are pleasing to the ear. The antiquity of Iranian music was tied with the rise of the Aryan race. Pleasant and melodies. And song and music was created. Music and Literature Traditionally are two inseparable seasons. With looking Iranian literature, we find that were great Musicologist Persian poets that with using music tools and terminology, create poem image in their works. With Survey in Persian poetry musical terms, we find that these terms can be classified in three distinct sections: Musical instruments, curtains and songs, musical special terms. Shervani Khaghani, poet of terms. Word Music and terms tones, in many    Khaghani poems to the extent that, without meaning of them, are ear-catching for the Listener’s. This study checked using of tools and terminology of Music in the Khaghani poems and Khaghani familiarity with musical terminology, tools and skills in using of variety facilities for creating beautiful imagery performance.

The research result shows that Khaghani, more used of Musical instruments such as the harp, tambourine, lyra, trachea and Organon and used terms such as curtain and corners.

Khaghani, with using similes and diagnostics metaphors, Enliven into music instruments,

Keyword: Music- Khaghani- terms and tools- imagery.