پایان نامه بررسی صور خیال ( صور بلاغی ) در دیوان اشعار وصال شیرازی

پایان نامه ، جهت دریافت درجه کارشناسی ارشد(M.A) در رشته زبان و ادبیات فارسی

چکیده

شعر و ادب پارسی از دیر باز با صور خیال در آمیخته و آشنا بوده است. صور بلاغی شامل تشبیه ، استعاره، مجاز و کنایه است و بیش از هزار سال است که شاعران فارسی زبان را در شعر، با خود ، آشنا و مأنوس ساخته است. در همه‌ی سبک‌های شعر کهن و معاصر، بسامد بالای کاربرد صور خیال را می‌توان مشاهده نمود.

  در سبک دوره‌ی بازگشت که تتبّع و تقلیدی است از شعرای سبک عراقی و خراسانی ، ساختار صور بلاغی چه از دیدگاه لفظ و ساختار ظاهر ترکیبات و جملات و چه از نظر معنا و مسایل بیانی صور بلاغی ، از هر دو جهت ، شعر دوره‌ی بازگشت، نظر به سبک عراقی و خراسانی دارد.

  وصال شیرازی که از شاعران دوره‌ی بازگشت است و از شاعران بزرگ دوره‌ی نخست بازگشت ادبی محسوب می‌شود، در حوزه‌ی صور بلاغی ، توانمند و صاحب هنر، ظاهر شده و به راستی که در همه‌ی حوزه های صور خیال به ویژه انواع تشبیه و استعاره، سرآمد شاعران زمان خود بوده است. پژوهش در مسائل بیانی و صور بلاغی دیوان اشعار او ما را به توانایی‌های او در آفرینش و پردازش انواع صور خیال آگاه می‌کند. مقایسه‌ی بیانی شعر وصال شیرازی با معاصران وی، توانایی بلامنازع وی را در هنر شاعری و بکارگیری فنون بلاغت توسط وی را بر هر پژوهنده ای محرز و قطعی جلوه می‌دهد.

    در این پایان نامه هریک از مباحث صور خیال در دیوان وصال شیرازی از تشبیه، استعاره ، مجاز و کنایه در بخش‌های جداگانه با ارائه شواهدی از اشعار وی ، پژوهش شده و مسائل بیانی اشعار وصال را به گونه ای مبسوط در ابعاد مختلف باز نموده و ارائه شده است. این پژوهش نمونه ای نسبتاً کامل از مسائل بلاغت و صور خیال را در شعر دوره‌ی بازگشت به خواننده با ارائه شواهدی از اشعار وصال شیرازی ارائه می‌دهد.

واژگان کلیدی:  وصال شیرازی ،دیوان اشعار،صور بلاغی، تشبیه، استعاره، مجاز، کنایه

سرآغاز سخن

الف)بیان مسأله

در این پایان نامه سعی شده است تا اطلاعات جامع و مستندی بر مبنای اشعار وصال، از عناصر بنیادی شعریعنی: تشبیه، استعاره، مجاز و کنایه ، ارائه گردد و هر یک از عناصر صور خیال و بلاغت را در فصلی جداگانه، نسبتاً جامع و مُشَبع، باز نموده شود.

  از آن جا که در شعر ، تتبّع و تقلید از سرآمدان و بزرگان، امری شایع و طبیعی است، شاعران دوره‌ی بازگشت از جمله وصال، با نظر به ویژگی‌های شعر کهن و راه و شیوه‌ی فحول ادبای پیش یعنی سرایندگان سبک عراقی و پس از آن خراسانی، توانستند به گونه ای طبیعی و توانمند، سرودن شعر را ادامه دهند و غزلیات ، قطعات و قصاید نسبتاً زیبا و هنرمندانه ای از خود به جای گذارند. البته برخی از اشعار آنان در ردیف بهترین اشعار به جای مانده در ادب پارسی نیز، قرار گرفته است که از آن جمله می‌توان به ترجیع بند معروف هاتف اصفهانی که بسیار عارفانه و از روی سوز و از سر حقیقت سروده شده است، اشاره کرد.

  برخی از تک بیت‌های به جای مانده و معروف در ادب فارسی ، نیز سروده‌ی طبع شاعران دوره‌ی بازگشت و از جمله وصال است:

          دوست نباید ز دوست در گله باشد                     مرد نباید که تنگ حوصله باشد

(وصال شیرازی، 1378 :204)

         این خط جاده‌ها که به صحرا نوشته‌اند                 یاران رفته با قلم پا نوشته‌اند

                                                               (همان،232)

ب)اهمیّت و ضرورت تحقیق

  سبک شعرشاعران دوره‌ی بازگشت و ویژگی‌های بلاغی هر یک از آنان ، نسبت به شاعران سایر ادوار کهن شعر فارسی، کمتر مورد پژوهش و تحقیق قرار گرفته است. آن قدر مقاله و اثر که درباره‌ی شاعران سبک خراسانی و بزرگان سبک عراقی، نگارش یافته ، ده یک آن درباره‌ی فحول ادبای دوره‌ی بازگشت ادبی، به قلم تحقیق و پژوهش به نگارش در نیامده است. از طرفی دانشجویان رشته‌ی زبان و ادبیات ، به ویژه مقطع کارشناسی ارشد، به دنبال تحقیق و نگارش موضوعاتی هستند که بدان ها کمتر عنایت و توجه شده است تا بدین وسیله، قدرت پژوهش و نگارش را در خود تقویت کنند و بدین وسیله بتوانند گوشه یا گوشه‌هایی ناشناخته از فرهنگ و ادب این مرز و بوم را به علاقه‌مندان و خوانندگان آثار ادب پارسی ، ارائه دهند.

  از آن جا که وصال شیرازی از قلّه های ادب دوره‌ی بازگشت است، تفحّص و تحقیق در مسائل بیانی اشعار وی، از جهات گوناگون، لازم و بایسته می‌نماید. دیوان قطور وصال شیرازی که به ضمیمه ی تتمّۀ فرهاد و شیرین وحشی بافقی، اثر طبع وصال به چاپ رسیده، بر قدرت طبع و ذوق و اطلاعات وسیع این شاعر شاهد و گواه است. تنوّع اوزان غزلیات و قصاید و قطعات، ارائه ترکیبات و واژگان و تعبیرات نسبتاً نو و جذّاب و بهره جستن از اوزان مطبوع و اشاره به مسائل فلسفی، تاریخی و مذهبی و به پایان بردن فرهاد و شیرین وحشی بافقی دست کم با همان توانایی وحشی در آفرینش و ساخت و پردازش داستان اموری است که بر کمال استادی وصال ، گواه است . توجه کافی وصال در کاربرد صور بلاغی ، شعر اورا از درخور پژوهشهای بیانی نموده است و نگارنده با بضاعت اندک و اطلاعات محدود خود کوشیده است تا این پژوهش بیانی را سامان بخشیده و به نگارش در آورد.

ج)اهداف تحقیق

با مطالعه کتب بیان، در می‌یابیم که با آشنایی با این علم، پژوهنده می‌تواند صور بلاغی آشکار و نهفته در متن از شعر را بیابد و ارکان و اجزای آن‌ها را بشناسد . هدف از تحقیق پیش رو، بنا بر دلایلی که خواهد آمد، ارائه نظریّه ارزیابی نیست بلکه هدف آن علمی و کاربردی است. متناسب تحقیق توصیفی- تحلیلی که در حضور و اثر گذاری مفاهیم، توصیف کیفی و محتوای مفاهیم و تحلیل و توصیف مطالب مورد بحث و پژوهش است. اهداف زیر برای نگارش این رساله مورد نظر بوده است:

الف: اهداف کلّی

  تحلیل و بررسی صور خیال در اشعار وصال شیرازی و شناخت هر یک از عناصر و نهاد های صور بلاغی و تجزیه و تحلیل نمونه های ارائه شده در اشعار وصال شیرازی از هر یک از اقسام صور بلاغی.

ب: اهداف اختصاصی

1- تحلیل نمونه های صور خیال در شعروصال با توضیح شمار قابل ملاحظه ای از انواع صور بلاغی در شعر او.

2- بررسی ساختار لفظی و معنایی برخی از نمونه‌ها.

3- چگونگی بهره گیری شاعر در مقاطع کلام از صور خیال.

4- تعیین بسامد نسبی کاربرد هر یک از صور بلاغی.

5- معرّفی توانمندی‌ها و احیاناً نقطه ضعف‌های شعر دوره‌ی بازگشت از منظر علم بیان و تحلیل و پژوهش نمونه های صور بلاغی در اشعار وصال به عنوان نمونه‌ی نسبتاً کاملی از شعر دوره‌ی بازگشت.

د)پیشینه تحقیق

  در زمینه‌ی صور خیال در اشعار دوره‌ی بازگشت، اثر جامع، مشخص و ممتازی تا کنون  نوشته نشده است. آن چه در باره ی سبک شعر دوره‌ی بازگشت و بعضاً ویژگی‌های بیانی آن نگاشته شده است ، چیزی جز مطالب مندرج در کتب تاریخ ادبیات این دوره و مقدّمه دیوان‌های شاعران دوره‌ی بازگشت و احیاناً مقالاتی که درباره‌ی زندگی و آثار و شعر شاعران دوره‌ی بازگشت نگاشته شده، نیست.

  شعر وصال شیرازی، مشتاق، آذر بیگدلی، هاتف اصفهانی، سروش اصفهانی و دیگر شاعران آن روزگار ، افزون بر ویژگی‌های شعر سبک خراسانی و عراقی، از جهت ساختار و ترکیبات و گزینش و به کار بردن شماری از واژگان و تعبیرات و حتّی ساخت‌های نسبتاً جدید لفظی از صور بلاغی به ویژه انواع تشبیه و استعاره و بکارگیری برخی از کنایات و شبه جمله های مفید معنای کنایی، نکاتی در خور مطالعه، بررسی، تحقیق و نگارش و ارائه دارد که با غور و بررسی در بسامد قابل ملاحظه ای از شعر وصال شیرازی، سرآمد شاعران دوره‌ی بازگشت می توان به این مختصه های یاد شده دست یافت و از نکات تازه ی بلاغی آگاهی یافت و احیاناً برخی از نقایص و معایب پردازش کلام در شعر دوره بازگشت را شناخت.

  قطعاً شعر دوره‌ی بازگشت به قوّت شعر شاعران بزرگ سبک عراقی و خراسانی نیست هرچه باشد تقلید و تتبعّی از شهر کهن است و میزان نقد و ارزیابی شعر بازگشت، شعر فحول ادبای سبک عراقی و خراسانی همچون سعدی، حافظ، عنصری، ناصر خسرو، خاقانی و نظامی و ... است که با پژوهش در بیان شعر دوره‌ی بازگشت و مقایسه‌ی اجمالی با نظر به شعر ناب کهن، در ترازوی نقد بیانی ، به آن وجهه ، ارزش و پایه و درجه داد و این جز با غور و بررسی شمار و بسامد بالایی از شعر فحول ادبای دوره‌ی بازگشت از جمله وصال شیرازی میسّر و ممکن الحصول نیست. ترازوی نقد بیان جهت ارزیابی شعر همه‌ی ادوار کهن ادب پارسی، معیارها و میزان‌های وزین و سنگینی را بدست می‌دهد که حاصل آن بها دادن و ارج نهادن به ادب دوره‌ی بازگشت است.

  از جمله کسانی که در وادی شناخت شاعران دوره‌ی بازگشت، قلم زده‌اند، استاد ذبیح الله صفا در حدود یکی دو صفحه مقاله ای در باب سبک شعر و نثر فارسی و یحیی آرین پور در« از صبا تا نیما» ست. سوای آن چه یاد شده، باید جسته گریخته سراغ مقالاتی رفت که درباره‌ی ادب روزگار دوره‌ی بازگشت به قلم تحقیق برخی از نویسندگان نگاشته شده است، که چندان آگاهی‌های بیانی و اطلاعات بلاغی به خواننده و علاقه‌مند به شناخت سبک و شیوه‌ی شاعران بازگشت ادبی نمی‌دهد.

ه)روش پژوهش

  پس از بررسی‌های اولیه مسأله ی تحقیق، سوابق و ادبیات تحقیق و هم چنین مطالعه‌ی انواع روش‌های تحقیق در علوم انسانی، روش توصیفی برای این پژوهش انتخاب گردید. از میان سه گروه عمده‌ی روش توصیفی، نوع توصیفی تحلیل محتوا، مناسب این پژوهش دیده شد. در توضیح و تشریح روش توصیفی باید عنوان کرد که: در تحقیق توصیفی، محقق به دنبال چگونه بودن و چگونگی موضوع است و می‌خواهد بداند، پدیده‌ی متغیّر با مطالب پژوهش ، چگونه است. به عبارت دیگر، این تحقیق، وضع موجود را بررسی می‌کند و به توصیف منظّم و نظام دار وضعیت فعلی آن می‌پردازد. ویژگی‌ها و صفات آن را مطالعه و عند اللزوم، ارتباط بین متغیرها را بررسی می‌کند.

  در تحقیقات توصیفی، محقّق دخالتی در وضعیّت، موقعیت و نقش متغیرها ندارد و تنها آن چه را که موجود است مطالعه کرده و به تشریح آن می‌پردازد. این تحقیقات کمتر به کشف قوانین و ارائه‌ی نظریّه منتهی می‌شود. به این دلیل که به مطالعه مورد خاصی می‌پردازند. البته این بدان معنا نیست که از طریق تحقیقات توصیفی، شناخت کلی حاصل نمی گردد . بلکه چنین امکانی وجود دارد . زمانی که ویژگی ها ، کیفیت و کارکرد را به موارد مشابه تعمیم داد و یک قضیّه کلّی ارائه نمود.البته بنا به روش استقرایی، نیز امکان دستیابی و شناخت‌ها و قضایای کلّی از طریق تحقیقات میسر می‌باشد. بدین معنی که وقتی ویژگی صفتی مشترک و یکنواخت در پدیده های گوناگون تکرار و مشاهده گردیده ، می توان بر اساس آن ارائه نظریه کرد. در تحقیق پیش رو ، نیز بر اساس بی‌کرانگی و گستره‌ی پهناور منظوم فارسی کتب و اشعار خانگی مورد بررسی قرار گرفتند. ویژگی‌ها و کیفیّات یک پدیده‌ی خاص (ویژگی‌های بیانی اشعار وصال شیرازی) مطالعه و تشریح و توضیح شده است که می‌توان ویژگی‌ها و کارکردهای حاصله را به موارد مشابه تعمیم داد.

و)تحقیق توصیفی تحلیلی

این روش به منظور توصیف کمّی و کیفی و عینی محتوای مفاهیم به صورت منظّم و مبسوط انجام می‌شود. قلمرو این نوع تحقیقات را متن‌های مکتوب، شفاهی و تصویری درباره‌ی پدیده یا موضوعی خاص تشکیل می‌دهد. متن‌هایی نظیر کتاب‌ها، مقالات و مطبوعات، سخنرانی‌ها، فیلم و عکس.

  تجزیه و تحلیل و توصیف مطالب بر اساس داده های گرد آوری شده، هدف این روش تحقیق است. برای این منظور عناصر و مطالب و متن‌های گردآوری شده بر اساس شرایط و مراحل پیش روی تحقیق، طبقه بندی می‌شود. این عناصر، ممکن است کلمه‌ها، جمله‌ها، بندها یا متن‌های کامل در آثار مکتوب اعم از شعر و نثر و یا شفاهی باشد. عناصر ذکر شده در تحقیق پیش رو از ادبیات شعر فارسی برگرفته شده‌اند. در این روش، تحلیل محتوا در مراحل زیر انجام می‌گیرد:

الف- شناخت و تعریف مسأله

ب- تدوین فرضیه‌ی احتمالی

ج- نمونه گیری و گردآوری اطلاعات

د- تنظیم و طبقه بندی اطلاعات

ه- تجزیه و تحلیل و نتیجه گیری

ز)نوع مطالعه «روش‌ها و ابزار های گرد آوری اطلاعات»

  به طور کلی در تحقیقات توصیفی نوعاً از روش‌های مطالعه‌ی کتابخانه ای و بررسی متون و محتوای مطالب استفاده می‌شود. در این تحقیق از روش کتاب خانه ای استفاده شده است. این روش عموماً در تمامی تحقیقات علمی، مورد استفاده قرار می‌گیرد. گاهی در بخشی از فرآیند این روش، بهره گرفته می‌شود. تحقیق پیش رو از حیث روش ماهیّتاً کتابخانه ای ست و از ابتدا تا انتها بر داده های تحقیق کتابخانه ای نگارش یافته است. گرد آوری اطلاعات از طریق دسترسی به کتابخانه های عمومی، کتابخانه های شخصی، کتابخانه‌ی دانشگاه و کتابخانه ی مرکزی«دانشگاه باهنر»صورت گرفته است.

ح) اسناد عمده‌ی مورد استفاده در این تحقیق:

اشعار دیوان وصال شیرازی از منظر شناخت صور بلاغی و نوشته‌ها و مقالات و مباحثی که درباره‌ی صور بلاغی اشعار شاعر نامبرده، نگاشته شده است و کتب بیان جهت آگاهی بیشتر از مباحث بیانی و واکاوی آن در اشعار شاعر نامبرده و کتاب‌های روش تحقیق، مجموعه مقالات، مجلّات و نشریات و سایت‌های اینترنتی و... می‌باشد.

ط) ابزار گردآوری اطلاعات:

ی)محدودیت‌ها و موانع

  محدودیت و مانع واقعی موجود نبود. البته دیوان وصال شیرازی در همه‌ی کتابخانه‌ها موجود نیست و نگارنده مجبور به خرید هر دو جلد آن شد. دستیابی به مباحث و مقالات مربوط به موضوع در کتاب‌های مربوط، چندان مشکل نبود.

Abstract

Persian literature has been long familiar with imagery . Imagery to simile, metaphor, metonymy and is more than a thousand years in Persian poets in poetry, with its familiar and familiar is made​​. All styles of ancient poetry, the imagery can be seen high frequency applications. In return style that is imitations of poets in Iraqi and Khorasani style, structure, imagery, both from the perspective of rhetoric and composition, morphology and forms of sentences and words rhetoric of meaning and the issues of the both directions recovery poet, regard to Iraqi and Khorasani style .Vesal Shirazi who is from the poets of return period and is one of the greatest poets of the first literary return period, in the field of rhetorical forms, he was empowerment  and artist, and indeed appeared in all spheres of imagery particularly simile and metaphor, has been the leading poets of his time, and even after her. Research on his poetry and rhetorical forms of expression issues that is complementarity  of "Farhad and Shirin" of Vahshi Bafghi and "Bazme vesal" that has its own poet, makes us aware of his ability of the creation and processing of imagery.Recitative Comparison Poetry  of Vesal Shirazi by his contemporaries, clearly and definitely shows his unrivaled ability in art, poetry and rhetorical techniques employed by him to any researcher. In this thesis each of the imagery topics in Vesal  Shirazi  Court of simile, metaphor, metonymy and irony presented in separate parts with the evidence on his poems by the author and opened  the expressive issues in detail aspects of Vesal poets. This offers an example of a relatively complete study of the problems of rhetoric and imagery in the poem of return period to reader with evidence of Vesal Shirazi's poetry.

Key words:

Imagery,simile,metaphor,metonymy,culture. Vesal Shirazi, poets divan,