پایان نامه توصیف فصول در قصایدِ شاعران شاخص ِسبک خراسانی

پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد (M.A.)

گرایش: زبان و ادبیات فارسی

توصیف فصول درقصایدِ شاعران شاخص ِسبک خراسانی

به وسیله: سیدهاشم هاشمی

چکیده

یکی از ویژگی های مهمّ شعرسبک خراسانی که تقریباً در آثار تمام شاعران این دوره جلب توجّه  می‌کند، توصیف فصول سال است. این موضوع به قدری حایز اهمیّت است که می توان آن رایکی از  مهمّ ترین  ارکان ِشعر در سبک خراسانی نامید.

در دیوان اکثر شاعران این دوره به ویژه رودکی، فرخی، منوچهری و عنصری، وصفِ فصول به زیباترین شکل صورت گرفته است. این شاعران با نگاه خاصِ خود، هرکدام فصول سال را در قالبی زیبا به تصویر کشیده اند.

پژوهشگر در این پایان نامه، تمام عناصر تشکیل دهنده ی فصول را که به وسیله ی این شاعرانِ توانمند، وصف شده اند با ذکر شواهد ِشعری مورد تحلیل و بررسی قرار داده است .

مهمّ ترین دستاوردی که ازاین تحقیق به دست آمداین بود که شاعران سبک خراسانی از میان فصول بیشتر به توصیف بهارپرداخته اند و این گونه توصیفات در اشعار منوچهری بیشتر از دیگران به چشم می خورد.

عنصرِ غالب در تصویرهای شاعرانه رودکی که نماینده ی شعردوره سامانی است، توصیف فصول است. تقریباً در عمده ی ابیات این شاعر، حداقل یکی عناصر طبیعیِ تشکیل دهنده‌ی فصول وجود دارد.   بیش ترین عناصرتشکیل دهنده ی فصول در شعرفرخی به پرندگان و جانوران اختصاص یافته است. در اشعار منوچهری و عنصری، بیشترین توجّه به گل ها و گیاهان شده است.

کلید واژگان: فصول، رودکی، فرخی، منوچهری، عنصری، سبک خراسانی، توصیف

مقدمه

توصیف ازلحاظ لغوی به معنای ستایش کردن،ستودن،وصف چیزی وگفتن ویژگی های آن است. شاعران سبک خراسانی که در طبیعتی مملو ازسرسبزی ونشاط زندگی می کردند، درآثارخویش جهان را سرشار از طراوت و تازگی همراه با امید به زندگی وصف کرده اند. اشعار شاعرانی مانند رودکی، منوچهری، فرخی و عنصری، برون گرا و آفاقی است ودرآثار آن ها، از انواع گل، پرندگان، دشت ودمن، باغ و بستان سخن به میان آمده است.

دکتر شفیعی کدکنی می نویسد:

«شعرسبک خراسانی به نظر صورخیال ودیدگاه های ادبی ازلحاظ تشبیه مخصوصاً تشبیه تفضیلی بسیارقوی است.شعرقرن چهارم ازنظر تصاویرحسّی و تجربه های مستقیم شعری،بارورترین دوره ی ادب فارسی است. ازنظرتنوّع زمینه های تصویری،شاعران این دوره باآزادی تخیّل خویش،بسیاری ازخیال های شعری رابه ادب فارسی تحمیل می کنندکه قرن ها با تصرفات مختلف درشعرشاعران بعدی تکرارمی شودوشاعران بعدی گاهی پدیده های طبیعی رااز چشم و دیدگاه تخیّلی شاعران این دوره می بینند.» (شفیعی کدکنی،1383:٤٠٥)

به دلیل درباری بودن اکثرشعرا، تصاویرشعری این دوره فقط برای معرفی خود تصویرندواگر گاهی شاعرهدف دیگری دارد،معمولاًجزمدح ممدوح،چیز دیگری نیست به همین دلیل معمولاً شاعران مورد بحث ما،از تشبیهات(محسوس به محسوس هم مفرد و هم مرکب)استفاده می کنند و استفاده از تشبیه معقول به محسوس نادر است.

«توصیفات نیزدر سبک خراسانی قوی هستند.جزئی ترین پدیده های طبیعی از قبیل:ابر، باران، برف، رنگین کمان، طوفان، سیل و رعد و برق، در توصیفات دقیق شاعران این سبک، رایج ترین وسیله توصیف تشبیه است که در شعر آن ها گنجانیده شده است به طورکلی طبیعت گرایی شاعران این دوره سبب شده است که به توصیف جزئیات طبیعت بپردازند و شیوه آنها در این زمینه تشبیه مرکب و تفصیلی است .»(شمیسا، 72:1376)

منوچهری یکی از شاعران بزرگ سبک خراسانی است که فصول رابه طور اعجاب انگیز توصیف کرده است و تغزّلات وی وصف طبیعتی است که مشاهده کرده است. توجّه منوچهری به عناصرتشکیل دهنده‌ی فصول نسبت به دیگر شاعران مورد بحث از بسامد بالاتری برخوردار است.

22/3م

نیز:

1/1م

رودکی نخستین کسی که ساختن قصاید کامل وتمام را با تشبیب و مدح و دعا معمول کرده است. وی در توصیفات غنایی و تصاویر مربوط به توصیف فصول، از طبیعت و عناصر آن بهره می گیرد.

11/2ر

نیز:

1/2ر

عنصری یکی ازبزرگترین استادان قصیده پرداز و مدیحه سرای قرن پنجم، بلکه زبان پارسی، درمیان فصول مختلف سال به بهارتوجّه بیش تری دارد.

 هرچندکه بنابه دلایلی خاص که به آنها اشاره خواهدشد؛عنصری چندان میانه ای با توصیف فصول نداردودرواقع این گونه توصیفات درشعر عنصری رنگ و جلای چندانی ندارد،امّا وی درتوصیف فصول سنگ تمام می گذارد.

1/1ع

فرخی در توصیفِ فصول، صحنه ها را خلق می کند و خواننده ، ذره ذره صحنه ها را با خواندن اشعارش در ذهن خود مجسّم می سازد.ارتباط عناصر طبیعت در شعر فرخی همانند بسیاری از شاعران طبیعت سرا به خوبی  مشخص و پررنگ است. فرخی به سادگی ،تصاویری که از طبیعت می بیند را درقالب قصیده می ریزد و اثری دلنشین وممتازبه دست می آورد.اودروصف بهارو باغ ،ابیات قابل توجّهی داردودرواقع مجموعه ای از تصاویر مختلف را به وجود آورده است که تشبیهات نقش عجیب و فریبایی را در آنها بازی می کنند.

250/13ف

اگرچه وصف فصول، بیشتر آغازی برای ستایش حکمرانان و بزرگان دربارهاست، امّا از لا به لای آن  توصیفات می‌توان نکات سودمندی یافت که بررسی و تحلیل آن، ما را از چگونگی  وصف هر شاعر و زیبایی توصیف هر کدام آشنا می کند. ضمن این که با جشن های ایرانی آشنا می شویم و از عوامل مؤثّر در جشن‌ها اطّلاع حاصل می کنیم.

این پایان دردوفصل تنظیم شده است که عبارتند از:

فصل اوّل:درآمدی براوضاع سیاسی واجتماعی قرن چهارم وپنجم وتاثیر آن بر شعر.            در این فصل اوضاع سیاسی واجتماعی قرن چهارم وپنجم مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته واز عوامل تأثیر گذار برشعرآن دوره یاد شده است.

فصل دوم: توصیف فصول درشاعران شاخص سبک خراسانی.

دراین فصل توصیفِ فصول توسط شاعرانِ شاخصِ سبک خراسانی موردبررسی وتحلیل قرار

می گیرد.

فصل سوم: نتیجه گیری و پیشنهاد ها

نتیجه ای که ازتمام این تحقیق به دست آمد؛دراین فصل آورده شده است.

مأخذابیات منتخب از تمامی شاعران، دیوان آن ها به تصحیح دکترسیّدمحّمددبیرسیاقی است واعدادی که درزیرابیات آمده ،ازچپ به راست بیانگرِشماره ی قصیده وبیت است.

علامت های اختصاری نیزبراساس حروف ابتدای ِنام هرشاعرآورده شده اند.بنابر این؛م:(منوچهری)ع:(عنصری)ر:(رودکی)ف(:فرخی)،است.

پیشینه ی تحقیق

درباره ی دیدگاه ونوع نگرش شاعران بزرگ وصاحب سبک ازدیرباز مطالب بسیاری گفته ونوشته شده است ،امّا وجوه شعری این شاعران از بسیاری جهات هنوز به خوبی شناخته نشده است. بنابر این هنوز تحقیقات بسیاری در این زمینه می توان انجام داد.

آنچه مسلّم است این که درباره ی توصیف فصول درشعر شاعران شاخص سبک خراسانی ،تحقیقی کامل یاکتابی جامع نگاشته نشده است وفقط بعضی از نویسندگان اشاراتی به طبیعت گرایی این شاعران دارند که ذیلاًبه آن ها اشاره می شود:

شفیعی کدکنی، محمدرضا، صور خیال درشعر فارسی، انتشارات آگاه،چاپ پنجم،1372.   

 نگارنده دراین کتاب به صورخیال ونقد وتحلیل آرای علمای اسلامی وهمچنین شاعران برجسته ی زبان فارسی از آغاز تاپایان قرن پنجم هجری درباب بیان وشیوه های مختلف پرداخته است.

شمیسا،سیروس،سبک شناسی شعرفارسی، تهران ،فردوس،چاپ اوّل ،1374.

نویسنده ی این کتاب که سبک های گوناگون شعر فارسی رابررسی کرده ودر آن ازطبیعت گرایی شاعران سبک خراسانی ،همراه با اندکی جزییّات  سخن به میان آورده است.

صفا، ذبیح اللّه، تاریخ ادبیات ایران،چاپ پانزدهم ،فردوس،تهران،1370.

دراین کتاب ،مطالبی هرچند مختصردرمورد الهام ازعناصرطبیعت دراشعار شاعران سبک خراسانی آمده است.

نیوتن،اریک،شناخت زیبایی،انتشارات علمی فرهنگی،تهران،چاپ دوم،1366.

زوایای زیبای طبیعت وتوانمندی شاعران ایرانی به خصوص شاعران مورد بحث درتوصیف آن،از موضوعات این کتاب است.

اهداف تحقیق

هدف علمی:تبیین جایگاه علمی شاعران شاخص سبک خراسانی درخصوص توصیف فصول و عناصرتشکیل دهنده ی آن ومیزان توجّه این شاعران نسبت به فصول.

هدف کاربردی: از این تحقیق درحوزه های زیر استفاده می شود:

درحوزه ی سبک شناسی

درحوزه ی نقد ادبی

روش کار

روش به کارگرفته دراین تحقیق،تلفیقی ازروش تحلیلی واسنادی است.به این ترتیب که ابتدابامراجعه به کتاب خانه،کتاب های موردنیازجمع آوری گردید.پس ازمطالعه ی دقیق،مطالب مرتبط فیش برداری وفیش ها دسته بندی موضوعی شدند.سپس با بررسی وتحلیل مطالب،نگارش پایان نامه انجام شدودرنهایت باتوجّه به مطالب نوشته شده ،نتیجه گیری شد.

فصل اول

درآمدی برتأثیر اوضاع سیاسی و اجتماعی

قرن چهارم و پنجم برشعرفارسی

1-1- تاثیراوضاع سیاسی واجتماعی قرن چهارم وپنجم برشعرفارسی

قرن چهارم وپنجم هر چند ابتداى ترقّى ادب فارسى است،امّا یکى از مهمّ ترین ادوار ادبى ما به شمارمی آید.درآغاز قرن چهارم ،رودکى، استاد شاعران و درقرن پنجم  فردوسى و عنصرى،دو استاد مسلّم شعر پارسى زندگى مى‌کردند. شاعران دیگر این دوران نیز هریک صاحب شهرت و اهمیّت خاص درتاریخ ادبیات فارسى هستند.کمتردوره‌اى از ادوار ادبى فارسى است که این همه شاعر استاد و بزرگ، درآن زندگى کرده باشدوکمترعهدى است که درآن فصاحت و جزالت کلام تااین حدّ،مقصودِ گویندگان  باشد. کثرت شعر و تعدد آثار گویندگان یکى از خصائص عمده ی این دوران است.

«قرن چهارم، زمان فرمانروایی سامانیان و دوره ی رواج و تثبیت نظم و نثر فارسی است .سامانیان بسیار فرهنگ­ دوست بودند و به فرهنگ ملّی توجه­ خاص داشتند.در آن روزگار در محیط ادبی، علمی، اقتصادی و اجتماعی فرارود، آنچنان تحوّلی شگرف روی داده بود که دانش پژوهان، آن دوره را دوران نوزایی (رنسانس) ایرانی می نامند.» (ذبیح الله صفا ،85:1374)

بر بستر چنین زمینه ی مناسب اقتصادی، اجتماعی و برپایه ی دانش دوستی برخی از پادشاهان سامانی،همچنین با تلاش وخردمندی وزیرانی دانشمند و کاردان چون ابوالفضل بلعمی و ابوعلی محمّد جیهانی ، بخارا به صورت مرکز بزرگ علمی، ادبی و فرهنگی درآمد.

دربار سامانیان، محیط گرم بحث و برخورد اندیشه شد و شاعران و فرهنگ مداران از راه های دور و نزدیک به آنجا روی می آوردند. رودکی، پدر شعر فارسی، در این دوره ظهور کرده است.

استاد شجاع الدین خراسانی درکتابِ ازحنجره ی سبز غزل رودکی رادرغزل سرایی استاد ویگانه ی روزگار می داند او می نویسد:

« استاد مسلّم این نوع در عهد سامانی رودکی است که خود علاوه بر طبع شاعری از فن موسیقی نیز علماً وعملاًبهره ی کافی داشت و به نیروی این دوقوه در ساختن غزل غنایی چندان ماهر بود که یگانه ی عصر خود شناخته می شد.»( شجاع الدین خراسانی،93:1389)

اگرزبان شاعران ونویسندگان این عهد را با ادوار ادبى بعد بسنجیم

Abstact:

One of the most important features of khorasani versification is the description of seasons of the year that is notable in almost all of the poets writings.This subject is so important that It can be called one of the most important basis of khorasani versification.

 Seasans descripton is very aesthetical in the poetical work of the most poets of this age especially roodaki,farrokhi,manoucheri and onsori.These  poets have been picturized beautifully every season of the year with their specific view.

 The author,in this thesis,has anaslyzed and studied all of the constituent elements of the seasons with adducing the poetical cases that have been described by these mighty poets.

 The most important accomplishments of this study is that khorasani versificatiow have been focused on spring description rother then other seasons.and these kind of description is more of affuluent in manouchehri poetical writings Than other poets.

The dominant element in poetical pictures of roodaki,who is the reprresentive of the poemsof samani age,is the description of the seasons.approximately in the most couplets of the this poet,there is at least on of the natural elements that constitute the seasons.The most element that constitute the seasons in Farrokhi poems are belonged to brids and fauno in manouchehri and onsori poems, the most attention has been made to flowers and plants.

Keywords: seasons, roodaki, farrokhi, manouchehri, onsori, khorasani, style, description