پایان نامه صور خیال در شعر نو در آثار نیما یوشیج ، سهراب سپهری ، مهدی اخوان ثالث و احمد شاملو

پایان نامه برای کسب درجه کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی «M.A»

چکیده

صور خیال در شعر نو در آثار نیما یوشیج، سهراب سپهری، مهدی اخوان ثالث و احمد شاملو

سحر سعید

شعر و ادب پارسی از دیرباز با صور خیال در آمیخته و آشنا بوده است. صور خیال از تشبیه و استعاره و مجاز و کنایه بیش از هزار سال است که شاعران فارسی زبان را در شعر با خود آشنا و مأنوس ساخته است. در همۀ سبکهای شعر کهن بسامد بالای کاربرد صور خیال را می توان مشاهده نمود.

طرح شعر نو با ظهور در عرصۀ شعر، در انداخته شد. در شعر نو شاعر مقید به رعایت اوزان عروضی نیست امّا کاربرد صور خیال در شعر نو، همانند شعر کهن ادامه داشته و دارد منتها شاعران نوپرداز از "وجه شبه" های نو در کار تشبیه و استعاره بهره می گیرندو بدین جهت تشبیهات و استعارات آنان نو، شگفت و تازه است. همۀ شاعران معاصر از اقسام تشبیه و استعاره در پردازش شعر، سود جسته اند و همۀ انواع تشبیه و استعاره را می توان در آثار نوپردازان با حوصله و پژوهش بازیافت. افزون بر این اقسام کنایه و مجاز را نیز در دفترهای شعر معاصر بادقت می توان پژوهش نمود و پیدا کرد. آنچه مهم است بافت و نوع پردازش و روایت شاعر معاصر از صورت خیال است. شاعران نیمایی نگرشی نو به جهان و طبیعت و مسائل فرهنگی و اجتماعی دارند و از عناصر بلاغی در وادی شعر بگونه ای خاص بهره می گیرند و هرکدام سبک خاصی دارند. این پژوهش به کاربرد صور خیال در شعر معاصر اختصاص دارد و نگارنده در این راستا دفترهای شعر اغلب نوپردازان و شاعران نیمایی را مطالعه و فیش برداری نموده و نمونه های زیبا و دلچسبی از اقسام تشبیه و استعاره و کنایه و مجاز بازیافته که ارائه آنها با ذکر نکات بلاغی هرکدام زینت بخش این پایان نامه است.

واژگان کلیدی: شعر نو، صور بلاغی، تشبیه، استعاره، مجاز، کنایه، صنایع.

فصل اول

کلیات تحقیق

1-1مقدمه:

یکی از علوم ادبی علم بیان است که از صور خیال چهارگانه یعنی: تشبیه، استعاره، کنایه و مجاز سخن می گوید. بیان ایراد معنای واحد به طرق مختلف است مشروط به اینکه اختلاف آن طرق (شیوه های مختلف گفتار) مبتنی بر تخیل باشد، یعنی لغات و عبارات به لحاظ خیال انگیزی نسبت به هم متفاوت باشند (وضوح و خفا داشته باشند) مثلاً بجای صورت او زیباست می توانیم بگوییم: چهره او مثل ماه است یا گل است.

امّا اگر بجای صورت او مثل گل است بگوییم صورت او مثل وَرردْ است، بیانی نیستیم، وَردْ به عربی همان گل است و از نظر تخیل (تصویر و نقاشی)، بین آنها تفاوت نیست هم چنین اگر بجای "او بخشنده است" بگوییم: او جواد است یا سخی است وارد حوزه بیان نشده ایم، زیرا به دلالت مطابق،‌واژه های هم معنی را بجای یکدیگر جایگزین کرده ایم. امّا اگر در همین معنا بگوییم: او گشاده دست است یا در خانه اش باز است یا مثل ابر است یا (به قول عربها در کتب سنّتی) "کثیر الرّماد" است، بیانی محسوب می شویم، زیرا این عبارات نسبت به هم از نظر وضوح و خفا در معنی یا بیش و کمی در مقدار تخیل و گوناگونی در تصویر آفرینی و نقّاشی، متفاوتند. علم بیان در حوزه دلالت تضمّن و التزام تحقق می یابد و معمولاً با دلالت مطابقه که استعمال واژه در معنای قراردادی آن است، کاری ندارد. (شمیسا، 1381: 12)

در عالم ادب یک معانی را به طرف مختلف و به معنای مختلف البته با شرط تخیل، بیان می کنند. یعنی ادیب یک معنی یا مفهوم را به شیوه های مختلف و خیال انگیز، ادا و بیان می کند. و اساس بیان همین ادای معنا به گونه های مختلف و مخیّل است.

برای نمونه بیتی از فردوسی می آوردیم که فردوسی در شکایت از پیری در آغاز یکی از داستانها آورده:

پر از برف شد کوهسار سیاه                                    همی لشکر از شاه بیند گناه (شاهنامه، 1370: 216)

که منظور از برف و کوهها موی سفید و موی سیاه و مقصود از "لشکر" اعضای بدن و از شاه "سر" منظور و اراده شده است.

علم بیان می آموزد که چگونه باید مقصود شاعران را از واژه ها، ترکیبات و عبارات که در معنای اصلی بکار نرفته اند، بازیافت و فهمید. در حقیقت علم بیان، راه اصلی ورود به جهان ادب و بهره یابی از آثار ادبی است. از آنجا که این پایان نامه درباره صور خیال در شعر نو است. مناسب است که یکی دو مثال از شاعران مقدّمتاً برای ورود به مباحث بیانی، ارائه شود.

فروغ می گوید:

به ایوان می روم

و انگشتان خود را /    بر پوست کشیده شب می کشم (فروغ، 1372: 25)

که شاعر در ذهن و خیال، شب را به حیوانی یا جانداری تشبیه نموده که دارای پوست است و او انگشتان خود را پر پوست کشیده شب که به یک جاندار تشبیه شده است می کشد. به لحاظ دیگر فورغ از "آنمیسم" یعنی "جاندار پنداری" استفاده کرده و اصولاً شب را موجودی جاندار پنداشته است.

و یا شاملو می گوید:

ابری رسیده پیچان پیچان / برقی جهید و مرکب باران / از دشت تشنه، تازان بگذشت (شاملو، 1380: 40)

که شاعر باران را در عالم خیال "به مرکب و گروهی سوار" مانند کرده است و در مصراع بعد به تاختن و تازان بودن این مرکب اشاره کرده است.

و نیز:

نه! / این برف را / دیگر سرباز ایستادن نیست (شاملو، 1380: 32)

برف بر ابرو و موی ما می نشیند. که برف را به انسانی تشبیه کرده است که "سرْ" مجاز است از اندیشه دارد و برف تصمیم گرفته است که تمام شب یا روز ببارد و سرباز ایستادن و بند آمدن ندارد.

شاعر در این فراز از شعرش با کمک گرفتن از تخیل، برف را نمود و شخصیت انسانی بخشیده و به آن نیرو و اراده انجام دادن و یا انجام ندادن کاری را بخشیده و استعاره بکار برده است. علاوه بر این بجای فکر وخیال، واژه "سر" را بکار برده است که مجازاً به معنای "سر" است.

جولانگاه شاعران در شعر نو بسیار وسیعتر از شعر کهن است در شعر معاصر، شاعر راحت تر می تواند از عناصر خیال بهره گیرد و با بهره جستن از حوزه تشبیه و استعاره و مجاز و کنایه، شعرهای ناب بیافریند.

نکته قابل ملاحظه و دقّت در شعر معاصر، ‌بکارگیری "وجه شبه" های نو و تازه است که بسیار حائز اهمیّت است. و همین باعث شده که شعر معاصر تازگی و جلوه ای خاص داشته باشد و شاعر با بیانی بهتر و تعابیری زیباتر و شگفت انگیزتر، مافی ضمیر خود را در کارگاه خیال با واژگان و ترکیبات و جملات زیباپردازد و به صورت شعر نو ارائه دهد.

نکته دیگر توّجه به وجود "قرینه" است. معمولاً وقتی شاعران واژه یا ترکیب و یا عبارت و جمله ای را در معنی و مفهوم دیگری به کار می برند، نشانه و علامتی به دست می دهند تا مقصود شاعر فهمیده شود و خواننده بفهمد که مراد و منظور شاعر از فلان واژه یا جمله چیست؟ یعنی شاعر با "قرینه" می­رساند که مراد مفهوم حقیقی نیست. به این نشانه و علامت اصطلاحاً "قرینه" می گویند. مثلاً بهار در شعری بجای هواپیما، عقاب گفته است.

امّا به عنوان قرینه، لفظ آهنین را آورده تا خواننده متوّجه شود که واژه در معنای اصلی خود بکار نرفته است. (و از سوی دیگر به او کمک کند تا مراد شاعر را دریابد)

چو پر بگسترد عقاب آهنین             شکار اوست شهر و روستای او (شمیسا، 1381: 16)

از آنجا که در علم بیان صور خیال چهارگانه یعنی تشبیه و استعاره و مجاز و کنایه مورد بحث است. در این پایان نامه شعر معاصر یعنی شعر نیمایی از دیدگاه علم بیان مورد بررسی قرار می گیرد. فصلی برای هریک از صور خیال چهارگانه معیّن می شود و در آن فصل، بطور مفصّل و از آن موضوع بحث خواهد شد. قاعدتاً بحث اول به تشبیه و مبحث بعدی به استعاره و فصل بعد به مجاز و در نهایت به کنایه خواهیم پرداخت و نمونه های بسیاری از شعر معاصر برای هریک از انواع صور خیال چهارگانه ارائه خواهیم داد.

1-2 بیان مسأله:

در این پایان نامه سعی شده اطلاعات جامع و مستندی دربارۀ صور خیال در شعر، جمع آوری شود و در فصلهای جداگانه مطرح گردد. اینکه صور خیال کدامند و چگونه در شعر نو کاربرد دارند و شاعران معاصر چگونه از صور خیال بهره می جویند؟ با چه سبکی و چه شیوه ای و چه زبانی؟ آیا نوپردازان معاصر در حوزۀ صور خیال از زبان ارجاعی و روزمره بهره می گیرند یا از زبان فراهنجاری و ادبی و یا هردو؟ هریک از صورخیال کدامند و انواع و اقسامشان چیست؟ شاعر معاصر چگونه در پردازش متن و شعر از تشبیه و استعاره و مجاز و کنایه بهره می گیرد؟ چه تفاوت یا تفاوتهایی بین کاربرد صور بلاغی در شعر نو با شعر کهن وجود درد؟ آیا شاعران معاصر همه به یک اندازه از صور خیال بهره گرفته و می گیرند؟ بسامد بالای هرکدام از این صنایع در شعر سرآمدان نوپرداز تا چه حدّ است؟ کدامیک از بزرگان نوپرداز در کاربرد صورخیال، توانمندی و قدرت بلاغت بیشتری دارند؟ وجه شبه در شعر نو با شعر کهن چه تفاوتی دارد؟ شعر نو چه آزادیهایی در بکارگیری انواع این صنایع دارد؟ در کدام وادیها شعر معاصر بهتر توانسته است خود را بشناساند و بر شعر کهن پیشی جوید؟ اینها همه مسائلی است که نگارنده در این پایان نامه به آنها پاسخ خواهد داد.

1-3 اهمیت و ضرورت تحقیق

هدف از نگارش این پایان نامه این بود تا تحقیقی نسبتاً جامع از صورخیال در شعرنو صورت گیرد. گرچه در زمینۀ شعرنو و مسائل مربوط به آن تاکنون آثار متعددی نگاشته شده و به رشتۀ تحریر آمده امّا تحقیق نسبتاً جامع در حوزه صورخیال در شعرنو که از شعر شاعران نوپرداز، نمونه های خوب و زیبایی در بکارگیری انواع صورخیال، ارائه دهد؛ لازم بود تا دانشجویان رشتۀ ادبیات فارسی و سایر علاقه مندان به شعر و ادب معاصر بتوانند با مطالعۀ آن نکات تازه ای در ارتباط با کاربرد صور خیال در شعر نو، فرا گیرند.

در این رساله سعی شده است که از شعر بیشتر شاعران نوپرداز در ارائه نمونه های زیبا از بکارگیری انواع تشبیه و استعاره و مجاز و کنایه، استفاده شود. در ضمن ضرورت بازشناسی تفاوتهای بیان شاعران نوپرداز با شاعران کهن در زمینه صنایع یاد شده از اموری است که نگارنده در این پایان نامه بدان پرداخته است و بزرگترین نوپردازان در عرصۀ کاربرد هریک از صنایع شده، مطرح و معرفی و شعر آنها بازکاوی شده است.

هدف از تحقیق پیش رو، بنابر دلایلی که در فصل سوم شرح داده خواهد شد، ارائه ی نظریه ارزیابی نظریه نیست بلکه هدف آن علمی و کاربردی است. متناسب تحقیق توصیفی، تحلیلی که در آن حضور و اثرگذاری مفاهیم، توصیف کیفی محتوای مفاهیم و تحلیل و توصیف مطالب مورد بحث و پژوهش است. اهداف زیر برای نگارش این پایان نامه، منظورنظر بوده است:

الف: اهدف کلّی

تحلیل و بررسی صورخیال در شعرنو و شناخت بزرگان نوپرداز در بکارگیری هرچه بهتر صورخیال در پردازش شعر و بسط و گسترش و معانی و مفاهیم و مقاصد با صور خیال در حوزۀ سرایش شعر جهت آموزش از دستاوردهای تحقیق برای آنان که در جایگاه تعلیم و تربیت قرار دارند.

ب: اهداف اختصاصی

1- تحلیل و بررسی صور خیال  و ذکر انواع آن در شعر معاصر

2- بررسی ویژگیهای هریک از صور خیال : تشبیه، استعاره، مجاز و کنایه

3- چگونگی بهره گیری هریک از شاعران معاصر از صورخیال چهارگانه

4- شعر معاصر با بکارگیری عناصر بلاغی به جایگاه و پایگاه والایی دست می یابد، شناخت این جایگاه از اهداف نگارنده است.

5- معرفی نوپردازان بزرگ معاصر در زمینۀ بکارگیری هرچه بهتر و بیشتر عناصر بلاغی و صورخیال

6- ادا کردن دین به اندیشمندان و نوپردازان معاصر و به بنیانگذار شعر نو: نیما تعاریف عملیاتی متغیرها

صور خیال : یعنی صورتهایی برانگیخته از تخیّل و عاطفۀ شاعر در ذهن و خیال و ذوق که شاعر را به تصور و بکارگیری صور بلاغی بر می انگیزد.

تشبیه : مانند کردن پدیده یا امری است به پدیده یا امری دیگر برای مقاصد گوناگون ادبی از جمله زیبایی شناختی.

استعاره : کاربرد یکی از طرفین تشبیه است در کلام و اقسامی دارد.

مجاز : بکارگیری لغت در معنای غیرموضوع له و اقسامی دارد.

کنایه : بکار بردن معنی لازم لغت، ترکیب و جمله. بدینصورت که موضوع موردنظر دو معنی دارد، که ملازم یکدیگرند. شاعر با بکاربردن کنایه معنی ملزوم را اراده می کند.

شعر نو: شعری که وزن عروضی و قافیه سنّتی شعر کهن در آن مطرح نیست، اما از وزن برونی و درونی خاصی برخوردار است. در ضمن آهنگ مصراعها و کوتاه و بلندی آنها، بستگی به مقاصد بلاغی دارد. شعر نو اقسامی دارد که در جایگاه خود مطرح خواهد شد.

Abstract

Forms of Imagination (Phantasm)in new style poetry about Nima Ushij Sorab Sepehri, Mehdi Akhavan Saales and Ahmad Shaamloo poems

Sahar Saeeid

The subject of this study is comparison of Arabic and Persian proverbs and discovery of joint matters between them. Furthermore, it is pointed to collection background of Arabic and Persian examples. Similarity between the meaning and even words of some proverbs, in these two languages, shows that a lot of researches have been done in this field. 

Comparing Arabic and Persian proverbs, we can recognize the rate of cultural communion and sharing among these tribes and provide the reasons of harmony accordingly. Also, tribes' examples recognition and their comparison with each other, cause more cultural conjunction and prepare a suitable way for different cooperation.

Key words:

Examples,  example  (proverb), culture, Arabic language and Persian language.