پایان نامه تحصیلی در مقطع کارشناسی ارشد گرافیک
چکیده
پژوهش پیش رو از طریق اطلاعات بدست آمده از روش کتابخانه ای ، به تایپوگرافی ایرانی در زمینه طرح جلدهای سیاسی اجتماعی می پردازد و جنبه های تاثیرگذار بر قوت گرفتن آن را مورد بررسی قرار می دهد. پس از آن به تاثیر متقابل سیاست و گرافیک در جلد کتاب های دوره پس از جنگ تحمیلی می پردازد و در پی آن است سبکی را که تایپوگرافی ایرانی نامیده می شود در زمینه جلدکتاب های سیاسی، اجتماعی بررسی کند.
پیشینه ی تایپوگرافی بر روی جلد را مورد بحث قرار داده و تاثیرات آن بر کار طراحان این دو دهه را نشان دهد . عوامل تاثیر گذار بر پیشرفت تایپوگرافی بر روی جلدهای سیاسی، اجتماعی را ذکر کرده ، به تاثیر ممیزی در طرح جلد بپردازد و نقش آن در رشد تایپوگرافی را ، مطرح کند .
تاثیر خوشنویسی و برخی طراحان فعال درعرصه ی نشر را در انسجام سبک تایپوگرافی ایرانی برروی جلد، توضیح دهد و ازطریق جامعه آماری به تبیین نظریات مورد بحث بپردازد.
تایپوگرافی - حروف نگاری - خوشنویسی - طرح جلد
مقدمه
مسئله ی مهم درحوزه ی نشر ومطبوعات ایران و اهمیت آن، بیشتر به آن خاطر است که به گفته ی بسیاری از طراحان گرافیک، که در حال حاضرقسمت اعظم کارشان را، طراحی جلد تشکیل می دهد،گستردگی دامنه ی بسیاری از سفارشات فرهنگی، مانند پوستر، به اندازه ی جلد نبوده و نیست.
گستردگی این موضوع شامل تمام کتابهایی می شودکه مجوز نشر می گیرند و زمینه ای می شوند برای بروز ظرفیتهای گرافیکی طراحان ایرانی و البته در مورد موضوع بحث، زمینه ای برای نمایاندن تایپوگرافی.
ما در کشوری زندگی می کنیم که در قیاس با بسیاری کشورها با تعداد کم سفارش پوستر روبرو هستیم، پوستر ویژگیهایی دارد که برای طراح دلچسب است. وقتی سفارش پوستر اندک است، در نتیجه، طراح تمام اندیشه و خلاقیت خود را در قالب آن زمینه ی بالقوه به نمایش می گذارد.
این چکیده ای بود از صحبتهای کورش پارسانژادکه به گفته ی خودش بیش از هزارجلد کتاب طراحی کرده است. این تعداد بالا بهترین زمینه برای تحلیل دوره ای از گرافیک ایران است .هر چند تعداد عناوین زیاد کتاب لزوما پیام آور تیراژ بالا نیست، ولی ؛ در حوزه ی گرافیک تیراژ اهمیتی ندارد و یا در درجه دوم اهمیت است.
پس از انقلاب اسلامی، جامعه ی ایرانی سرنگردانده، دچار جنگی مدید می شود که پس از آن، دولت روی کار آمده به نشر اندیشه های خود دست می زند و در این میان ناشران دولتی مطرح
می شوند.
دولت ها نیاز به صحبت کردن دارندو این نیاز به صحبت توسط دولت ها به طرق مختلف صورت می پذیرد، از نظر تاریخی، احزاب سیاسی، رسانه های جمعی و گروه های وابسته ، همگی در گفتگو های جمعی، به طور مستقیم و روزمره همکاری کرده اند.
این مساله محدود به یک حزب سیاسی، دین و مذهبی خاص نمی شود. ما آن را در همه جا می بینیم.تمامی این تبلیغات ، از یک جهت شبیه هم اند. همه ی آنهابرای ترغیب کردن توده ها به قبول حقانیت، ابتکارات و دغدغه های دولت ها طراحی شده اند.
یکی از زمینه هایی که دولت ها به وسیله ی آن صحبت می کنند، همین حوزه ی نشر است. در دوران پس از جنگ ، که مصادف با اواخر دهه ی شصت و اوایل دهه ی هفتاد می شود، سازمان تبلیغات اسلامی که حوزه ی هنری از مشتقات آن است، به کار در حوزه ی نشر می پردازد و دامنه ی گسترده ای ازموضوعات سیاسی، اجتماعی ، شامل خاطرات جنگ و مسائل مذهبی ، شعر و ادبیات و ... را در بر می گیرد و جلد های سیاسی اجتماعی دهه ی هفتاد به طور گسترده با این نشرآغاز می شود حمایت دولتی از آن سبب بروز دوچندان آن می شود. به تبع آن ناشران خصوصی هم وارد عرصه می شوند. این زمینه ی موجود برای طراحی گرافیک کم کم شکل می گیرد و حوزه ی تایپوگرافی را در همین سالها در گیر خود می کند.این برهه ی زمانی با انقلاب دیجیتال همراه می شود و بخاطر راحتی جابجایی فواصل حروف و نقطه ها و ورود فونت های متعددو دلایل متعدد دیگر به جلوه ی اصلی جلدها تبدیل
می گردد. البته پرداختن به تایپوگرافی درحوزه ی نشر به دوصورت امکان پذیر است .
1- از جنبه تایپوگرافی متن که بیشتر رابطه ی میان فاصله ی حروف و فاصله ی سطرها و کاربرد علائم نوشتاری ست.
2-از جنبه ی تایپوگرافی نمایشی، که علاوه بر فاصله ی حروف و کلمات حوزه و تکنیکهای متعدد در جهت گرافیک جلد را عهده دار می شود.
مسلما بحثی که در این مجال بدان خواهیم پرداخت، راجع به تایپوگرافی نمایشی ست در تلفیق با موضوعات سیاسی اجتماعی، در بستر مهیای جلد کتاب.
پس از گذشت سال های ابتدایی دهه هفتاد، آهسته آهسته حروف پیش می آیند و با عواملی چون معذوریت های استفاده از تصویر، انقلاب دیجیتال، روح خوشنویسی ایرانی و شرایط سیاسی همراه می شوند و تبدیل به یکی از عناصر مهم در گرافیک ایران می شوند.
ایهام و استعاره ی تصویر و صریح نبودن آن در مقایسه ی با نوشتار نشان از کارایی حروفی دارند که سالهاست پس از کارهایی که گلپایگانی در زمینه ی تایپوگرافی جلد انجام داده، ساکن مانده اند و پیشرفتی نکرده اند.
در برخورد مفهومی با موضوعی مانند پوستر، دست طراح بسیار بازتر است.ولی دیزاین جلد آن هم در موضوعات سیاسی، با توجه به شرایط آنروزهای جامعه ی ایران و تفکرات سیاه و سفید روشنفکر- مذهبی، نیازمند این بود که طراح مجموعه دلالت های ضمنی را کاهش دهد و یک معنا را بسازد.
معنایی همخوان با نشانه های دیگر که به موضوعات جانبی دلالت نکند. این همان ارتباط بی واسطه و قراردادی بودن نوشتار بود که دولت، ناشر، طراح، به دنبال آن بودند.
پس از کشف نوشتار به عنوان متریال تمام و کمال طراحان، نیاز بود که قواعد آن را دنبال کند و پس از نگاه به تایپوگرافی غربی و شناخت مفهوم آن، حروف فارسی در صدد آشکار نمودن ظرفیت های خود به خوشنویسی ایرانی رجوع می کند.
بروز تایپ و تایپوگرافی، روی جلد کتاب های سیاسی، اجتماعی، از همان سالهای آغازین دهه ی هفتاد، با قوت و ضعف، آغاز می شودو به جهت هویت نمادین و قراردادی نوشتار، هم از جانب مسئولین حوزه ی نشرو هم از جانب طراحان، مورد استقبال قرار می گیرد و تبدیل به نگرشی در گرافیک ایرانی می شود که پیش از آن هرگز به آن اینچنین اهمیتی داده نشده است.
در فصل اول به توضیحات کلی در باب موضوع تحقیق و ضرورت های آن با عنون کلیات پژوهش، به طورکلی پرداخته می شود.
فصل دوم به تاریخچه ی تایپوگرافی و طراحی جلد و شروع آن در ایران و بارقه های تایپوگرافی بر روی جلد اختصاص می یابد.
فصل سوم به نقش تایپوگرافی بر روی جلدهای سیاسی اجتماعی دهه های مورد بحث می پردازد و دلایل استفاده ی زیاد از تایپوگرافی را مطرح می نماید. در این فصل، همچنین به روش های غالب استفاده از تایپوگرافی در ایران ، برروی جلد نیز پرداخته می شود و راهکارهای طراحان ایرانی برای نظم
دادن به حروف پرزاویه و پر پیچ و خم فارسی برروی جلد، مورد بررسی قرار می گیرد.
فصل چهارم با عنوان روش شناسی تمام اطلاعات جمع آوری شده را در قالب یک کل بیان می کند و نتایج جامعه آماری نیز بازگو می شود.
نهایتا در فصل پنجم به نتیجه گیری در باب موضوع، اختصاص می یابد.
فصل اول
کلیات پژوهش
1-1- بیان مسئله :
شاید یکی ازپرکاربردترین رسانه های گرافیک طراحی جلد کتاب باشد و از این منظرعناوین کتاب و شاکله ی آن با کلمات شکل گرفته است لذا مطرح کردن و به نمایش گذاشتن جلد کتاب و همچنین تصویر ساختن مفهومی از کتاب به وسیله ی کلمات که روی جلد قرار می گیرد به عنوان تایپوگرافی وشیوه ای از طراحی گرافیک ، یکی از بارزترین راهکارهای موجود در به انسجام رساندن جنس طراحی گرافیک بامتن کتاب و قرابت معنایی این دو با هم می باشد. باتوجه به مفاهیم و مطالب کتب سیاسی اجتماعی و مقوله های فرهنگی جامعه ی ما و اجتناب از مباحث ایهام و ابهام برانگیز تصویر تخیلی برای شفاف سازی مطالب کتاب طلب می کند از واژگان و کلمات موجز در قالب طراحی گرافیک (تایپوگرافی) برای طراحی جلد استفاده شود. از این روی تایپوگرافی منظری مناسب برای برخورد و طراحی اینگونه کتاب ها می باشد و شاید بتوان گفت در دهه ی 70 و 80 ایران آثاری که با این شیوه درطراحی جلد کتاب به وجود آمدند بسیار نمود پیدا کرده است.
1-2- پرسش های پژوهش:
باتوجه به مطالب گفته شده پرسش اصلی این است که گرافیک ایرانی که از دهه ی 20 تا دهه 70 ( البته با شدت و ضعفی که لازمه ی شرایط اجتماعی و سیاسی است ) روح تصویرسازانه ی خود را تحت تاثیر مکتب هایی چون مکتب لهستان ، فرانسه و ... حفظ کرده است، چگونه پس از جنگ تحمیلی و آغاز فعالیت های دولت های سازندگی و اصلاحات، به سمت حروف نگاری می رود؟
- تاثیر سیاست دولتها و رویکردهای سیاسی در تایپوگرافی روی جلدهای سیاسی چه نقشی بازی کرده است؟
-اقبالی که تایپوگرافی بر روی جلد می یابد چقدر حاصل تاثیر وررود تایپوگرافی از غرب است و چقدر به روح خوشنویسانه ی ایرانی باز می گردد؟
1-3- فرضیه های ی پژوهش :
- محدودیت های موجود و زبان استعاری تصاویر، سبب می شود که طراحان به شیوه ای کار کنند که دلالت های ضمنی را از طرح بگیرند و صراحت را جایگزین آن نمایند.حروف جزء نشانه های نمادین هستند و بیشترین حالت قراردادی و پیام رسانی را دارند.همانطورکه اگر تصویری برروی جلد قرار بگیرد به تنهایی پیام رسان، نخواهد بود، ولی همینکه با نوشتاری همراه می گردد، ظرفیت انتقال پیام و ارتباط برقرار کردنش، کامل می گردد. به همین جهت در بستری چون جلد کتاب، بسیار کاربرد می
یابد.
- تاثیر سیاست های دولتی در جلدکتاب در دو دهه مورد بحث را می توان اولین بار در آیین نامه ی (( اهداف، سیاست ها و ضوابط نشرکتاب )) جستجو کرد. که در آن اشاره ای مستقیم به طراحی جلد کتاب، باید و نبایدها یش نمی شود، و این نبود قانون بر خلاف ظاهرش، سبب نظارت سلیقه ای می گردد.
- درست است که دیدن تجربیات حروف نگاری لاتین و سبک های مدرن و پست مدرن اروپایی تاثیر بسیار در شروع تایپو گرافی ایرانی می گذارد اما مسئله یی که بسیار تاثیر گذار است این است که حروف نگاری فارسی به جهت تفاوت بسیار زیاد فرمی با حروف نگاری اروپایی، و همچنین روح خوشنویسانه ی ایرانی که در طی قرون آن را پالوده و به سرحد پختگی رسانده است ، راه مستقل خود را می پیماید.
خوشنویسی ایرانی با اهمیتی که در جامعه و بین مردم کوچه و بازار داشته است و در همین جهت به راه خود ادامه می دهد تا زمانی که نیاز تایپوگرافی بعد از ورود صنعت چاپ، مطرح می شود. از این پس هنرمندان این عرصه، برای بازشناسی توانایی های خط و خوشنویسی در خود احساس نیاز می کنند، این بازشناسی توانایی ها بنا به نظر بسیاری از بزرگان گرافیک ایرانی، در دهه ی هفتاد و هشتاد شمسی به اوج خود می رسد و تحولات سیاسی دهه های اخیر در این زمینه ، بسیار تاثیرگذاربوده است. در حقیقت عامل به وجود آمدن تایپوگرافی سیاسی در حوزه ی جلد کتاب می گردد و هنرمندان خوشنویس و تایپوگرافیست های ما سعی می کنند، توانایی ها و ظرفیت های بی پایان و در عین حال بالقوه ی خط فارسی را در حوزه ی جلدهای سیاسی و حوزه های گسترده تر آینده به فعل در آورند.