پایان نامه جایگاه آموزه های صنایع دستی در کتاب های هنر و حرفه و فن دوره راهنمایی

پایان نامه تحصیلی در مقطع کارشناسی ارشد صنایع دستی

گرایش پژوهش

چکیده:

در برنامه ریزی آموزشی و درسی، مشخص کردن نیازها و اولویّت­ها یکی از مهم­ترین مراحل به شمار می­آید. شناخت نیازهای فراگیران با توجه به عواملی مختلف از جمله فرهنگ آن جامعه صورت می پذیرد. صنایع دستی جزء جدانشدنی فرهنگ ایرانی است که محل تجلی ذوق و خلاقیت ایرانیان در طول تاریخ بوده است. همانند دیگر هنرها آموزش در این حوزه از اهمیّت فراوانی برخوردار است. کتاب­های هنر و حرفه وفن در دوره­ی راهنمایی تحصیلی، مناسب­ترین کتاب­ها برای معرفی و آموزش صنایع دستی به دانش آموزان می­باشند. در این پژوهش با بررسی توصیفی کتاب­های هنر و حرفه و فن در دوره­ی راهنمایی تحصیلی، به شناسایی و تحلیل آموزه­های صنایع دستی در این کتاب­ها از جنبه­های مختلف پرداخته شد تا میزان توجه مولفین این کتاب­ها به صنایع دستی و جنبه­های مختلف آنها معین گردد. نتایج حاصل نشان داد که هرچند میزان استفاده از آموزه­های صنایع دستی در کتاب­های هنر و حرفه و فن مناسب می باشد اما به ویژگی­های صنایع دستی توجهی نشده است. نحوه­ی استفاده از این آموزه ها در برخی از درس­ها دارای اشکال بوده و نیاز به بازنگری دارد. تغییر برخی از تصاویر مرتبط با صنایع دستی در کتب درسی، توجه به رشته های مختلف صنایع دستی و استفاده از متخصّصین صنایع دستی در تالیف کتب مرتبط، می تواند به بهبود جایگاه صنایع دستی در کتاب­های درسی دوره­ی راهنمایی تحصیلی کمک نماید.

واژه های کلیدی: صنایع دستی، آموزه­ها، کتاب­های هنر، کتاب­های حرفه و فن، دوره­ی راهنمایی تحصیلی

مقدمه:

فرهنگ هر جامعه با ارزش­ترین داشته­های آن جامعه است. امروزه یکی از عوامل تعیین کننده در حوزه­های مختلف اجتماعی و سیاسی پیشینه­ی فرهنگی و میراث فرهنگی هر جامعه می­باشد.

 تمدن ایرانی با پشتوانه­ای چند هزار ساله سرشار از علم، معرفت و هنر بوده است. این فرهنگ از ارزش والایی برخوردار است، امّا باید توسط افراد جامعه حفظ شود. داشتن فرهنگ و تمدن به تنهایی کافی نیست، و باید این فرهنگ به نسل­های بعدی منتقل شده، ارزش آن شناسانده شود و تلاش برای پیشرفت آن صورت گیرد. از آنجا که یکی از شیوه­های اصلی آموزش به افراد جامعه آموزش در مدرسه است، برنامه­ریزان آموزشی سعی در اشاعه فرهنگ ایرانی _ اسلامی، در بین دانش آموزان دارند. با نگاهی به تاریخ چندین هزار ساله­ی  ایران و توجه به آثاری که از این تمدن بزرگ بدست آمده، می­توان دریافت که ایرانیان همیشه از صنایع دستی به عنوان بستری برای نمایش هنر و خلاقیت و نبوغشان استفاده کرده­اند. جایگاه جهانی این آثار دلیل روشنی بر اهمیت تاریخی، فرهنگی و هنری این آثار است.

در قرنی که جامعه شناسان غربی آن را قرن برخورد تمدن­ها می­دانند (ادیبی سده، 1385: 95 ) غفلت از فرهنگ، هنر و پیشینه­ی مردم می­تواند منجر به فراموشی و بیگانگی فرهنگی شود.

از آنجا که مهم­ترین بخش از صنایع­دستی تولید اثر است و کار باید به صورت عملی و نه تئوری انجام شود، دانش­آموزان با مطالعه آثار صنایع­دستی با روحیه­ی تولید و خلق اشیاء آشنا می­شوند. ممارست و تمرین در فراگیری علم را می­آموزند و دقت و انجام کار به صورت بی­نقص را تمرین می­کنند. از تولید لذّت می­برند و تجربه­ی موفق از تلاش در ذهنشان ایجاد می­شود.

در ایران صنایع دستی دارای قابلیت ­های فراوانی برای ایجاد اشتغال می­باشند. در حال حاضر تعداد قابل ملاحظه­ای از روستائیان با پرداختن به صنایع دستی و تولید محصولاتی نظیر قالی، گلیم و ... به درآمد جنبی قابل توجهی دست یافته­اند و همین امر عامل مهمی در جلوگیری از مهاجرت آنان به شهرها بوده است. صنایع دستی در شهرها نیز با ایجاد اشتغال مولّد و درآمد برای گروه کثیری از افراد که دارای ذوق هنری بوده و علاقه­مند به فعالیت در این زمینه هستند، سهم قابل توجهی در جذب نیروی فعال بیکار داشته و دارد.

از دیدگاه زیباشناختی درآثار صنایع دستی ایرانی اصول و مبانی هنر­های تجسمی به خوبی رعایت شده­اند . تعادل، توازن، ریتم و... در طرح و نقش به خوبی نمایان است و این پختگی در طرح و نقش حاصل سال­ها تلاش هنرمندان ایرانی، و نیز بینش اسلامی آنها می باشد.

آموزش در صنایع دستی ایران در گذشته به صورت استاد شاگردی بوده است و فرد با حضور در کارگاه، هنر مورد نظر را پس از مدتی فرا می­گرفته است. در دوره ناصرالدین شاه قاجار استاد کمال الملک مدرسه صنایع مستظرفه را پایه­گذاری کرد که شامل دو قسمت صنایع جدیده و صنایع قدیمی بود که هنر­های سنتی و موروثی چون مینیاتور، تذهیب، قالی بافی، کاشیکاری و منبّت­کاری را شامل می­شد. این مدرسه نمونه­ی موفقی از آموزش صنایع دستی به صورت آکادمیک و مدون بوده است. تنظیم برنامه­ی آموزشی مربوط به صنایع دستی توسط اساتید خبره و همچنین تدریس آنها توسط دبیران آگاه می­تواند زمینه­ی مناسبی جهت درک صحیح افراد از صنایع دستی باشد. هنر بیانگر دیدگاه و جهان­بینی است و این دو (هنر و دیدگاه ) بر یکدیگر تاثیر مستقیم دارند. ارزش آثار به جا مانده از گذشته به خاطر دیدگاه زیباشناسانه­ی ایرانی و اسلامی  هنرمندان متدین کشورمان است که باید دانش آموزان را با آن آشنا سازیم.

به دلیل ماهیت هنری و کاربردی صنایع دستی، کتاب­های هنر و حرفه و فن دوره­ی راهنمایی تحصیلی مکانی مناسب برای آشنایی دانش آموزان با این هنرها می­باشند. کتاب­های هنر بیشتر از جنبه­ی هنری و زیبایی شناسانه و کتاب­های حرفه و فن بیشتر از جنبه­ی کاربرد، می توانند به این موضوع بپردازند.

این پژوهش به دنبال بررسی آموزه­ها و مطالب مرتبط با صنایع دستی در این کتاب­ها می باشد تا مشخص سازد که آیا این آموزه­ها از جایگاه مناسبی برخوردار می باشند؟ چه نقاط ضعف و چه نقاط قوتی در استفاده از آنها وجود دارد؟

در انجام این پژوهش عدم وجود پژوهش­های مشابه و همچنین عدم امکان استفاده از منابع لاتین و نیز نبود کتاب راهنمای معلم برای برخی از کتاب­های درسی موانعی را ایجاد نمود.

در ابتدای پژوهش به تعریف برنامه­ی درسی و صنایع دستی از دیدگاه متخصصان این رشته پرداخته شد و پس از آن لزوم کاربرد صنایع دستی در کتاب­های درسی تشریح شد. در فصل سوّم آموزه­های صنایع دستی در کتاب­ های هنر و حرفه و فن پایه­ی اوّل راهنمایی مورد بررسی قرار گرفت. در فصل چهارم کتاب­های هنر و حرفه و فن پایه­ی دوّم بررسی شد، و در فصل پنجم آموزه­های صنایع دستی در کتاب­های هنر و حرفه فن پایه­ی سوّم راهنمایی شناسایی و مورد بررسی قرار گرفتند.

فصل اوّل: کلیات پژوهش

1 – 1 : بیان مساله

در برنامه ­ریزی آموزشی و درسی، مشخص کردن نیاز­ها و اوّلویت­ها یکی از مهم­ترین مراحل به شمار می­آید. شناخت نیازهای فراگیران با توجه به عواملی همچون فرهنگ، اقتصاد و سیاست صورت می­پذیرد که این گستردگی، لزوم توجه کارشناسان این حیطه را به این عوامل گسترده، نمایان می سازد.

صنایع دستی جزء جدانشدنی فرهنگ ایرانی است، که محل تجلی ذوق و خلاقیت ایرانیان در طول تاریخ بوده است. همانند دیگر هنرها آموزش در این حوزه از اهمیت فراوانی برخوردار است. در طول تاریخ، آموزش در صنایع دستی به صورت استاد شاگردی و همچنین از طریق برنامه درسی صورت گرفته است.

علیرغم اهمیت صنایع دستی و آموزش آن، بررسی پیشینهاد­ی پژوهشی نشان می­دهد که این امر کمتر مورد توجه قرار گرفته است و میزان توجه به آموزه­های صنایع دستی در برنامه­های هنر و حرفه و فن دوره راهنمایی امری مبهم است. لذا سوال اساسی این پژوهش عبارت است از: آموزه­های[1] صنایع دستی در بین مطالب درسی کتاب­های هنر و حرفه و فن از چه جایگاهی برخوردار هستند؟

1 – 2 : اهداف

1 – شناخت و مطالعه­ی آموزه­های صنایع دستی در کتاب­های هنر و حرفه و فن دوره راهنمایی به منظور تبیین لزوم توجه مولفان به ویژگی­های فنی و هنری صنایع دستی.

2 – تعیین جایگاه آموزه­های صنایع دستی در کنار سایر آموزه­های هنری در کتاب­های هنر دوره راهنمایی.

3 – توجه به ارتباط صنایع دستی و درس حرفه و فن، به منظور گسترش مشاغل صنایع دستی به عنوان یک حرفه در بین جوانان.

4 – توجه دادن مسئولان آموزش و پرورش به اهمیت صنایع دستی و نقش آن در حفظ فرهنگ ایرانی-اسلامی.

5 – امکان بازنگری در کتاب­ های آموزش هنر و حرفه و فن دوره­ی راهنمایی.

 1– 3 : سوالات پژوهش

1 –  چه تعداد از تصاویر کتاب­ های هنر و حرفه­و­فن دوره­ی راهنمایی، با صنایع دستی ارتباط دارند؟ (به منظور تعیین جایگاه آموزه­های صنایع دستی)

2 – به چه میزان در کتاب­ های هنر و حرفه­و­فن، به اهداف مادی و معنوی صنایع دستی توجه شده است؟

3 -  آموزه­های صنایع دستی در کتاب­های هنر و حرفه­وفن، جزء کدام گروه از صنایع دستی می­باشند؟

4 – به چه میزان آموزه­های صنایع دستی در کتاب­های هنر و حرفه­و­فن، از نظر شکل ظاهر، مناسب محتوای درسی می­باشد؟ 

1 – 4 : فرضیات پژوهش

1 – به نظر می­رسد آموزه ­های صنایع دستی در کتاب­ های هنر و حرفه ­ و­فن دوره راهنمایی از گروه­های محدودی باشند.

2 – به نظر می­رسد تعداد بسیار کمی از تصاویر کتاب­های هنر و حرفه­وفن دوره­ی راهنمایی با صنایع دستی ارتباط دارند.

3 – به نظر می­رسد در استفاده از آموزه­های صنایع دستی در کتاب­های هنر وحرفه­وفن دوره راهنمایی، به ویژگی­های فنی و هنری صنایع­دستی کمتر توجه شده است.

4 – به نظر می­رسد آموزه­ های صنایع دستی در کتب هنر و حرفه­وفن با محتوای دروس ارتباط چندانی ندارند.

1 – 5 : روش اجرای پژوهش

از آنجا که منابع مورد مطالعه کتاب­های درسی هنر دوره ی راهنمایی می­باشند، پژوهش به صورت توصیفی، تحلیل محتوا و نمونه خوانی صورت خواهد گرفت.

1 – 6 : پیشینه

پژوهش­هایی که تا­کنون نگارنده موفق به بررسی آنها شده و با موضوع ارتباط دارند عبارتند از:

عباس تاجیک در پژوهشی در سال1379در دانشگاه تربیت مدرس با عنوان« بررسی و تجزیه و تحلیل کتاب­های هنر در دوره راهنمایی» از طریق روش تحلیل محتوا و روش تحقیق عملی به جمع آوری اطلاعات پرداخته است. وی بدین نتیجه دست یافته است که در تألیف این کتب، به این موارد توجه نشده است: معلم و مربی متخصص و مجرب در حد نیاز، مکان آموزشی، ساختار متفاوت آموزش هنر با سایر دروس، تأثیرات آموزشی هنر بر آموزشهای سایر دروس، عدم دسترسی ساده و یکسان به ابزارهای هنری برای تمامی دانش آموزان وارزشیابی درس هنر. در این تحقیق به آموزه های صنایع دستی توجه ای نشده است.

احمدرضا اعوانی در پژوهشی در سال 1388در دانشگاه سوره با عنوان «بررسی راه کارهای توسعه و اثربخشی آموزش صنایع دستی به منظور تعمیق هویت ایرانی در میان دانش آموزان» تلاش نموده که صنایع دستی را ازجهاتی مورد توجه قرار دهد که از لحاظ علوم وفنون امروزی قابل توجه هستند و مهمتر اینکه این قابلیت را دارا باشند که با ممزوج شدن در متون آموزشی دوره ی راهنمایی، ضمن اینکه روند آموزش دروس را تسهیل و ملموس­تر می­کنند، شناختی را در دانش آموزان بوجود آورند که در نهایت موجب نهادینه شدن حس هویت ملی در آنها شود.

در این پژوهش بیشتر به تصاویر تاکید شده و همچنین بر روی مطالب موجود بررسی کاملی انجام نگرفته است.

مریم قورچیانی در پژوهشی با عنوان« آموزش هنر در دوره راهنمایی»، در دانشگاه تربیت مدرس در سال 1374، با نظرخواهی از 50 نفر از معلمان هنر و 350 نفر از دانش آموزان دوره راهنمایی به تاثیر برنامه درسی و مواد آموزشی و کمک آموزشی و استفاده از هنرهای اصیل ایرانی و هنر معاصر در رشد هنری دانش آموزان پرداخته است. همچنین پیشنهاداتی برای معلمان هنر جهت ایجاد انگیزه در دانش آموزان ارائه کرده است.

بهمن موذن زاده در پژوهشی با عنوان« بررسی کتابها و شیوه آموزشی هنر در مقطع راهنمایی در ایران» در سال 1385 در دانشگاه شاهد، به نقش هنر در پرورش خلاقیت دانش آموزان و همچنین به سیر آموزش هنر در ایران پرداخته است و مشکلات مربوط به برنامه درسی هنر و ساعات تدریس و نگرش منفی به درس هنر را از اهم مشکلات این درس یافته است.

حسن خیاط ظریف مشهدی نیز در پژوهشی درسال 1379 در دانشگاه تربیت مدرس، با عنوان « تأثیر محیط بر نقاشی کودکان (7-12ساله) استان گلستان» دریافت که علیرغم اهمیت تأثیر محیط بر نقاشی و خلاقیت کودکان، عوامل بسیار دیگری باعث کم­رنگ شدن این اثرگذاری شده­اند؛ از قبیل: سیستم آموزشی یکسان در همه مناطق کشور، عدم توجه به مسایل فرهنگی وبومی منطقه­ای در تدوین برنامه­های آموزشی، وجود وسایل ارتباط جمعی، نظیر تلویزیون وفیلم های ویدئویی. در نتیجه، وی اظهار می دارد تا زمانی که فرهنگ­های مختلف شهری وروستایی پذیرای یک نوع سیستم آموزشی واحد و تأثیرات ناشی از وسایل ارتباط جمعی باشند و در تألیف کتب آموزشی به مسایل فرهنگی و بومی توجه نشود و همچنین متصدیان امر آموزش دارای تخصص و آگاهی کافی نباشند، ما شاهد بازتاب یک تقابل نامطلوب از سوی دانش آموزان خواهیم بود.

Abestract

In school and academic planning, defining requirements and priorities are considered one of the most important steps. From different elements point of view that is included culture of society, the knowledge of student's requirements is accomplished. The craft area is not separated part of Iranian culturing where has been animation and creativity manifestation of Iranian in duration of history in this area, arts and training has many importance. For student's profession and part books are the most apron pirate to introduce and training craft on guidance period. In the research, with describing study from art and profession books in this period, was engaged in detection and analysis craft educations, until determine amount of attention of book writers and handicraft and different aspects. The results indicated although amount of using craft educations in the art and technical books is proper, but has not attention to them. The way use of the educations, in some lessons had defects and needs to representation. In text books some pictures related to craft, attention to different course of craft and use of expert on publication of books that can help to improve situation of handicrafts in them along guidance period.