پایان نامه تحلیل و بررسی ارزش های اسلامی در چارچوب طراحی لباس بانوان و نقش آن در سلامت جسم و روان

پایان نامه جهت اخذ درجه کارشناسی ارشد

رشته: پژوهش هنر

چکیده

در اسلام، هر هنری با معیار هر چه نزدیک تر بودن و مؤثر تر بودن آن در روح انسانی سنجیده می شود. نزدیکترین چیز به روح ما، بدن ماست. بنابر این، هر هنری که با بدن سرو کار دارد، مهم است. از همه ی آنها مهم تر جامه است. جامه بعد از بدن نزدیک ترین چیز به ماست. آنچه می پوشیم در آنچه در درون آن احساس میکنیم مؤثر است. تمدن کلاسیک اسلامی زیباترین جامه های مردانه و زنانه را به وجود آورده است. جامه ی مردانه همواره بسیار مردانه و جامه ی زنانه همواره بسیار زنانه بوده است. فلسفه ی جامه در اسلام نشان دادن زیبایی مردانه و زنانه بوده است، البته در مورد جامه زنانه، نه در ملأ عام. هنر جامه در تمدن اسلامی به وفور دیده می شود. در این راستا نگارنده سعی کرده تا  به این هنر مهم در زمینه های پوشش، طراحی لباس، رنگ لباس، مد و سلامت روان، که مباحث جداناپذیر آن است، با استفاده از کتب، روایات و مقالات، بپردازد. در این زمینه ها، از سایت های مختلف ، سخنرانی ها و مصاحباتی که در این زمینه در جشنواره ها شده، نیز سود جسته ام. همچنین به مباحث تفاوت در پوشاک اندرونی و بیرونی، و نیز پوشاک امروزی پرداخته شده است. در این راستا از کتاب شهید سید رضا پاک نژاد که از مهم ترین منابع این تحقیق می باشد استفاده شده است. در دوره کنونی که لباس ها دچار تغییرات بسیاری شده و بعضاً از غالب لباس ایرانی خارج شده است، باید به لباس ایرانی- اسلامی توجه بیشتری داشته باشیم، چرا که لباس ایرانی برای مردم ایران یادآور جایگاه ایشان در هستی و نظام آفرینش است و هر قسمتی از لباس ایرانی بیانگر حکمتی است که در تفکر ایرانی ریشه دارد، تفکری که از تاریخ، ادیان، شعرا و هنرمندان سرچشمه گرفته است. و بنابر این انتخاب لباس باید با توجه به تأثیر آن که منجر به سلامت جسم و روان است، صورت بگیرد.

کلید واژه:پوشش، پوشاک بانوان، ارزش زن در اسلام، رنگ، مد، سلامت روان

مقدمه

اکنون در جامعه ما، خطر تبدیل شدن به جامعه ای مصرفی حس می شود. لذا آشنایی با  پیشینه تاریخی و فرهنگی مکاتب مرتبط با مد و طراحی لباس، مهم به نظر می رسد. با نگاهی بر تاریخچه مد به صورت طبقه بندی شده به ترتیب زمانی و از سده ی هفدهم به بعد، می توانیم تجربه های ملت هایی را دنبال کنیم که با دور شدن از اصلِ خود، گاه با زیان های جبران ناپذیری در تمام عرصه های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی مواجه شده اند.

موضوع پوشش از ابعاد مختلفی مورد مطالعه و تحقیق قرار گرفته، و کتاب ها و مقاله های فراوانی در این زمینه تدوین شده است، ولی به بُعد روان شناختیِ پوشش و تأثیر آن، از نظر روانی بر زن، کمتر توجه شده است. این پژوهش در پی آن است تا با بررسی نقش پوشش در سلامت روانی، گامی کوچک در راه برطرف ساختن این نیاز بردارد و به مربیان و مسؤولان فرهنگی جامعه، بینش تازه ای درباره تأثیر روانی پوشش بر زنان و دختران ارائه دهد.

امروزه پوشش زنان و مردان ما در حال تغییر است و همانطور که در احادیث آمده است، پیش بینی شده که زنان لباس مردان و مردان لباس زنان را بر تن خواهند کرد. دلیلی که به این پژوهش پرداخته ام، این است که مطالعه ای در این موضوع داشته باشم که آیا لباسی که بانوان قبلاً می پوشیدند، چه اسلامی و چه فرهنگی، مشکلی داشته که در پوشش آن ها شاهد تغییراتی هستیم، یا دلیل دیگری دارد. امروزه بحثی که در جامعه اسلامی مطرح است، بحث مد است، که با آمدن آن بانوان و دختران ما را درگیر خود نموده است و ما شاهد تغییرات بسیاری در پوشاک بانوان، بخصوص در پوشاک بیرون از منزل آنها هستیم. در این راستا به موضوع پوشاک بانوان از دیدگاه اسلام و روان شناختی و تأثیری که بر سلامت روان می تواند داشته باشد، خواهم پرداخت. امید است که این پژوهش مقدمه راهی برای بحث های جدی تری در مورد پوشاک بانوان و اهمیت دادن به آن باشد و طراحان ما با توجهِ بیشتر به طرح هایی که ارائه میدهند، به طراحی لباس بانوان بپردازند.

فصل اول: کلیات

وقتی صحبت از پوشش اسلامی می شود، باید دید، دیدگاه اسلام در مورد پوشش چیست؟ و آیا درست است که پوشش ما، طبق آئین اسلام باشد یا نه؟ و سپس به پوشش که یکی از سفارشات مهم در دین اسلام است بپردازیم.

در ابتدا به تعریفی در مورد دین اسلام که البته جامع ادیان الهی و کامل ترین مرتبه از دین الهی است، می پردازیم. بدین دلیل که کامل ترین مجموعه احکام، دستورالعمل ها و معارف را در بر دارد. یعنی آن چیزی است که از سوی خداوند به وسیله پیامبر خاتم (ص) برای بشر فرستاده شده است و در آن عقاید و راهکار هایی برای سعادت و نجات انسان بیان شده است که انسان با فطرت سلیم خود آن را بصورت کلی در می یابد.

استاد مطهری در بیان تعریف اسلام به عنوان دینی که بر پیامبر اکرم (ص) نازل شده، اسلام را یک مکتب و ایدئولوژی می داند که مبتنی بر جهان بینی خاص است و می گوید: "اسلام که بر چنین جهان بینی بنیاد شده است مکتبی است جامع گرا و واقع گرا، در اسلام همه ی جوانب نیاز های انسانی اعم از دنیایی یا آخرتی، جسمی یا روحی، عقلی و فکری یا احساسی و عاطفی، فردی یا اجتماعی توجه شده است".

در این راستا موضوع جاودانگی و جامعیت اسلام را مطرح می کنیم که این ویژگی در دین اسلام باعث تمایز آن با ادیان دیگر شده و برکامل بودن و همیشگی بودن دین اسلام تأکید دارد.

جامعیت و جاودانگی اسلام

1- خاتمیت

ویژگی خاتمیت دین اسلام بر اساس آیات وروایات مورد اجماع مسلمانان از آغاز تا کنون می باشد.

استاد مطهری در این زمینه بیان می کند: "از طرفی اسلام طرحی است کلی و جامع و همه جانبه و معتدل و متعادل، حاوی طرح های جزئی و کارآمد در همه ی موارد. ولی آنچه در مورد انبیاء قبلی مطرح بوده است، برنامه ی مخصوص برای یک جامعه ی خاص از جانب خدا بوده است. در دوره ی اسلام علماء و رهبران امت باید با استفاده از منابع پایان ناپذیر وحی اسلامی برنامه ی خاصی تنظیم کنند و آن را به مرحله اجرا گذارند. و از طرف دیگر بلوغ رشد فکری، اجتماعی بشر در ختم نبوت نقش دارد. زیرا اولا کتاب آسمانی خویش را مصون از تحریف نگه داشته، ثانیا برنامه ی تکاملی خود را یکجا تحویل گرفته و استفاده می کند، ثالثا ترویج و تبلیغ و اقامه ی دین، امر به معروف و نهی از منکر را به عهده گرفته که دیگر نیاز به پیامبران تبلیغی بدین وسیله مرتفع شده است ورابعا می تواند در پرتو اجتهاد کلیات وحی را تفسیر و توجیه نماید و در شرایط مختلف  مکانی و متغیر زمانی هر موردی را به اصل مربوط ارجاع میدهد، پس معنی ختم نبوت این نیست که نیاز به این تعلیمات ندارد و نبوت پایان یافته است، بلکه نیاز به وحی جدید و تجدید نبوت پایان یافته است،‌بلکه نیاز به وحی جدید و تجدید نبوت ها رفع شده است."(مطهری ،مرتضی، خاتمیت، 71)

2-جامعیت

هر چند ادیان الهی قبل از اسلام (مانند یهود و مسیحیت) در زمان خود از جامعیت نسبی برخوردار بوده اند، ولی دین اسلام به اقتضای خاتمیت آن، دارای جامعیت مطلق نسبت به ادیان دیگر است. بنابر این اسلام دارای جامعیت نسبی نیست که محدود به زمان و مکان خاص باشد.

بر اساس آنچه در بین اهداف و مقاصد دین اسلام بیان شد، این دین که خاتم ادیان هم می باشد نمی تواند جامع نباشد، چرا که اگر هدایت و کمال انسان در تمامی حوزه های حیات، هدف دین است نه بخشی از آن، باید باورها (مفروضات اساسی)، ارزش ها ورفتارهای ارائه شده توسط آن جامع و فراگیر باشد و فقط به حوزه ی زندگی فردی محدود نباشد. به همین دلیل است که بین خاتمیت، جامعیت ، کمال و جاودانگلی دین قائل به تلازم شده اند.

رویکرد حداقلی و حداکثری در بحث جامعیت دین را در ادامه بیان می کنیم. تأکید  خواهیم نمود اگر نگاهی عمیق و همه جانبه به مقاصد و غایات و اصولا فلسفه نزول دین و بعثت  انبیاء بشود، رویکرد حداقلی نمی تواند نتیجه ی یک تلاش دین پژوهانه باشد. در این بحث تنها به بیان دو نظریه ی حداقلی و حداکثری اکتفا نموده، جمع بندی می کنیم.

1-نظریه ی حداقلی

طرح اولیه ی این نظریه مانند بسیاری از مباحث کلام جدید در غرب و در دامن فرهنگ مسیحیت بوده است. عدم توجه به این مهم پیامدهای نامناسبی را به دنبال دارد و در بسیاری از موارد مانع از آن شده که اندیشمندان مسلمان در طرح دیدگاه ها  و ارائه مناقشات به یک نتیجه ی ثمر بخش برسند.

عده ای از قائلین به نظریه ی حداقل اصرار دارند که حضور دین در عرصه های اجتماعی یا به نوعی آباد سازی دنیا توسط دین را نفی کنند. از جمله دکتر سروش در کتاب مدارا و مدیریت تأکید دارد:

"وقتی کسی عاشق دین است، برای او جامعیتی می طلبد که دین واقعا واجد آن نیست. بسیاری از دین داران انتظار دارند که دین هم دنیایشان را آباد کند و هم آخرتشان را. یعنی از دین متوقعند که جمیع مسائل ریز و درشت  دنیوی و اخرویشان را پاسخ دهد. امام این انتظار هیچ دلیل عقلی و شرعی ندارد. تأکید می کنیم حتی یک دلیل عقلی و شرعی برای این پندار در دست نیست."(سروش ، عبدالکریم، مدارا و مدیریت ، 366)

وی در جای دیگر می نویسد :"واقعا از نظر بنده محال است که شما بتوانید اثبات کنید که فلان نظام حقوقی دینی از تمام نظام های اقتصادی دنیا بهتر است. حداکثر کاری که می توانید بکنید این است که بگویید این نظام خوب است، آن نظام ها هم خوبند"(سروش ، عبدالکریم، مدارا و مدیریت ، 204)

"ملاحظه می شود در اینجا تلاش می شود عقل جمعی بشر تثبیت شود و از آن سو دین عهده دار مسائل اجتماعی بشر نشودیا حداقل در اولویت نباشد و این با قرائت های متعادل دیگر حداقلی کاملا متقاوت است. " (عاصی،1387، 63)

2- نظریه ی حداکثری

"مراد از نظریه های حداکثری از فقه و شریعت این است که قوانینی که به میزان حداکثر لازم برای تنظیم شؤون فردی و اجتمعی انسان لازم است، در شریعت بیان شده است و با اجتهاد در منابع و متون دینی می تواند آنها را بدست آورد. برای وضوح مطلب باید گفت نظریه ی حداکثری مبتنی است بر لوازم دین خاتم و جامع و کامل. یعنی اگر پذیرفتیم دین کامل باید در بردارنده ی مجموعه ی نیازهای هدایتی انسان برای یک حیات سعادتمندانه و بنیان نهادن یک جامعه الهی با ویژگی های انسانی برای سعات دنیوی و اخروی باشد، ناگزیر بر اساس مباحثی که در انحصاری بودن قانون گذاری برای خداوند ذکر شد، باید، آنچه از قانون و مقررات و باید ها و نباید های مورد نیاز به او ابلاغ شود."(عاصی، 1387،63)

حال که در اینجا مطالبی  از جامعیت و جاودانگی اسلام مطرح شد و بر اساس نظراتی که در این زمینه وجود دارد، می توان پذیرفت که اسلام دینی است کامل و جامع، پس احکامی که در اسلام وجود دارد نیز  کامل است و در اینجا بحث را درباره ارزش هایی که اسلام به زن داده و در زمینه پوشاک(باید هاو نباید ها) مطرح کرده است، دنبال می کنیم.

ارزش زن در اسلام

ارزش های مردانه و زنانه

بی تردید در متون دینی ما، ارزش های برابری زنان و مردان مطرح کرده اند. مردان و زنان به طور یکسان به اجرای ارزش هایی چون عدالت گرایی، راست گویی، امانت داری، ایثار، انفاق، صبر و مدارا و پرهیز از ضد ارزش هایی مانند ستمگری، تهمت، غیبت، رفتارهای خلاف عفت، بخل و حسد مکلف اند، اما روشن است عمل اخلاقی در سه حوزه اندیشه، عواطف و رفتار بروز می کند. تفاوت مردان و زنان در این سه ساحت -کم یا زیاد – موجب تفاوت هایی در ارزش های اخلاقی بر اساس جنسیت و همچنین باعث ایجاد تفاوت مرد و زن در توانایی بر عمل اخلاقی می شود. بنابراین اعتقاد به ارزش ها و هنجارهای متفاوت برای مردان و زنان نظریه ای است که در اندیشه اسلامی قابل دفاع است.

البته نمی توان به طور قطعی و دقیق بیان کرد که چه مقدار از تفاوت های رفتاری مردان و زنان ریشه های طبیعی دارد، چرا که انسان ها متأثر از فرهنگ ها و معیار های اخلاقی حاکم بر محیط اجتماعی خود رفتارشان را شکل می دهند. این رفتار ها بنابر اصل تربیت پذیری آدمیان نسل به نسل می تواند باز تولید شود. گاه رفتاری در محیطی فرهنگی به منزله کاری زنانه یا مردانه ستوده می شود، اما در محیط فرهنگی دیگری چنین نیست. بنابراین جوامع مختلف به دلخواه خود و تحت تأثیر عوامل دیگری به جز زمینه های بدنی و روانی، هم ارزش های متفاوتی را تعریف می کنند و هم ارزش های متفاوتی را به هنجار تبدیل می نمایند.

در جامعه دینی نیز، دین یکی از منابع مهم تعریف رفتار درست از نادرست و آموزش دینی یک منبع هنجار ساز است. بر این اساس گزاره های اخلاقی دین صلاحیت کافی برای اثبات ارزش های مردانه یا زنانه دارند، همچنانکه مرجعیت دین در نظام تربیت خانواده و جامعه می کوشد بر اساس آن ارزش های الهی، رفتار صحیح و مردانه و زنانه را در دختران و پسران درونی نمایند.(علاسوند،1390، 150)

"در اسلام ، هرگز ارزش زن بر مبنای قدرت بازو، حتی قوای دماغی(فعالیت های فکری و مغزی) و میزان کارائی او در امور سیاسی و اجتماعی و یا فعالیت های صنعتی و اقتصادی و حتی خدمات علمی و فرهنگی ارزیابی نمی شود، بکله ارزشیابی او در درجه اول بر اساس کارایی روحی و عاطفی او، و در درجه دوم بر مبنای کارآیی فکری یا کار عضلانی اوست، بطوریکه گرچه خداوند متعال طبق آیات متعددی اجر و مزد بندگان خود را در مقابل کار مثبتی که انجام می دهند برای زن و مرد مساوی اعلام فرموده و حتی در امر طاعات و عبادات بین زن و مرد فرقی قائل نیست ، معذالک در تعیین حدود کار و میزان کارآیی، زن را مختار و آزاد گذارده است. دلیل این تبعیض علنی میان زن و مرد و حمایت بی دریغ اسلام از زن ، بر می گردد به ساختمان طبیعی و امتیازات خاص وجودی او که در مرد خلاف آن است، زیرا هرچه در مرد قوای غریزی و فعالیت فکری و مغزی و قدرت عضلانی قوی است ، به مراتب بیشتر از آن در زن قوا و استعدادهای عاطفی قوی است، یعنی اسلام کارآیی مرد را در فعالیت های جسمی و فکری و کارآیی زن را در فعالیت های روحی و بخصوص عاطفی او می داند و در آن خلاصه میکند." (صبور اردوبادی، 1368،ج 3، 57)

بهر صورت اسلام ارزش زن را نه در قدرت بازوی او خلاصه می کند و نه در قدرت فکری و مغزی یا برتری های علمی او، بلکه ارزش زن را مربوط به اصل مهمی می داند که اگر در جوامع بشری محترم شمرده شود، راه میانبری است که بشریت را زا این منجلاب فساد و اسارت در قید حیوانیت و غرایز و شهوات ، مخصوصا خود خواهی ها که منشاء همه بدبختی ها در جامعه بشریت است، نجات داده و نه تنها این سایه شوم را از سر انسان ها کوتاه می نماید ، بلکه راه ترقی و تعالی بشر را بسوی انسانیت حقیقی هموار می سازد که امروزه شاهد فراموشی آن در جامعه هستیم.

در اسلام زمانیکه زنان از منزل خارج می شوند، از آنرو که نباید در پی جذبه فیزیکی و جنسی باشند، خود را می پوشانند. نه مردان و نه زنان، در اسلام، حق ورودِ جاذبه فیزیکی به روابط اجتماعی را ندارند.

"از دیدگاه اسلام، ارزش اجتماعی زن ربطی به اندازه دور کمر، بلندی قد، وزن، رنگ پوست و یا نژاد وی ندارد. بکله ارزش اجتماعی وی بستگی به دانایی، ایمان، عملکرد انسانی، اجتماعی و سیاسی و توانایی های کاری او دارد. ما استفاده از بدن زن برای فروش محصولات را توهینی به مقام زن می شماریم. توسل به جذبه فیزیکی زن ، برای کار در فروشگاه ها را توهین، ظلم و تحقیر در حق وی تلقّی می کنیم. نگاه به جاذبه جنسی به چشم یک ارزش اجتماعی و تجاری سرمنشاء تبعیض خواهد بود، زیرا کسی که از این جذابیت ها برخوردار نیست، محکوم به از دست دادن بسیاری از موقعیت ها بوده و همچنین از احترام کمتری نیز بهره مند خواهد شد. " (قدیری ابیانه، 1390، 63). این خود عدالتی است که اسلام از طریق احکام پوشش به زنان داده شده است.

ارزش های مورد قبول قرآن و دین: در این ارزش ها تفاوتی بین زن و مرد نیست. این ارزش ها عبارت اند از : ایمان، عمل صالح، علم و دانش، تقوی، سبقت در ایمان، هجرت، جهاد.