پایان نامه بررسی نقش سیاست های بهسازی شهری در تغییر و تحولات کالبدی شهر ماسوله

پایان‌نامه جهت اخذ درجه کارشناسی ارشد (M.A.)

رشته :جغرافیا و برنامه ریزی شهری

چکیده

طرح باززنده سازی یا طرح مرمتی شهر در واقع ایفا کننده ی این وظیفه است که به اتکاء شناخت روند زندگی شهر، راه توسعه ی پدیده های موجود را برای تداوم زندگی مردمان شهر پیش بینی کند. به عبارت دیگر، طرح باززنده سازی شهری - در شرایط موجود و تجارب معمول تر- به کمک روند تکاملی تاریخ شهر می آید. اگر شناخت توسعه ی شهر و نتیجه گیری هایی را که از آن می توان کرد به عنوان فلسفه ی وجودی شهر و مجموعه شرایط واقعی زیست و بقاء آن بنگریم، خود را همیشه به آن ریشه محتاج حس می کنیم و این احساس در مقابل شهرهایی که دارای فرهنگی غنی ترند، قوی تر خواهد بود. نقش سیاستهای بهسازی شهری در باز زنده سازی شهر ماسوله که یکی از بافت های تاریخی و کهن در استان گیلان است، با حفظ اصالت و معرفی آن به عنوان یک نمونه تاریخی در کشورمان حائز اهمیت است. در حفظ و نگهداری بناهای تاریخی و بافت های قدیمی شهر که جزو ثروت های فرهنگی بشمار می آیند، بحث روی ارزشها به میان می آید.در این پژوهش ضمن تحلیل شرایط موجود شهر تاریخی ماسوله نسبت به ارائه پیشنهادات و راهکارهایی جهت بهسازی و باز زنده سازی  با اتکا به تئوری مداخله و سیاست های بهسازی ارائه گردیده است.

کلمات کلیدی : سیاست های بهسازی، باز زنده سازی، ماسوله 

مقدمه

رشد شتابان شهرنشینی با گسترش بی رویه کالبدی و استقرار نامتعادل جمعیت در مراکز شهری همراه بوده است. جابجایی جمعیت در مراکز شهرها، ظهور و گسترش پدیده اسکان غیر رسمی عمدتاً در حاشیه شهرها و همچنین  ادغام بافتهای روستایی واقع در مجاور کلان شهرها با بافت شهری موجب بروز مسایل جدی در ساختار و سازمان فضایی، کارکردی و اجتماعی شهرها شده اند. نواحی مرکزی شهرهای قدیمی با توجه به تحولات و همچنین بی توجهی مدیریت شهری دچار رکود و فرسودگی شده اند. بسیاری از این بافتها با خروج مالکان و ساکنان قدیمی خود به مقصد مهاجران و اجاره نشینان کم درآمد مبدل گشته اند.

بی توجهی به این بافتها و تخریب آنها نابودی سرمایه ای میشود که افزوده شدن بر ارزش آنها سالها به طول انجامیده است، و این موضوع با هیچ یک از اصول توسعه پایدار سازگار نیست. از سوی دیگر این بافتها اکنون تبدیل به سرمایهای طبیعی و مختص این سرزمین شدهاند. بنابراین فرصتی پدید میآورند که در صورت توجه جدی به آنها و انجام سرمایهگذاریهای لازم بر روی آنها به فرصتی برای کسب و کار و سود آوری پایدار تبدیل خواهد شد. (شهابیان، 1386، ص 22).

بنابراین دستیابی به توسعه موزون، متعادل و پایدار شهری، استفاده از ظرفیتهای کالبدی، اقتصادی و اجتماعی موجود در درون محدوده قانونی شهرها و تعادل بخشی به استقرار جمعیت و جلوگیری از گسترش بیرویه شهرها ( توسعه درونی) و همچنین فراهم کردن امکان زندگی سالم، ایمن و استاندارد برای بخش قابل توجهی از جمعیت شهری که در بافتهای نابسامان و فرسوده ساکن اند؛ از اهداف پیش روی برنامه ریزان  است. تحقیق حاضر مربوط به شهر ماسوله میباشد که به لحاظ بسیاری از شاخصهای مورد ارزیابی با محدودیتهای قابل توجهی مواجه است. مشکلاتی از قبیل نابسامان بودن عرض شبکه معابر، نامناسب بودن آسفالت کف معابر، فرسودگی شدید بناها، آبگرفتگی پارهای از معابر هنگام بارندگی و سایر مشکلات آسیب پذیر بوده و به دلیل سر عت تحولات در بخشهای دیگر شهر نتوانسته خود را با تحولات نوین شهری منطبق سازد، سایر مشکلات اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی نیز بر مشکلات آن افزوده است. تحقیق حاضر در صدد است تا با ساماندهی کالبدی این شهر از روند فرسودگی و تخریب بافت جلوگیری کرده و با تجدید حیات و برنامه ریزی به لحاظ کالبدی و توانمندسازی به لحاظ اجتماعی بر حل برخی از مشکلات آن بپردازد.

تحقیق حاضر در صدد است تا با ساماندهی و بهسازی بافت فرسوده بر حل برخی از مشکلات آن بپردازد . بدین ترتیب زمینه احیای و ساماندهی بافت مذکور را فراهم آورد و با مناسب نمودن آن با امکانات و شرایط کنونی زندگی را به ساکنین این محله هدیه کند. بر این اساس،

 فصل اول: شامل کلیات طرح تحقیق، بیان مسئله و اهمیت آن ، ضرورت تحقیق، اهداف تحقیق، سوالات تحقیق، فرضیه های تحقیق، روش و مراحل و فرآیند تحقیق، مشکلات و محدودیتهای تحقیق، تعریف مفاهیم و واژهها و پیشینه تحقیق میشود.

چار چوب فصل دوم به شرح زیر تنظیم شده است.

بخش نخست به بررسی برخی از مهمترین اندیشه های مرتبط با مباحث ساماندهی و توانمندسازی بافتهای کهن شهری از زمان شکل گیری تا زمان حاضر اختصاص یافته است.

در بخش دوم، تجارب علمی مختلف و نمونه های اجرایی و ساماندهی و توانمندسازی در کشورهای مختلف و شهرهای منتخب از ایران مورد مطالعه قرار گرفته است.

در بخش سوم، به تحولات سالهای اخیر در ایران و روند برنامه ریزی و ساماندهی و سیاست گذاریها در بافتهای کهن شهری در ایران پرداخته شده است.

فصل سوم: به بررسی ویژگیهای جغرافیای، طبیعی ، انسانی  و اقتصادی شهر می پردازد.

فصل چهارم: به بررسی  و تحلیل بافت شهر ماسوله  مربوط می شود و نیز به نقد و ارزیابی میپردازد.

فصل پنجم: که آخرین فصل این تحقیق است به بررسی و ارزیابی فرضیات، نتیجه گیری در چارچوب فرضیه های  تحقیق مطرح شده در فصل اول میپردازد و سرانجام با ارائه پیشنهاداتی به پایان رسیده است.

فصل اول

طرح تحقیق

1- طرح تحقیق

1-1: بیان مسئله

تاریخ شهرنشینی در کشور ما دارای پیشینه ای بسیار دیرین است. شهرهای ایران (و البته تعدادی از روستاها) به دلیل برخورداری از ویژگی هایی ممتاز معماری دارای بافت های باارزش هستند. معمولاً در بافت های شهری چند فعالیت مهم اتفاق می افتد که اصلی ترین آنان سکونت، کسب و کار، تردد و... است.  این بافت ها بنا به شرایط اقلیمی، فرهنگی، اجتماعی شکل گرفته و ویژگی هر منطقه آن ها را از هم متمایز می سازد. تغییر شکل بافت ها و اساساً شهرسازی در ایران در دوره ی صفوی اتفاق افتاد و در دوره- ی قاجار ادامه یافت.

بافت های فرسوده، بخش قابل توجهی از پهنه بسیاری از شهرهای کشورمان را تشکیل می دهند که به دلیل معضلات خاص خود از گستره حیات شهری خارج گشته و به بخش های مسأله دار شهرها تبدیل شده اند. این بافت ها علاوه بر مسائل و مشکلات کالبدی، ابعاد و کیفیات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی شهر و فضاهای شهری را نیز دچار تنزل نموده و حضور انسان در فضاهای شهری را با معضل روبه رو یا مختل می سازند. بنابراین، زدوده شدن خاطرات جمعی و افول حیات شهری، که به از بین رفتن سرزندگی و نشاط بافت، منجر می گردد، از عواقب افت شاخصه های کیفی در فضاهای شهری این پهنه های فرسوده محسوب می شود. اتخاد تصمیمات صحیح و انتخاب نوع مناسب و متناسبی از مداخله در این گونه بافت ها، که به ارتقاء کیفیت فضاهای شهری در این بافت ها نیز بپردازد، جهت بازگرداندن هویت و حیات شهری ضروری به نظر می رسد.

تجارب کشورهای مختلف نشان می دهد که بهسازی و مرمت بافت های شهری به طور مجزا و مستقل از بناهای تاریخی و به عنوان عنصر شهری، زنده و پویا تا جنگ جهانی دوم هیچگاه مورد توجه کنگره های مرمت قرار نگرفته بود. نخستین سمینار بین المللی که آشکارا به مرمت و حفاظت بافت های شهری توجه کرد، کنگره «گوبینو» در سال 1960 بود. تدوین کنندگان منشور جهانی آمستردام در سال های بعد(1975) خواستار اعمال تغییرات وسیعی در موازین قانونی و مقررات اجرایی شدند به نحوی که بتوانند در آشتی دادن فضاهای کالبدی قدیمی با فضای زندگی مدرن توفیق یابند.

در ایران با توجه به پیشینه تاریخی استفاده از خشت و گل در معماری ایران، پوشش خزه و گلسنگ و انواع گیاهان علفی روی بام بناهای مناطق مختلف کشور چون آذربایجان، گیلان و مازندران، بام های خانه های کوهستانی و روستاها استفاده می شده است که نمونه بارز آن خانه های شهر تاریخی ماسوله است که در آن بام خانه های پایین تر به عنوان حیاط خانه های بالایی عمل می کنند.

شهر ماسوله یکی از شهرهای ایران و استان گیلان می باشد که در ناحیه کوهستانی شهرستان فومن واقع شده از شمال و شمال شرق به شهرستان ماسال و توابع آن، در جنوب به ارتفاعات و نقاط ییلاقی زنجان و در غرب به ارتفاعات شهرستان خلخال محدود است، شهر ماسوله با موقعیتی که دارا است تنها از طریق یک جاده آسفالته با مرکز شهرستان ارتباط دارد. مجموعه ماسوله به گونه ای بنا شده که با توجه به شیب زیاد زمین و کم بود زمین مسطح، جواب گوی ساکنان آن باشد. شکل پلکانی و مطبق شهر که در امتداد شیب کوه رو به جنوب و در طول خطوط توپوگرافی زمین کشیده شده است، پاسخ گوی فعالیت های روز مره ی شهر ماسوله است. این شهر شامل چهار محله اصلی است که همه ی آن ها حول بازاری چهار طبقه که به منزله ی قلب شهر است، شکل گرفته اند. این امر گویای این حقیقت است که کالبد بازار و حیات اقتصادی آن اصلی ترین معیار در شکل گیری کل شهر بوده است.

بافت ماسوله از نوع بافت های دارای میراث شهری است. بافت های دارای میراث های شهری بافت هایی هستند که در برگیرنده آثار به جای مانده از گذشته و جایگزین ناپذیری هستند که می توانند در آگاهی جوامع از ارزش های فرهنگی و گذشته خود کمک کند. حفظ آن ها علاوه بر، بر انگیختن غرور ملی و ایجاد حس هویت، بر کیفیت زندگی نیز می افزاید. این آثار که به یکی از سه دوره باستان، دوره تاریخی و یا معاصر تعلق دارد، یا به ثبت آثار ملی رسیده اند و یا در لیست میراث های باارزش سازمان میراث فرهنگی و گردشگری قرار می گیرند. در نتیجه حفظ و مرمت و بهسازی این بافت ها از ارکان حفاظت آنها محسوب می شود. اما در سال های اخیر متروکه بودن مغازه ها و در نتیجه نفوذ آب های نزولی و صعودی به بام و دیوارها و هجوم حشرات وکرم های چوب خوار، در مجموع شرایطی را برای کالبد بازار ماسوله به وجود آورده بود که بخش هائی از بام به کلی فرو ریخته و بخش های دیگر در شرف تخریب بود. این شرایط در صورت نبود مداخلات مرمتی طی یک سال منجر به تخریب صد در صد بام بنا و در نتیجه آسیب دیدگی کلی تمام ساختمان می شد. از آنجا که این بخش از بازار تنها بخش دو طبقه باقی مانده از بازار قدیم ماسوله بود، حفاظت و مرمت از آن ضروری و فوری به نظر می رسید، در نتیجه برنامه حفاظتی و بهسازی بنا از همان بدو تخریب اولین بخش بام به گونه ای هماهنگ و طراحی شده ضرورت پیدا کرد.

از آن جا که مصالح به کار رفته در بافت ماسوله نیز عمدتاً از انواع خشتی، و آجر و چوب و یا آجر و آهن بدون رعایت اتصالات افقی و عمودی و فاقد استاندارد بود و به تدریج و با گذر زمان استحکام بناها کاسته شده و رو به فرسودگی میرفت. ساختمان های موجود عمدتاً قدیمی که یا فاقد رعایت استانداردهای فنی بودند به گونه ای که غیر استاندارد بودن آن ها از ظاهر ساختمان قابل تشخیص بود. ابنیه این بافت عمدتاً تاب مقاومت در مقابل زلزله ای با شدت متوسط را نداشت. در نتیجه عملیات مرمت و بهسازی این شهر تاریخی صورت پذیرفت.

در عملیات بهسازی اصل بر وفاداری به گذشته و حفظ آثار هویت بخش درآن هاست. فعالیت بهسازی با هدف استفاده از امکانات بالقوه و بالفعل موجود و تقویت جنبه های مثبت و تضعیف جنبه های منفی از طریق حمایت، مراقبت، نگهداری، حفاظت، احیاء استحکام بخشی و تعمیر صورت می پذیرد. دخالت در این بافت ها مستلزم رعایت ضوابط و مقررات ساختمان میراث فرهنگی می باشد که در شهر ماسوله نیز صورت پذیرفت.

بهسازی شهرها طبیعتاً بر توسعه فضایی_کالبدی شهر تاثیر بسزایی دارد. یکی از مهمترین مباحث شهر و شهر نشینی در ایران امروز، بررسی و تحلیل رشد و توسعه فضایی – کالبدی شهر و شهرنشینی است.

نوسازی و بهسازی یک بار برای همیشه رخ نمی دهد بلکه امری است مداوم که در نهایت می بایست به سیستمی خودجوش تبدیل شود. این امر آنی و سریع نیست بلکه فرایندی حساس و پیچیده است که نیاز به طراحی برنامه های هدفمند کوتاه مدت، میان مدت، بلند مدت دارد و برای دستیابی به ساماندهی و احیای موفقیت آمیز، به شناخت دقیق بافت قدیمی و کل سیستم شهر و نظام منطقه ای نیاز است. همچنین باید به ابعاد اقتصادی، اجتماعی و کالبدی و مسائل و مشکلات بافت قدیمی شهرها توجه نمود.

 این فرایند پویا و مداوم که در طی آن محدوده فیزیکی شهر و فضاهای کالبدی آن در جهات مختلف از حیث کمی افزایش و از حیث کیفی تغییر می یابد، اگر سریع و یا بی برنامه باشد به ترکیب فیزیکی مناسبی از شهر نخواهد انجامید، در نتیجه چهره، سیما و پیکره شهر را دگرگون می سازد و باعث ناکار آمدی، فرسایش فضاها و فعالیت های شهری می گردد و چهره و معنایی متفاوت را القا می کند.

از این منظر و با توجه به نقش ماسوله در عرصه فضایی استان گیلان و حوزه عملکردی آن در مقیاس بین المللی، ملی، منطقه ای، ناحیه ای و محلی و از سوی دیگر برخورداری منطقه مورد مطالعه ماسوله و حوزه پیرامونی آن از ویژگی های طبیعی_ محیطی، در این پژوهش به بررسی نقش سیاست های بهسازی شهری در تغییر و تحولات کالبدی شهر ماسوله پرداخته می شود.

1-2: اهداف تحقیق

مرمت و بهسازی شهری ، نقش بزرگی در احیاء منظقه ورونق فعالیت اقتصادی مجدد آن دارد. بررسی بازسازی و نوسازی بافت های شهری و سرمایه گذاری هنگفت مورد نیاز در تحقق سیاست توسعه درونی، مشارکت گسترده مردمی و زمینه سازی فرهنگی برای چنین مشارکتی را بیش از پیش ضروری می نماید اما در این زمینه باید به تغییر تحولات کالبدی و فیزیکی مناسب شهر توجه نمود.

بازیابی ارزش‌های فرهنگی تاریخی و ارتقاء هویت شهری.

حفظ سرمایه های شهری(میراث درون بافت ها)

مقاوم سازی ابنیه در برابر بلایای طبیعی مانند سیل و زلزله

زیبا سازی محیط و حفظ ساختار سنتی.

حمایت، مراقبت،نگهداری، حفاظت، احیاء استحکام بخشی و تعمیر.

افزایش کارایی و بهره وری، باز گرداندن حیات شهری به بافت.

1-3: سوال تحقیق

نقش سیاستهای بهسازی در تغییر و تحولات کالبدی شهر ماسوله چگونه است ؟

1-4: فرضیه های تحقیق

فرضیه عبارت است از حدث یا گمان آگاهانه درباره ماهیت و چگونگی روابط بین پدیده ها اشیاء و متغییرها که محقق را در تشخص نزدیک ترین راه برای کشف مجهول کمک می نماید. (حافظ نیا، 1377 - 132)

ساماندهی و بهسازی بافتهای فرسوده شهری سبب رونق اقتصادی شهر ماسوله شده است.

بهسازی بافتهای فرسوده شهری سبب بهبود کالبد و رشد فیزیکی شهر ماسوله شده است.

1-5: روش تحقیق و جمع آوری اطلاعات

روش تحقیق در مقاله حاضر متکی به روش های تاریخی، توصیفی، تحلیلی و میدانی است. در زمینه مباحث نظری، از روش تحلیلی و توصیفی مبتنی بر اطلاعات ارائه شده در اسناد و مدارک کتابخانه ای سازمان های مختلف و در مرحله بعد از داده ها و اطلاعات موجود در گزارش های طرح های جامع و تفصیلی شهر ماسوله جهت تجزیه و تحلیل اطلاعات ودر نهایت از تکنیک های آماری و سیستم اطلاعات جغرافیایی  نیز برای نمایش یافته ها و اطلاعات فضایی تحقیق استفاده شده است.مطالعات کتابخانه ای و سنادی، مجلات علمی پژوهشی، استفاده از دریافته های محققان دیگر و همچنین بازدید میدانی، ابزار گردآوری اطلاعات در این تحقیق با استفاده از مصاحبه، پرسشنامه، مشاهده، بررسی و استفاده از کامپیوتر و اینترنت خواهد بود.

1-5-1: محدوده مورد مطالعه ( شهرک تاریخی ماسوله )

ماسوله یکی از نقاط شهری شهرستان فومن است که در جنوب غربی این شهرستان، در دامنه کوه های تالش که مرز غربی استان گیلان را شکل می دهد قرار گرفته است. موقعیت شهر ماسوله به گونه ایست که از سه طرف شمال، غرب و جنوب به مناطق کوهستانی، کوههای تالش و از طرف شرق با جلگه فومنات و مناطق پست ارتفاعی و سایر مناطق استان مرتبط گردیده است این ارتفاعات به ترتیب عبارتند از: ارتفاعات شهرستان ماسال و توابع آن در شمال و شمال شرق، ارتفاعات و نقاط ییلاقی، زنجان در جنوب و ارتفاعات شهرستان خلخال و توابع آن در غرب.

نقشه ‏1‑1 : موقعیت شهرستان فومن و شهر ماسوله در استان گیلان

منبع: مهندسین مشاور شاران(طرح جامع شهر ماسوله)

1-6: پیشینه تحقیق

قدیمی ترین و بیشترین مقالات و ادبیات موجود درباره شهر و برنامه ریزی شهری مربوط به کالبد و سیستم کالبدی شهر است. طراحی کاهون در 2670سال ق.م در مصر و شهر بابل در 670 ق.م . در عراق و میلتوس در479 ق.م در یونان از قدیمی ترین شهر های ساخت دست بشر بر اساس یک سیستم کالبدی است(کامروا،11:1384).

مهمترین نظریه های رشد کالبدی شهر را نظریه های رفتار انسانی ، تئوری اقتصادی ، تئوری تاثیر وسایط نقلیه خطوط ارتباطی در توسعه شهرها، تئوری کوئین لینچ  و لوید رودوین تشکیل می دهند. این تئوری ها در شرایط و زمانهای مختلفی توسط افرادی مطرح شده اند که هر کدام سعی در تبیین و تحلیل چگونگی رشد کالبدی شهرها از زوایای مختلفی را داشته اند. پس از پایان جنگ جهانی دوم و از دهه 1950 به بعد، به طور کلی در سطح جهان اختیارات وسیعی در زمینه تهیه طرح های توسعه شهری و منطقه ای به مقامات اداری ، محلی داده شد و مشخصه مشترک تمرکز زدایی اداری را در امور تهیه طرح های توسعه شهری در کشورهای جهان به روش های مختلف عملی ساخته است( مهندسین مشاور شارمند،27:1379).

«ارنست برگس» الگوی دوایر متحد المرکز را در روند توسعه فضایی و کالبدی شهر ارایه نمود. وی به رقابت و همسازی در سازمان اکولوژی شهر و توزیع و تراکم جمعیت ناشی از آن تاکید خاصی داشت. نظریه او مبتنی بر بوم شناختی اجتماعی است و وجه بارز آن، اعتقاد به این نکته است که در توسعه فیزیکی شهر فرایند پخشایشی کاربریها روی می دهد و در نتیجه افراد و گروهها جابجا می شود(برگس ،1955 ،145).

پس از برگس «همر هویت» بیان کرد استقرار مساکن انسانی به تبع شرایط اقتصادی گروههای اجتماعی در جهت و سمت معینی از شهر شکل می گیرد، آنجا که عوارض نابهنجار جغرافیایی وجود ندارد و فضاهای باز و شرایط زیست محیطی مناسب و افق های آرام بخش طبیعی را با چشم اندازهای زیبا بتوان در اختیار طبقه مرفه جامعه گذاشت (فرید،1383: 145).

جبارنیا و همکاران(1371)، در طرح تفصیلی بافت قدیم شهر یزد، در سال 1371 درباره ساماندهی، کمبود فضاهای خدماتی، درمانی، فضاهای سبز و ورزشی، بازدهی کم اقتصادی کارگاهها و فعالیت های اقتصادی در بافت قدیم شهر یزد را از یک طرف و استقرار اقشار مهاجر روستایی، جنگ زدگان و مهاجران افغانی و عراقی را از طرف دیگر، دلایل رکود بافت قدیم شهر یزد معرفی کرده اند.

پورمحمدی و همکاران(1387)، ارزیابی گسترش فضایی _ کالبدی شهر زنجان را با با تأکید بر تغییر کاربری زمین طی دوره 13 84-1355انجام دادند. نتایج تحقیقات آنها نشان داد چگونه دوران نوین داده های سنجش از دور و شیوه های مناسبتر برای شناخت، مدل سازی، پیش بینی و نمایش دینامیسم های زمانی و فضایی _کالبدی گسترش شهر در مقیاس های متفاوت راجازه می دهند. همچنین آنها همبستگی، شدت، وسعت و مکانیزم تبدیل و تغییر کاربری اراضی شهری شهر زنجان را به عنوان برآیند و تجسم گسترش فضایی _ کالبدی آن دادند. بر این اساس مشخص شد که در چه ابعاد و مقیاسی کاربری شهری به ترتیب شدت عمل، کاربری های ارضی دیم، بایر، باغ و اراضی کشت آبی پیرامون خود را تحت گسترش فضایی_کالبدی خود قرار داده است.

عباس زادگان و روستا(2008)، مطالعه ارتقاء کیفیت فضاهای شهری در فرآیند بهسازی و نوسازی بافت های فرسوده(مطالعه موردی: محله صابون پز خانه تهران) را انجام دادند. طرح بهسازی محله صابونپزخانه تهران، با رویکرد ارتقاء شاخصه های کیفی فضاهای شهری در سطح محله و تمرکز بر این موضوع، توسط مهندسین مشاور فجر توسعه تهیه گردید. با این مقایسه و بررسی تطبیقی نمونه موردی و مبنای نظری، چنین استنتاج شد که متمرکز شدن بر فضاهای شهری بافت و تهیه طرحی به منظور ارتقاء کیفی آنها راهکاری در جهت بهبود فرآیند بهسازی و نوسازی بافت های فرسوده محسوب می شود و بدون توجه به آنها، بافت، حیات شهری خود را باز نخواهد یافت.

اثری دیگری نیز کیفیات محیط کالبدی را طبقه بندی کرده است در سال 2003 توسط متیوکرمونا با عنوان «مکان های عموم-فضاهای شهری» منتشر شد. در این اثر، کرمونا کیفیات تأثیرگذار بر محیط کالبدی را به 7 دسته تقسیم کرده است که عبارتند از: دسترسی، سخت فضا و نرم فضا، فضای همگانی، ایمنی و امنیت، منظر شهری، اختلاط و تراکم، همه شمول بودن، و مدیریت زمانی فضا(کرمونا،2003).

حناچی و مژگانی(2008)، اصول بهسازی و بازسازی فضاهای فرسوده شهری توسط عناصر مبلمان شهری را بررسی نمودند.  نتایج تحقیقات آنها نشان داد در بهسازی و بازسازی بافت های فرسوده شهری توسط عناصر مبلمان شهری نحوه دستیابی به مناسب ترین پاسخ در سه بعد که لازم وملزوم یکدیگرند دنبال شده است:1- برنامه ریزی و طراحی مناسب تر 2- استفاده بهینه از امکانات بالقوه 3- مدیریت کارآمد شهری.

1-7: متغیرهای مورد بررسی و تعاریف عملیاتی:

در این پژوهش متغییر مستقل عبارتند از:

بهسازی و نوسازی شهری- توزیع فضایی- شعاع دسترسی- مکان یابی.

متغیرهای وابسته نیز به شرح ذیل ارائه می گردند :

1-7-1: ساماندهی

معنای لغوی ساماندهی نظم دادن، ترتیب دادن، آراستن، سر و صورت دادن (داداشی 1375،ص10)

مفهوم ساماندهی به طور عام عبارت است از اصلاح روابط موجود و ایجاد نظم و ترتیب بهینه در بیان اجزای یک سیستم به گونه ای که در نهایت نیز کل نظام، به سوی اهداف از پیش تعیین شده هدایت می شود. (شماعی و پوراحمد، 1384،ص77)

1-7-2: ساماندهی شهری

نظاممند ساختن فضاهای شهری با توجه به روابط فضایی آنها به منظور انسجام فضاها و دسترسی راحت و سریع بین آنها و ایجاد محیطی زیبا و موزون در شهر است. (شماعی و پوراحمد 1385،ص79)

1-7-3: بافت

ویژگیها و ساختار متعلق به یک مجموعه مانند بافت بدن، بافتهای اجتماعی، بافت شهری، بافت قدیم و بافت جدید و... (انوری 1385،ص137)

گستره های هم پیوند است که از بناها، راهها، مجموعه ها، فضاها، تأسیسات و تجهیزات شهری و یا ترکیبی از آنها تشکیل شده است. (حبیبی، پوراحمد، مشکینی، 1386،ص68)

1-7-4: شهر

محدودهای را شهر گویند که بسیاری از شرایط و خصوصیات از جمله ابعاد اکولوژیکی، شرایط شغلی، خصوصیات اجتماعی و فرهنگی، حوزههای اداری، فعالیتهای اقتصادی و خصوصیات جمعیتی و ... آن نسبت به سکونتگاههای دیگر متمایز باشد. (شکوئی، 1381،صص170،105)

مفهوم شهر: یک پدیده مستقل و خودگران نیست بلکه بخشی از ساختمانها جامعه و نمودی از اوضاع تامل برانگیز آن است.در واقع کشف مسائل پیچیده شهری به کشف حقایق فضایی جغرافیایی کشورهاست. (شکوئی،1377،ص2)

1-7-5: بافت شهر

بافت شهر عبارت است از، دانهبندی و درهم تنیدگی فضاها و عناصر شهری که به تبع ویژگیهای محیط طبیعی، به ویژه توپوگرافی و اقلیم در محدوده شهر یعنی بلوکها و محلههای شهری به طور فشرده یا گسسته و با نظمی خاص جایگزین شدهاند. (توسلی،1386،ص5)

1-7-6: بهسازی

به سلسله اقداماتی گفته میشود که به منظور ابقاء و بهبودن کالبد فضایی شهر در کوتاه مدت صورت می گیرد. (حبیبی، محسن،1381، 18) با توجه به تعاریفی که در سطور بالا آمده تعریف دکتر پوراحمد و دکتر مشکینی به پروژه نزدیکتر است. شامل سلسله اقداماتی است که به منظور کالبد، که در نتیجه فرسایش فعالیت تحقق یافته است، در کوتاه مدت صورت میپذیرد. در واقع بهسازی زمانی صورت میگیرد که فرسودگی نسبی فضا از لحاظ عملکردی حاد شده باشد. (پوراحمد، مشکینی، 1386،ص47)

1-7-7: نوسازی

با توجه به تعاریفی که در سطور بالا آمده تعریف دکتر حبیبی و پوراحمد و دکتر مشکینی به پروژه نزدیکتر است. مجموعه اقداماتی را شامل میشود که درعین حفاظت بنا، مجموعه و یا فضای شهری ممکن، سازمان فضایی مربوط را معاصرسازی و امکان بازدهی بهینه آن را فراهم میآورد. (حبیبی، پوراحمد،مشکینی، 1386،ص50)

نوسازی: زمانی انجام میشود که فضای موجود از کارکردی مناسب و موثر برخوردار باشد ولی فرسودگی نسبی «کالبدی» سبب کاهش بازدهی و کارایی آن شده است. (حبیبی و مقصودی، 1381،ص20)

نوسازی شهری : به مداخلهاداری و سازمان یافته که برای مقابله با زوال تدریجی بافتهای شهری و یا انطباق یا وضع موجود در راستای معاصرسازی بافت و تأمین نیازهای ساکنان صورت میگیرد بهسازی شهری گفته میشود. (حبیبی،1375،ص19)

1-7-8: فرسوده:

ساییده، کهنه، پوسیده، زدوده، محو کرده، کاسته، کم کرده، پایمال گردیده، آزار رسیده، آزرده. (معین،1382،ص724)

1-7-9: بازسازی (توان بخشی)

احیاء و تجدید حیات بناها و بافتهای شهر عبارت است از تقویت زندگی اجتماعی- اقتصادی ساکنان محلههای مسکونی همراه با مرمت و بهسازی کالبدی در بازندهسازی یا احیاء بافتهای شهری- تجدید حیات اجتماعی به نسبت تجدید بنا اهمیت دارد. (سعیدنیا،1378،ص93)

1-7-10: بافت فرسوده

جزئی از پیکره و بدنه شهرهاست و دارای ارزشهای کالبدی، عملکردی و اقتصادی میباشد. (فلامکی، 1386،ص22)

بافت فرسوده: تاکنون تعریف حقوقی و قانونی مشخص از بافت فرسوده ارائه نشده است آنچه که میتوان به موجب آن برای بهسازی و نوسازی فضاهای قدیمی شهر از آن بهره گرفت عمدتا تعاریف و دیدگاه نظری برخی صاحب نظران در حوزه شهرسازی که عمدتا تراوش فکری و ذهنی بوده و هیچ جایگاه حقوقی ندارد و به دلیل رفتار سلیقهای بعضا به کارگیری آنها تنها اجرایی نشده بلکه مشکل آفرین هم شده است. (تیزدل،1379،ص35)

Abstract

    Relief or restoration plan of the city, in fact, play the task which by relying on defining the city life procedure, predict the development of the available phenomenon for the continuation of life in the people of the city. In other words, urban relief plan – in exist conditions and more typical experience – will help the evolutionary history of the town.

If identifying development of the city and the results which can be concluded from it as philosophy of existence of the city and set of real conditions of existence and survival, we always feel the need to the root and this feelings against those cities that are rich in culture, will be stronger. The role of urban development policies in the relief of Masouleh city which is one of the historic and ancient contexts in the Guilan province, with maintaining originality and its introduction as a history example in our country, is important. In preservation of monuments and old contexts of the city which are considered as the cultural worth, the debate about them comes down to values.  In this study while analyzing the available conditions of Masouleh historic city some recommendations and methods for improvements and relief based on interventions theory and development policies has been proposed.

Keywords: development policies, relief, Masule