پایان نامه شناسایی مولفه های فرهنگی موثر بر مدیریت کارآمد بقاع متبرکه در شهر اصفهان

پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته امور فرهنگی

چکیده

هدف این پژوهش شناسایی مولفه های فرهنگی موثر بر مدیریت کارآمد بقاع متبرکه در شهر اصفهان بود. بدین منظور مولفه های ارزش ها ، هنجارها ، اداب و رسوم ، هنر و میراث فرهنگی، باورها و مذهب مورد مطالعه قرار گرفت. این تحقیق به روش توصیفی پیمایشی عوامل فرهنگی در ابعاد ( ارزش ها، هنجار ها، هنر و میراث فرهنگی، باورها، مذهب،)  مورد بررسی قرار داد. نمونه آماری پژوهش 150 نفر از مدیران اوقاف ، متولیان بقاع و امامزادگان شهر اصفهان بود.  ابزار جمع اوری اطلاعات  پرسشنامه محقق ساخته بود. در این پژوهش جهت  اطمینان از ابزار تحقیق روایی محتوایی با نظر اساتید و متخصصان فرهنگی انجام شد و به منظور بر آورد پایایی از فرمول آلفای کرونباخ استفاده و ضریب پایایی 85/0 محاسبه گردید. تجزیه  و تحلیل حاصل از این پژوهش با استفاده از نرم افزار آماری spss در دو سطح توصیفی و استنباطی انجام شد.در بخش آمار توصیفی مشخصه های آماری مانند: فراوانی،درصد،میانگین، انحراف معیار و در بخش آمار استنباطی آزمون  tتک متغیره،آزمون فریدمن، تحلیل واریانس استفاده شد. نتایج نشان داد که ارزش ها با میانگین 49/20، ومذهب با میانگین 53/19 بیشترین تأثیر و هنجارها با میانگین 18/13 و آداب و رسوم با میانگین 98/12 کمترین تاثیر را داشتند و باورها با میانگین 89/16 و هنر و میراث فرهنگی با میانگین 93/17 در حد متوسط تاثیر قرار داشتند. بر حسب عوامل دموگرافیک نتایج پژوهش حاکی از آن است که بین نمرات مولفه های فرهنگی بر حسب سن تفاوت معناداری وجود ندارد. ولی بر حسب تحصیلات وجنس تفاوت معناداری وجود دارد.

کلید واژه ها: عناصر فرهنگی، ارزش ، هنجار،مذهب، آداب و رسوم، هنر، مدیریت کارآمد، بقاع متبرکه

مقدمه

یکی از جلوه های عبودیت و پایبندی به امر و نهی الهی و پیروی از آیه کریمه مودت، اظهار علاقه به خاندان عصمت و طهارت و اعلام محبت توأم با تبعیت نسبت به ایشان است که البته به فرموده قرآن کریم فایده آن به اهل ایمان بازمیگردد. و از نشانه های بارز دیگر این مهرورزی مسئولانه، شیفتگی و اکرام و اعزاز وابستگان به شجره طیبه نبوت و ولایت و به تعبیر روشن و ساده زیارت و گرامی داشتن امامزادگان و وارثان علم و زهد و شهادت این خاندان است. زیارتگاه‌ها و بقاع متبرکه به عنوان مکانی با پایگاه معنوی- اجتماعی، از جنبه‌های مختلف تاریخی، فرهنگی و اجتماعی همواره مورد توجه محققین بوده است. زیرا اماکن مقدسه در ارتباط مستقیم با فرهنگ یک قوم قرار دارند و فرهنگ نیز زاییده ابعاد مختلف اجتماعی، مذهبی و تاریخی همان قوم است.

 مراکز دینی از صدر اسلام مورد توجه رهبران و متدینان این دین بوده است. بعد از شهادت ائمه«ع» و بوجود آمدن اعتاب مقدّسه، این مکان‌ها علاوه بر کارکرد مساجد، به‌عنوان کانون شکل‌گیری جنبش‌های عدالت‌خواه و ضد حاکمیتِ ناصالح مورد توجه قرار گرفت؛ فشارهای گوناگون در ادوار مختلف برای منصرف کردن مردم از روآوری به این اماکن که در قالب منع زیارت صورت می‌گرفت حکایت از نقش پُررنگ این مراکز دینی دارد. قبور امام ‌زادگان – که بسیاری از ایشان خود یک رهبر دینی بوده و در جهاد با حاکمیت‌های جور به شهادت رسیده‌اند- کارکردی مشابه با کارکرد اعتاب مقدّس ائمه«ع» اما در مقیاسی کوچکتر و گاه منطقه‌ای داشته‌اند. در این میان نقش این بقاع متبّرکه در شکل‌گیری فرهنگ‌ دینی درخور توجه است؛ چرا که درس‌‌آموزه‌های فراوان این بزرگان در میدان جهاد علمی، عملی و دفاعی بستر طرح ارزش‌های دینی و به تبعِ آن ارائه‌ی منظومه‌ای از شاخصه‌های فرهنگ‌ساز را فراهم نموده است . بر این اساس در این فصل به بیان مساله ،اهمیت و ضرورت تحقیق ، اهداف و سوالات و درانتها به تعاریف نظری و عملیاتی از برخی اصطلاحات و مفاهیم پرداخته شده است.

1-2- بیان مساله

یکی از مؤثّرترین‌ عواملِ ماندگاری یک تمدّن فرهنگ آن است. تمدّن بزرگ اسلامی نیز برای استمرار خود از این عنصر با تمام ظرفیت‌های آن بهره برده است. در این میان بِقاع متبرّکه امام زادگان به مثابه یک پایگاه فرهنگی مستحکم و اطمینان‌بخش همواره بخشی از این ظرفیت‌های فرهنگی اسلام بخصوص اسلام شیعی بوده‌اند. ( حبیبی سی‌سرا ، 1392). مفهوم فرهنگ نخستین بار توسط مردم شناس انگلیسی، سرادوارد بارنت تایلور[1]  در سال 1871 به کار رفت. وی فرهنگ را مجموعه ای پیچیده می داند شامل: "دانش ها، باورها، هنر، قوانین، اخلاق، آداب و رسوم و دیگر قابلیت ها و عادت هایی که انسان به عنوان عضو جامعه آنها را فرا می گیرد."( کوزر [2] ،1387 :44)

اساسا یک فرهنگ و شکل پیچیده و پیشرفته‌تر آن یعنی تمدّن دارای چند رکن اصلی‌ است که عبارتند از؛" علم، نظم، امنیّت، وحدت و تعاون. به اعتراف بسیاری از اندیشمندان، انبیاء و ادیان از اصلی‌ترین پایه‌گذاران شکل‌گیری این عواملِ فرهنگ‌ساز بوده‌اند" (حجازی 1349: 25). با این بیان امام زادگان که در راستای کارکرد انبیاء ولو در مقیاسی کوچکتر تعریف می‌شود، عاملی برای ایجاد این ارکان است. علاوه بر این نباید نقش امام زادگان را در شکل‌دهی به شاخصه‌های فرهنگی اسلام را نادیده انگاشت. در سیره عملی امام زادگان می‌توان به این شاخصه‌های فرهنگ‌ساز اشاره کرد؛ مهاجرت برای تبلیغ دین، صبر و ایستادگی در راه تحقق آرمان، ایثار و گذشت از جان و مال در راه تحقق هدف، گرایش به تکلیف محوری با نگاه به نتیجه، ترویج دانشِ دینی و غیره، که هریک از اینها علاوه بر اینکه تأیید و تأکید می‌کنند که فرهنگِ اسلام یک فرهنگِ ارزش محور است، در شکل‌گیری و استمرار فرهنگ‌دینی نیز نقش بسزایی داشته‌اند ( حبیبی سی‌سرا ، 1392).

     مدیریت به عنوان یکی ازعمده ترین ارکان توسعه درسالهای اخیر نقش مهم وگسترده ای رادرسرنوشت ملی بسیاری ازکشورهاداشته ونتیجتا درفعالیتهای بشرودرزندگی اجتماعی نیاز داریم. دانش مدیریت،درکشورمابه لحاظ تاریخی،دارای یک سابقه طولانی است وتعالیم اسلام درزمینه رهبری ومدیریت وتجارب ارزشمندی که ازبه کارگیری اصول مدیریتی در قرن گذشته فراهم آمده است، قابلیت استنباط وسیعی رادر خود دارد که می تواند درتبیین نکات موثردرمدیریت کارآمد نقش به سزایی را ایفا می کند.تمام مدیران، درهمه سطوح ودرانواع سازمانها، مسئول فراهم نمودن شرایطی هستندتاافراد بتوانند بهترین مشارکت رادراهداف گروه داشته باشند و مدیران، هنگامی می توانند وظایف خودرابه خوبی انجام دهندکه درک کاملی ازعوامل بیرونی،نظیرعوامل اقتصادی، تکنولوژی اجتماعی،سیاسی واخلاقی که درعملکردشان تاثیرخواهدگذاشت راداشته باشند (رحمانی و نصرآبادی ، 1392). در عرف‌ تشیع‌ مراد از امامزاده‌، فرزندان‌ یا فرزندزادگان‌ ائمه‌ اطهار(ع‌) است‌ و اصطلاحاً به‌ مدفن‌ و مزار متبرک‌ آنان‌ اطلاق‌ می‌گردد.  از آنجا که کارکرد امامزادگان متنوع و متعدد می باشد و شامل کارکردهای مذهبی، تاریخی، هنری، روانشناسی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است (اصغری، 1392). همچنین اعتبار امام زاده ها در ایران  به طوریکه وجودشان در بسیاری از موارد دلایل عمده تأسیس اولیه یا توسعه بعدی شهرها به شمار می آمدند. اینکه امامزادگان زائران خود را از شهر، پسکرانه ها یا شهر های مجاور پذیرا هستند و توریسم مذهبی را رونق می دهند (کاستا[3] ، 1996).گردشگری مذهبی امروزه یک انگیزه مشترک برای سفر به حساب می آید.  این نوع ابنیه از نظر تاریخی، هنری، مذهبی و اجتماعی در معماری اسلامی ایران نقش اساسی داشته اند و در هر منطقه با توجه به شکل و عملکرد بنا، با اسامی گوناگونی چون قبه، مزار، مشهد، مقبره، مدفن، روضه، مقام، بقعه، آستانه، گنبد و امامزاده خوانده می شوند؛ "این بناها را به منظور گرامی داشت یاد و خاطره ی شخص متوفی که اغلب از فرزندان و نوادگان ائمه(ع) و بزرگان دینی، ادبی و علمی بوده-است، در محل دفن وی می ساختند"(هلین براند،1386: 317).

    داشتن ارتباط با انسان‌های بزرگ و اسوه، یکی از بهترین راه‌ها و شیوه‌های تربیتی به شمار می‌رود. از سوی دیگر، تأثیر معنوی و اِشراف ارواح بزرگ بر دیگران نیز قابل انکار نیست.انبیا و اولیای الهی، بهترین الگوهایی هستند که انسان‌ها می‌توانند از ارتباط با آنان، در مسیر رشد و تکامل خود، بهره برند. این ارتباط، در قالب «زیارت» مطرح شده است.استقبال انسان‌ها از اماکن زیارتی در تمامی ادیان آسمانی و بشری و نیز اشتیاق مسلمانان به زیارت اماکن و مزارات مقدّس، بر کسی پوشیده نیست. برای نمونه، تنها از میان ایرانیان، سالانه میلیون‌ها زائر به مکان‌های زیارتی سفر می‌کنند و بهره معنوی می‌گیرند .از آنجا که زیارتگاه ها بزرگترین پایگاه تبلور آموزه های دینی و آسمانی است، نقش اساسی و عظیمی در تأمین راهبردی بنیادی در حرکت تاریخ بشر داشته، دارند و خواهند داشت. مکان های زیارتی مهمترین پایگاه ترسیم و تنظیم حرکت تاریخ در آینده بشریت است و به عنوان مرکز ثقل و کانون اصلی تحولات جهانی و مدیریت فرهنگی بشریت، ظرفیت ها و قابلیت های خود را آشکار خواهد ساخت. ( موسوی و نیلی ، 1392). دورکهایم قویاً این واقعیت را مورد تأکید قرار می دهد که ادیان هرگز فقط یک موضوع اعتقادی نیستند. همه ادیان متضمن اعمال تشریفاتی و شعایری منظمی هستند که در آن گروهی از مومنان گرد هم می آیند. در مراسم تشریفاتی جمعی، حس همبستگی گروهی تأیید و تقویت می شود. تشریفات افراد را از امور مربوط به زندگی اجتماعی نامقدس دور کرده به قلمرویی متعالی وارد می کند، که در آن اعضای گروه خود را در ارتباط با نیروهای عالی تر احساس می کنند (توسلی ،1380).علاوه بر نقش شاخص‌سازی امام زادگان در امر فرهنگ این مراکز باید در مقام عمل نیز در کانون توجّهات مردم قرار گیرند؛ به گونه‌ای که بتوانند طیف وسیعی از نیازهای فرهنگی جامعه را تحت پوشش قرار داده و مدیریت کنند؛ تنها در اینصورت است که این بقاع متبرّک به جایگاه واقعی خود دست‌یافته و می‌توانند به‌مثابه یک قطب فرهنگی عمل کنند. بی‌تردید نیازهای فرهنگی به لحاظ گونه‌شناسی و نیز حساسیت از تنوع بالایی برخوردارند که پاسخ به آنها نیازمند مدیریت هوشمند، دقیق و هنرمندانه است. با توجه به مباحث مطرح شده و کارکردهای فرهنگی بقاع و لزوم مدیریت هر چه بهتر این اماکن برای پاسخگویی بهتر به ارزشها و جایگاه ویزه این اماکن این پژوهش درصدد است تا با شناسایی عوامل فرهنگی در ابعاد ( ارزش ها، هنجار ها، هنر و میراث فرهنگی، باورها، مذهب) مؤثر بر مدیریت کارآمد بقاع متبرکه به ارائه راهکارهایی دراین طریق بپردازد.

1-3-  اهمیت و ضرورت تحقیق

وجود امامزادگان برای این که مردم در کنار آنان با آرامش زندگی کنند .امامزادگان باید محلی برای تربیت و پاسخگویی به نیازهای معنوی همه به ویژه جوانان باشد. تبدیل بقاع متبرکه به قطب فرهنگی  می تواند چشم اندازی منطقی و سازنده در جهت غایت نهایی آرمیدگان در آن باشد. امامزادگان می توانند با حفظ کارکردهای فرهنگی خود حافظ ، تولید کننده و گسترش دهنده ارزش و هنجارهای فرهنگی اسلامی شده و ضمن احیای آداب و رسوم و نگهداری از اماکن تاریخی و فرهنگی به سبب معماری بی نظیر خود باعث افزایش گردشگر مذهبی می گردد .همچنین زیارت امامزادگان نقش مهم و تعیین کننده ای در سلامت روانی افراد و  بازسازی معنوی آنان دارد.بقاع متبرکه وامامزادگان مصداق بارز آثار فرهنگی و تاریخی هستند که خود نیز دارای آثار فرهنگی متعدد می باشند لذا ضمن حفظ و نگهداشت ابنیه این بقاع به عنوان اثر فرهنگی باید در جهت تقویت آثار فرهنگی آن نیز کوشید .اهمیت این بقاع از آنجا واضح تر میشود که مورد حمله مخالفان مذهب تشیع قرار گرفته و منحرفان و گروه‌های تکفیری قصد تخریب آن را دارند .از طرفی تقویت آثار فرهنگی بقاع متبرکه مبارزه با جنگ نرم و تهاجم فرهنگی  است .تهاجمی که جامعه هدف آن جوانان میباشد . با تقویت این آثار ، بقاع به مکانی برای پر کردن اوقات فراغت جوانان میگردد. قرار گرفتن جوانان در محیط معنوی بقاع باعث حفظ ارزشها و جایگزینی ارزشهای قوی و تنظیم هنجارهای شخصی و اجتماعی آنان می گردد .قوی‌ترین کارهای فرهنگی در محور و برنامه مساجد و بقاع متبرکه و سایر اماکن مذهبی قرار دارد و جامعه موفق جامعه‌ایی است که در قالب فرهنگی در این اماکن به فعالیت بپردازد و استفاده از مساجد و اماکن مذهبی در واقع راهکاری برای مقابله با جنگ نرم و تهاجم فرهنگی است. نقش راهبردی اماکن مذهبی در تبیین اهداف جریان‌های مشکوک و شبهه برانگیز فرهنگی، اجتماعی و سیاسی داخلی و انسجام بخشی در مقابله با تهاجمات خارجی و بارورسازی نیروی انسانی متعهد برای دفاع از اسلام، انقلاب و تمامیت ارضی کشور و حتی رفع مشکلات اجتماعی بی بدیل است.با توجه به این که امامزادگان و بقاع متبرکه از مهمترین مکانهای فرهنگی محسوب می گردند لذا با مدیریت صحیح فرهنگی آنان که لازمه آن شناسایی عوامل موثر فرهنگی می باشد که بر مدیریت کارآمد بقاع متبرکه تاثیر گذارند. میتوان به عملکرد و کارکردهای امامزادگان و بقاع مسیری صحیح و پر رونقتر بخشید. علاوه بر نقش شاخص‌سازی امام زادگان در امر فرهنگ این مراکز باید در مقام عمل نیز در کانون توجّهات مردم قرار گیرند؛ به گونه‌ای که بتوانند طیف وسیعی از نیازهای فرهنگی جامعه را تحت پوشش قرار داده و مدیریت کنند؛ تنها در اینصورت است که این بقاع متبرّک به جایگاه واقعی خود دست‌یافته و می‌توانند به‌مثابه یک قطب فرهنگی عمل کنند. چنانچه نیازسنجی فرهنگی جامعه بطور دقیق و پاسخگویی به آن به موقع صورت گیرد می‌توان ادّعا کرد که این مراکز به اهداف کوتاه مدّت خود - جذب حداکثری مردم – برای تحقق اهداف بلندمدّت‌تر تبدیل شدن به قطب فرهنگی نزدیک شده‌اند. همچنین  مناسک اساسا برای حفظ انسجام گروهی اند و برای کارکرد درست زندگی اخلاقی به اندازه خوراک برای حفظ زندگی جسمانی اهمیت دارند و از طریق همین مناسک، گروه خود را تایید و حفظ می کند(همیلتون، 1390: 178). در گذشته، جوامع متفرق و پراکنده شیعی زیر بار ظلم و ستم و محدودیت های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی، تبعیض ها و بی عدالتی ها، در معرض از دست دادن هویت و ماهیت اصلی خویش و خروج از مذهب آباء و اجدادی یا از دست دادن آن بودند. اماکن متبرکه به موازات حفظ امنیت فیزیکی باورمندان خویش، با تقویت باورداشت ها و عقاید دینی در جریان زیارت و مراسم و مناسک مذهبی، از بی هویتی، سرخوردگی و سوق یافتن به دامان غیر ممانعت به عمل می آورند. بدین ترتیب ارزش کاربردی این اماکن مقدس و متبرکه در انسجام بخشی و تعلق خاطر یافتن پیروان آشکار می گردد. زیرا بستر جغرافیایی و بودباش شیعیان نیز خود تا حدود زیادی به وجود این اماکن بستگی داشت. بسیاری از روستاهای بزرگ و شهرها، ظهور و رشد خود را مدیون اماکن مذهبی هستند. دهکده بی بی حکیمه در جنوب کهگیلویه و روستای پیشوای ورامین از این نمونه اند(خسروی، 1385: 58). با توجه به جایگاه بقاع متبرکه در میان مردم و نفوذ اعتقادی بالای امامزادگان در روح و اندیشه همگان مدیریت صحیح و کار آمد نقشی اساسی در تحقق اهداف والای فرهنگی و اجتماعی و سیاسی در جامعه دارد. در همین راستا شناخت عوامل فرهنگی تاثیر گذار بر مدیریت بقاع  از حیث کارکردهای فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی آنها اهمیت بسزایی دارد. لذا تحقیق پیرامون شناسایی مولفه های فرهنگی موثر بر مدیریت کارآمد  بقاع متبرکه  از ضروریات لازم برای رسیدن به اهداف فوق می باشد.

1-4- اهداف تحقیق

شناسایی مولفه های فرهنگی موثر بر مدیریت کارآمد بقاع متبرکه

1-4-1 اهداف فرعی

شناسایی مولفه های فرهنگی موثر از بعد ارزشها بر مدیریت کارآمد بقاع متبرکه

شناسایی مولفه های فرهنگی موثر از بعد هنجارها بر مدیریت کارآمد بقاع متبرکه

شناسایی مولفه های فرهنگی موثر از بعد باورها و اعتقادات بر مدیریت کارآمد بقاع متبرکه

شناسایی مولفه های فرهنگی موثر از بعد هنر و میراث فرهنگی بر مدیریت کارآمد بقاع متبرکه

شناسایی مولفه های فرهنگی موثر از بعد آداب و رسوم  بر مدیریت کارآمد بقاع متبرکه

شناسایی مولفه های فرهنگی موثر از بعد مذهب بر مدیریت کارآمد بقاع متبرکه

شناسایی عوامل فرهنگی موثر بر مدیریت کارآمد بقاع متبرکه با توجه به عوامل جمعیت شناختی

1-4-2- سوال ها

سوال اصلی

عوامل فرهنگی موثر بر مدیریت کارآمد بقاع متبرکه کدامند؟

سوالهای فرعی

عوامل فرهنگی موثر از بعد ارزشها بر مدیریت کارآمد بقاع متبرکه کدامند؟

عوامل فرهنگی موثر از بعد هنجارها بر مدیریت کارآمد بقاع متبرکه کدامند؟

عوامل فرهنگی موثر از بعد آداب و رسوم بر مدیریت کارآمد بقاع متبرکه کدامند؟

عوامل فرهنگی موثر از بعد هنر و میراث فرهنگی بر مدیریت کارآمد بقاع متبرکه کدامند؟

عوامل فرهنگی موثر از  بعد مذهب بر  مدیریت کارآمد بقاع متبرکه کدامند؟

عوامل فرهنگی موثر از بعد باورها و اعتقادات بر مدیریت کارآمد بقاع متبرکه کدامند؟

عوامل فرهنگی موثر بر مدیریت کارآمد بقاع متبرکه با توجه به عوامل جمعیت شناختی کدامند؟

1-5- تعاریف نظری، اصطلاحات و مفاهیم

آداب و رسوم[4] : «آداب و رسوم هر جامعه از تعدادی ارزش های مطلوب ، مطابق فرهنگ آن جامعه تشکیل شده است و شامل شیوه های زندگی، عادات و رسوم خاص یک ملت ، مردم می شود» (گرانپایه، 1377 : 184)

ارزشها[5] :« عبارت است از مقاصد و اهداف مطلوبی که افراد جامعه برای دستیابی به آنها فعالیت می کنند تا بدین وسیله نیازها و خواسته های خود را برآورده سازند» (قلی زاده، 1387: 110)..

باورها[6] : باورها مفاهیمی کلی و مبهم درباره جهان و ماهیت جامعه هستند که مردم درستی آنها را به عنوان واقعیت قبول دارند از آنجا که خاستگاه آنها تجربه ها، سنت ها و یا روش های علمی می باشد می توانند تاثیر نیرومندی بر رفتار داشته باشند ( رنجبر و ستوده،1386 : 49).

عوامل فرهنگی[7]: «عوامل تشکیل  دهنده یک فرهنگ یعنی تمامی خصوصیات متمایز کننده یک جامعه یا گروه اجتماعی، این عوامل ممکن است معنوی،فکری،مادی یا احساسی باشد» (پهلوان ،1382 :178).

میراث فرهنگی[8] : «هر پدیده ای (اعم از منقول و غیرمنقول، مادی و معنوی) که قدمتی دارد و حامل پیام انسانی است.  چیزی از انسان های گذشته برای عرضه دارد«  (حجت، 1380: 81).

مذهب:[9] «در اصطلاح علم کلام اسلامی، طریقه‌ای خاص در فهم مسائل اعتقادی، که منشأ اختلاف در آن توجیه مقدمات منطقی و یا تفسیر ظاهر کتاب الهی است»(دهخدا،1387: 1112).

هنجارها : [10]« قواعدی برای رفتارند که ارزش های یک فرهنگ را منعکس می کنند یا تجسم می بخشند »(گیدنز، 1387: 35).

1-6- تعاریف عملیاتی

ارزشها: در این پژوهش ارزیابی ارزش ها براساس نمراتی که از پاسخگویی به سئوالات 1 الی 8 پرسشنامه بدست می آید.

هنجارها: در این پژوهش ارزیابی هنجار ها براساس نمراتی که از پاسخگویی به سئوالات 9 الی 14 پرسشنامه بدست می آید.

آداب و رسوم: در این پژوهش ارزیابی آداب و رسوم براساس نمراتی که از پاسخگویی به سئوالات 15 الی   20پرسشنامه بدست می آید.

هنر و میراث فرهنگی: در این پژوهش ارزیابی میراث فرهنگی براساس نمراتی که از پاسخگویی به سئوالات 21 الی 27 پرسشنامه بدست می آید.

باورها:  آداب و رسوم: در این پژوهش ارزیابی باورها براساس نمراتی که از پاسخگویی به سئوالات 28 الی 34 پرسشنامه بدست می آید.

مذهب: در این پژوهش ارزیابی مذهب براساس نمراتی که از پاسخگویی به سئوالات 35 الی 42 پرسشنامه بدست می آید.

فصل دوم

ادبیات و پیشینه تحقیق

2-1- مقدمه

بی شک بالاترین و والاترین عنصری که در موجودیت هر جامعه دخالت اساسی دارد، فرهنگ آن جامعه است. اساساً فرهنگ هر جامعه ، هویت و موجودیت آن جامعه را تشکیل می دهد. با انحراف فرهنگ، هر چند جامعه از بعدهای اقتصادی، سیاسی، صنعتی و نظامی قدرتمند و قوی باشد ولی پوچ و میان تهی است. اگر فرهنگ
جامعه ای وابسته به فرهنگ غرب باشد، ناچار دیگر ابعاد آن جامعه به جانب مخالف گرایش پیدا می کند و بالاخره در آن مستهلک می شود و موجودیت خود را در تمام ابعاد از دست می دهد .

بقاع متبرکه از جمله آثار و ارزشهایی هستند که به نوعی در ترویج فرهنگ اسلامی دینی و بسیاری از عناصر ارزشمند فرهنگی تاثیر مثبت دارند. به دلیل جایگاه ویژه ایران و حمایت و پیروی راستین ایرانیان و ارادت خاص آنان به ساحت مقدس ائمه معصومین (ع) و فرزندان و نوادگان آنان، کشور ما از دیرباز مأمن و مأوای امامزادگانی بوده که از دست خلفای جور زمانه مجبور به هجرت می شوند یا آنکه جهت نشر معارف و فرهنگ غنی اسلامی به سرحدات ایران می آمدند . آثار و برکات وجود این ذوات نورانی و مقدس نه تنها در زمان حضور آنان بلکه پس از شهادت یا وفات ایشان نیز استمرار می یافته و مأمن مؤمنان و دوستداران راه حقیقت می شده است. در ایران در کنار اعتقاد راسخ ایرانیان به مقام و منزلت مجاوزان آن اماکن مقدس و اعتقاد ایشان به فرهنگ و معارف غنی اسلامی چنان ظرفیتی در این اماکن ایجاد کرده است که با یک برنامه ریزی صحیح و علمی می توان این اماکن را به قطب های فرهنگی کشور تبدیل نموده با استفاده از ظرفیت های آن، در جنگ نرم علیه دشمن موفق بوده و در برابر تهاجم فرهنگی به خوبی ایستادگی کرد. اما با وجود گرایش گسترده شیعیان به حرم مقدس امامزادگان در ایران و همچنین با وسعت و گستردگی فراوانی که دارند تاکنون به عنوان اماکن فرهنگ ساز ، کمتر مورد توجه و برنامه ریزی قرار گرفته اند. بررسی کارکردهای معنوی و فرهنگی مستقیم و غیرمستقیم حضور امامزادگان در ایران، می تواند از دیدگاه موافقان و مخالفان مورد بررسی قرار گیرد که از  دیدگاه موافقان ، کارکردها و ظرفیت های علمی و فرهنگی مختلفی اعم از شفا دادن، ایجاد کتابخانه، درمانگاه، موسه های خیریه، حوزه های علمیه و غیره را می تواند شامل شود که باعث تحول و اثرگذاری در جامعه می شود. مردم ایران ، اهل ذوق ، هنر و معماری بودند و بناهای زیبایی را بر مدفن این امامزادگان بنا نهادند که مظهر ظهور و بروز هنرهای مختلفی شد و این جنبه نیز به خودی خود جای تأمل و غور فراوان دارد. از جمله خواص بقاع علاوه بر جنبه هنری می توان به جنبه های اعتقادی، فرهنگی، اجتماعی و روانی مکنون در آنها اشاره کرد. گردشگری این امامزادگان نیز منتج به ایجاد هویت ملی و دینی و همبستگی ملی و ایجاد محبت و الفت میان اقوام مختلف می شود.

2-2- تعریف بقعه متبرکه و امامزادگان[11]

بقعه متبرکه مدفن امامزادگان (کلیه افرادی که با یک یا چند واسطه به امام معصوم (ع) منسوبند.) می باشد که در طول تاریخ در اثر جنگ یا علل مختلف به شهادت رسیده اند یا پس از وفات در آنجا دفن شده اند و به مرور زمان مدفن انها تبدیل به زیارتگاهی برای دوستداران مکتب اهل بیت (ع) شده است. مدفن برخی علمای بزرگ نیز به تسامح گاهی شامل این طرح خواهد بود. (شریفی و قاسمی سعادت آبادی ،1392: 16).

استفاده از ذریه پیامبر اکرم(ص) در زمانیکه بین مسلمانان و شیعیان حیات ندارند؛ همانا رفتن به زیارت بُقاع و مراقد منوره این بزرگواران است که نشانه عشق و علاقه زائرین به پیامبر اکرم(ص) و ذریه آن حضرت می باشد. اصل مسئله مشروعیت زیارت قبر بزرگان دین، از جمله مسائل مسلّم نزد همه فرقه‌های اسلامی است. ائمه بزرگوار شیعه، همواره به زیارت قبر پیامبر اسلام(ص) و ائمه قبل از خود مشرف می‌شدند و زیارت نامه‌هایی نیز برای زیارت، از ایشان نقل شده که در کتاب پر ارج مفاتیح‌الجنان آمده است. صدور این زیارت نامه‌ها گواهی روشن بر مشروعیت و نیز انجام زیارت از سوی معصومین است. مقبره های مذهبی در مقایسه با سایر بناهای اسلامی (به جز مساجد) از اعتبار ویژه ای برخوردار بوده، مورد توجه عام هستند. کمتر شهر یا روستایی در ایران است که سهمی از چنین بناها  نداشته باشد هر چند اکثر مناطق ایران امامزاده دارند، اما پیامبران الهی مدفون در ایران بسیار کم هستند.

2-3- اهمیت بقاع متبرکه[12]

پراکندگی سادات در تمام نقاط گوناگون این پهنه یکسان نبود زیرا بیشتر به جاهایی روی می آوردند که احساس امنیت بیشتر می کردند همانند کوهستان ری و طبرستان و پاره ای نقاط مرکزی، با این حال بعضی از ایشان گرفتار مخالفان می شدند و به شهادت می رسیدند، امروز مراقد این بزرگواران باقی و مزار و مطاف است. از تعداد آنها در نقاط مختلف می توان پی برد که این نقاط به چه سبب مورد توجه ایشان بوده است، گرچه برخی از این بقاع در طی زمان خراب و آثار آنها محو شده است(شریفی و قاسمی سعادت آبادی ،1392: 47).

خداوند در قرآن مجید به شیوه های گوناگون سفارش به رعایت حقوق اهل بیت کرده است آن گونه که درباره لزوم احترام به اهل بیت و دوست  داشتن آنان ، می فرماید:"ای رسول ما بگو من اجر رسالت خود را جز این نمی خواهم که محبت مرا در حق خویشاوندانم رعایت کنید." (سوره شوری، آیه 23).خداوند در قرآن جایگاه بسیار ممتازی برای اهل بیت قرار داده است .یکی از مواریث گرانقدر اهل بیت (ع) امامزادگان هستند که در سراسر جهان اسلام پراکنده می باشند و مسلمانان همواره به آنان احترام کرده اند. وجود امامزادگان حلقه پر رنگ معنویت اسلامی است رشته ناگسستنی که روح حیات طیبه را به جامعه تزریق می کند ، دوستی اهل بیت که همان دوستی خداست در ارتباط و نیایش با این بزرگواران رقم می خورد.

امامزادگان و سادات در پی سفر امام رضا (ع) به ایران مسافرت کردند و ایرانیان نیز به پاسداشت این امامزادگان همت گماردند و این مقابر مورد توجه دوست داران اهل بیت (ع) قرار گرفت و کانونی برای گسترش فرهنگ اسلام و تشیع در ایران گردید. این امامزادگان در طول تارخ در رشد و گسترش تمدن و هنر اسلامی تاثیر فراوان داشتند. با تاکیدات مقام معظم رهبری در سالهای اخیر بر قطب فرهنگی شدن امامزادگان و بقاع متبرکه تلاشهای وسیعی صورت گرفته تا جایی که روز 5 ذی القعده توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی به عنوان روز بزرگداشت و تکریم امامزادگان نامگذاری گردید.

2-4- نقش بقاع متبرکه و امامزادگان در گسترش فرهنگ اسلامی[13]

آداب و مناسک اسلامی به ویژه شیعی، از ابعاد مختلف جامعه شناسی و روان شناسی دینی قابل توجه و تبیین است. از دیرباز، شیعیان با پیشینه و فرهنگ غنی خود در میان سایر مذاهب اسلامی، متمایز بوده اند. این فرهنگ به موازات نکات مشترک فراوان، بنابر جغرافیای تاریخی و قومی بهره مند از وجوه خاص است. یکی از وجوه مشترک شیعیان، وجود مقابر و مشاهد متبرکه امام زادگان و زیارت ایشان در اقصا نقاط جهان اسلام است. بنابر نص کتب تراجم و رجال اهل سنت در احوالات ائمه حدیث، «اهتمام به توسل و زیارت مشاهد متبرکه» در طول تاریخ رایج و متداول بوده است و عموم مسلمانان از شیعه و سنی، با استناد به آیات، احادیث و روایات متعدد، بر مشروعیت امر زیارت اتفاق نظر دارند(غیب غلامی، 1376: 105).

      دین و مذهب همراه با زبان، ارزش ها، باورها، قوانین، سنن و علوم، یکی از مهمترین عناصر فرهنگی جامعه را تشکیل می دهند که از نسلی به نسل دیگر منتقل می شوند. زیارت، اعتقاد، باور و هنجاری رایج در تمامی فرهنگ ها و در میان شیعه، با اعتقاد به اصل امامت و منزلت اهل البیت(ع) بارزتر است. از همان قرون نخستین اسلامی، پراکندگی و توزیع وسیع جغرافیایی اماکن متبرکه شیعه، به ویژه مشاهد خاندان پیامبر(ص) از شرق تا غرب قلمرو اسلامی، توسعه فرهنگ شیعی و ارادت به اهل البیت(ع) را در پی داشته است. دوستی این خاندان، سنگ بنای تشیع در تمامی فرق آن بوده است. مظلومیت علویان در برابر ظلم حکام اموی و عباسی دیگر دلیل نفوذ آنان در میان مردم و توسعه تشیع بود(جعفریان، 1375: 90-87). امام زادگان بیشترین پراکندگی و توزیع را در جغرافیای تاریخی و دینی جهان اسلام و تشیع دارند به نحوی که در بسیاری از مواقع، جوامع شیعه به نام این اماکن شناخته می شوند.

[1] Sir Edward Barnet Taylor

[2] Louis Kozer

[3] Eccles costa

[4] Customs

[5] Values

[6] Beliefs

[7]Cultural factors

[8]Heritage

[9]Religion

[10]Norms

[11]Definition holy shrine and Imamzadeh

[12]The importance of holy shrines

[13]Role in the development of the Islamic holy shrines and Imamzadeh

Abstract

The main goal of this research was to identify of cultural factors affecting efficient management of the holy shrines in Esfahan. For that, values, norms, traditions, art and cultural heritage, beliefs and religion factors were studied. In this research, descriptive survey research was used in different dimensions such as values, norms, art, cultural heritage, beliefs and religion. The statistical society was included 150 Owqaf (charity institution) managers and trustees of holy shrines in Esfahan. Man- made questionnaire was used to gather of information  Also, to ensure the content validity, survey instrument was designed with teachers and cultural specialists cooperation. The reliability was calculated using Cronbach and reliability coefficient was estimated 0/85. SPSS statistical software was used to analysis of data in descriptive and inferential levels. In descriptive statistic, the average percent and standard deviation and in inferential statistic, independent t- test, Friedman test and variation analysis were used. According to the results, the values and religion average (20/49 and 19/53, respectively) had the highest effect and norms and traditions average (13/18 and 12/49, respectively) had the lowest effect. Also, the beliefs and cultural heritage average(16/89 and 17/93, respectively) had moderate effect. According to demographic factors, the results show that there is no meaningful relationship between culture and age but there was meaningful difference between education and gender.

Keywords : values, norms, art, cultural heritage, beliefs, religion , holy shrines