پایان نامه بازخوانی نظرات نیما درباره ی زبان شعر جدید و نسبت آن ها با نمایش

چکیده

این پژوهش به بازخوانی نظرات نیما درباره ی زبان شعر جدید و نسبت آن ها با نمایش می پردازد و در ادامه آثار عملی نیما را با این ویژگی ها تحلیل و بررسی می کند.

پس از بیان کلیات در فصل اول، در فصل دوم برای تبیین زمینه های وقوع شعر نو، تاریخچه ای کوتاه از آغاز شکل گیری شعر فارسی و روند ادامه ی حیات آن تا دوره ی نیما بیان می شود. سپس با شرح زندگی و آثار نیما یوشیج و روند فعالیت او در دوره ی کاری اش سعی می کنیم درک کنیم نیما در شعر فارسی چه جایگاهی دارد و چه چیزی را جستجو می کند.

در فصل سوم و چهارم به نظرات خود نیما می پردازیم و نشان می دهیم که او تا چه اندازه در شعر خود دغدغه‌ی زبانی اثرگذار را  داشته و حتی ویژگی های این زبان را برشمرده و تجویز نموده است. او از نزدیک شدن شعر به نمایش و داستان استقبال می کند و رسانه های مختلف را بسیار همسو و نزدیک می بیند. بررسی آثار نظری نیما به ما کمک می کند تا ویژگی های شعر نمایشی را که مد نظر شاعر بوده واکاوی کنیم. در پایان نیز سه اثر نیما: افسانه، کار شب پا و خانه سریویلی را به عنوان نمونه ها، از منظر زبان نمایشی بررسی شده است.

کلیدواژه‌ها: نیما یوشیج، شعر امروز ایران، زبان نمایشی، ساختمان شعر نیمایی، افسانه، کار شب پا، خانه سریویلی، نمایشنامه مانلی، نمایشنامه منظوم فارسی

صل یکم: کلیات

1. مقدمه

شعر عروضی فارسی از قرن سوم هجری پدید آمد. و به فاصله ای کوتاه قله های بسیار رفیع و تکرارنشدنی ادبیات ایران در آثار حماسی،‌ تغزلی و عرفانی آفریده شدند. اما پس از پشت سر گذاشتن این دوران اوج شکوه‌مند،‌شعر عروضی فارسی مثل هر جریان دیگری به دوره حضیض خود رسید. کم کم زبان این شعر تبدیل شد به زبانی بیگانه از طبیعت جهان، مردم و اجتماع،که فقط مشغول صور خیال و تصویرپردازی های ذهنی، با قواعد خودش بود؛ قواعدی که اکنون پس از گذشت هزار سال به طور کاذب حالت ازلی و ابدی پیدا کرده بودند.

 با شروع دوره مشروطه شاعران نویسندگان با کمک مردم بیدار شده یک رستاخیز را در زبان آغاز کردند. آن‌ها به بیگانگی این زبان کهن با مردم و زمانه اعتراف کردند و آن گاه تلاش هایی را برای نجات آن انجام دادند اما آنان تغییر و نوجویی را بیشتر در ظاهر دیدند و همین به خاطر دستاوردشان برای ادبیات ایران چندان عمیق و اثرگذار نشد.

وقتی نوبت به نیما رسید او به این نتیجه رسید که تغییر ایجاد کردن در قواعد ظاهری به تنهایی بسنده نیست. او در مسیری که پی گرفت شکستن قواعد را با تغییر نوع نگاه هموار کرد. نیما دوباره به سادگی زبان و به طبیعت بازگشت. او در شعر خود با دقت به جهان نگاه کرد و زبان زنده و نمایشی خود را با توصیف، عینیت گرایی و توجه کامل به طبیعت ساخت. در این زبان  اشیا کلمات و تعبیرات تازه اجازه ی ورود می یابند.

این زبان به بقیه ی رسانه ها هم کمک کرد که ساده، واقعی، روایتگر و طولانی شوند. این زبان خود از بقیه ی رسانه ها بهره داشت و به آنان بهره می رساند.  مهم ترین عنصر این زبان ساختمان است. که به یک اثر ادبی وحدت و شکل می دهد چیزی که در زبان شعر کهن وجود ندارد. در شعر کهن هر بیت به تنهایی دارای معنا است و ارتباط آن با بیت قبل و بعدش در اکثر قریب به اتفاق اشعار، صوری و بسیار سست است. اما در آثاری که نیما ارائه می دهد هر جزء به ترسیم یک کل واحد کمک می کند و اثر را به معنای واقعی آن می سازد. در این گونه از تمام امکان ها جهت اثر گذاری بیشتر زبان استفاده می شود. زبان به مرحله ای می رسد که زنده است مانند زبانی که روی صحنه تئاتر بازیگران مقابل هم به کار می گیرند. طولانی می شود، ادامه می یابد، حتی گاهی سکوت می کند و اتمسفر را  می سازد. نیما در طول راهی که رفت با گذر از منازل مهم فراوان سرانجام زبان نمایشی را با تمام ویژگی های تثبیت شده اش بنیاد نهاد. این زبان در کامل ترین شکل خود از تمام امکان های نمایشی مثل دیالوگ، تغییر منظر، توصیف با حواس پنجگانه، نمادگرایی، واقع گرایی با پرداخت جزئیات دقیق طبیعت، اشیا و اشخاص استفاده می کند اما هنرمند هوشیار و بسیار آگاهی را می طلبد که بر اساس موضوع کلی  خود از هرکدام از این امکان های تازه درست و به جا استفاده کند.

2. بیان مسئله

نیما شعر جدید ایران  را بنیان نهاد اما  این بنیانگزاری را  را از رهگذر شعر کهن آغاز نمود. او به شعر کلاسیک مسلط بود و در اوایل تجربه های نوجویانه ی خود را در همین شعر جست و جو می کرد. اما همین حضور جدی و مسلطش در شعر کهن، او را به باور بن بست در ادبیات کلاسیک رساند.

از طرف دیگر نیما در فعالیت های هنری و تئاتر کشور هم حضور پیدا کرد. او با تسلط به زبان فرانسه آثار غربی ها را مطالعه کرد و در شعر خودش هم مدعی زبان نمایشی بود. منظور از زبان نمایشی زبانی است که به درد دکلمه می خورد، ساده است و باطبیعت ارتباط دارد. به یک اندازه، هم با دنیای خارج و هم با حال وهوای انسان ارتباط دارد و به هیچ کدام بی توجه نیست. زبان نمایشی زبانی است که غنا دارد و برای ساخت اثر ادبی فاخر کم نمی آورد چرا که از پتانسیل های موجود در طبیعت،‌ جهان و همین طور روح آدمی استفاده می کند. در ساختار این زبان وجود این پتانسیل ها فرض شده و اصلن بر اساس  آن ها پی ریزی شده است.

نیما یوشیج با همین روش یک دسته آثار قدرت مند و تکرار ناپذیر در ادبیات ایران خلق کرد. راز برجستگی آثار او بود که به یک زبان قدرتمند و جدید مسلح بودند و می توانستند پاسخ گوی نیاز زمانه ی خود باشند. زبان تازه با قراردادها و قواعد تازه اش بود که به این آثار قوت ماندگاری، خلوص و عمق می بخشید و ذات هنری اعلایی به آن ها می داد. به جرأت می توان گفت قبل از نیما یوشیج یا بدون نیما یوشیج و آرا و تاثیرات حیرت انگیز او، ایرانیان نه تنها در شعر بلکه حتی در سایر رسانه های ادبی مثل داستان و نمایشنامه فکر یا اثر قابل اعتنایی نداشتند. چرا که هم در نمایشنامه و هم در داستان های خود هنوز اسیر منظوم سازی های بیهوده ی قدیمی که کسی نمی دانست چه ضرورتی دارند اما جایگزینی هم برایش نمی یافتند، بودند. نمایشنامه و داستان ایران هر دو ظرف های خنک و بی مزه ای بودند برای همان ماده ی شعر قدیم، ذهنیت گرایی ها و لفظ بازی هایی که دیگر در این عصر و زمان به هیچ کاری نمی آمدند.

شعر همواره شاهرگ حیاتی ادبیات ایران در طول تاریخ بوده است بنابراین انقلاب ادبی تازه هم از شعر و از اشعار نیما آغاز شد. همان کسی که هم به تمام رسانه های ادبی غیر شعر آگاهی داشت و هم از نقش پیشرو و رهبرانه ی شعر در تمام محصولات فرهنگی ایران مطلع بود. جنبش های نمایش نامه نویسی درست و اصولی امثال آخوندزاده و میرزا آقا تبریزی که قبل از نیما آغاز شده بودند در عصر نیما تثبیت شدند و مهر تأیید خوردند. چرا که قبل از پدید آمدن شعر نو، این آثار علیرغم قوتشان، هنوز در عرصه ی ادبیات رسمی ایران جدی گرفته نمی شدند و هنوز جو غالب با نمایشنامه ها و تئاترهایی بود که گرایش داشتند آثار کهن ایران مثل شاهنامه و خمسه را با همان نظم و قافیه روی صحنه بیاورند. نیما زبان کهنه را در سرچشمه ی اصلی فرهنگی ایران، یعنی در شعر نشانه رفت و آن را متحول کرد.

زبان تازه ای که نیما خلق کرد به گفته ی خود او هم به کار نمایشنامه می آید و هم به کار داستان و هم دکلمه. امکان های این زبان به گفته ی خود او نامحدود است. همان زبانی که از پیرایه های خنک و اضافی تخلیه شده و ارزش های راستین برای برجستگی خود یافته است. در آثار خود نیما محصولات بسیار متنوع و درخشان این زبان را می یابیم. شعر نمایشی، شعر داستانی، شعر اجتماعی، و حتی شعر نمادین حاصل تغییرات این زبان است.

ویژگی های مهمی مثل ساختمان، حرکت، چندصدایی، سادگی و سمفونی توصیف و احساس در زبان بسیار فراتر از آنند که فقط محدود به دامنه ی شعر باشند. و برای همین آثار عالی و برجسته ی نیما در طول دوره ی کاری‌اش از محدود شدن صرف در دامنه ی شعر می گریزند و به حوزه های دیگر نیز کشیده می شوند.

فهمیدن، شناختن و ساختار بندی مولفه های این زبان تازه که آزمون خود را در رسانه ی مهم فرهنگی ایران یعنی شعر با بهترین رتبه و در طول تاریخ پس داده است، حتمن می تواند یاری رسان ما در قوت بخشیدن به زبان نمایشنامه و تئاترمان نیز باشد. به ویژه که پس از این همه سال هنوز برخی از بیماری های زبان کهن ادبی گریبان گیر نمایشنامه‌های ماست، به همان شکلی که گریبان گیر شعر و داستان ما نیز هست.

3. پیشینه‌ی پژوهش

1. نمایش واره های منظوم در شعر "نیما"، بررسی جنبه های نمایشی در اشعار نیمایوشیج

نویسنده: بهروز فرجی قارخونی
استاد راهنما: فرهاد ناظرزاده کرمانی
کارشناسی ارشد ادبیات نمایشی
دانشکده هنرهای زیبا 1382

هدف پژوهش فوق بررسی جنبه های نمایشی در اشعار نیما یوشیج و به ویژه منظومه های داستانی اوست. نگارنده آثار نیما یوشیج را از نظر زمانی به سه دوره تقسیم کرده و در هر دوره نمونه های اشعار و جنبه های نمایشی آن ها را مورد بررسی قرار داده است. در این پژوهش اشاره ای به نظرات نیما درباره زبان شعر و زبان نمایش نشده ومنظور از جنبه های نمایشی، عناصر نمایشنامه (طرح، کاراکتر، گفت و گو و ...)است.

2. نظریه عناصرنمایشی- داستانی نیما یوشیج و بازتاب آن در شعر او

نویسنده: سارا مطوری
استاد راهنما: مصطفی صدیقی
کارشناسی ارشد ادبیات و علوم انسانی
دانشگاه هرمزگان 1390

این پژوهش پس از بازخوانی نظریه های نیما درباره ی چیستی و چگونگی حضور عناصر نمایشی-داستانی در شعر به جستجوی عملی این عناصر در شعر نیما می پردازد. در همین راستا، در مباحث مقدماتی به زمینه های پیدایش شعر نیمایی تحت عنوان های  نمایش گونه‌گی، ویژگی شاخص افسانه، گفت وگو و شخصیّت پردازی و وجوه تمایز کاربرد عناصر نمایشی درشعرکلاسیک و شعر نو می پردازد. آنگاه تحت عنوان تاریخچه ی ادبیات نمایشی در ایران، ابتدا به معرفی نمایشهای سنتی در ایران و انواع آن(تعزیه، خیمه شب بازی، تخت حوضی، نقالی و...) می پردازد و در ادامه به سراغ  ادبیات نمایشی نوین ایران می رود چهره های شاخص این گونه را در ایران معرفی می کند. سپس به موضوع نمایشنامه های منظوم و معرفی نمونه های برجسته آن می پردازد. و در پایان عناصر نمایشی-داستانی را تحت عناوین موضوع، شخصیّت، انواع شخصیّت و شخصیّت پردازی، گفت وگو و انواع آن، طرح، تعلیق، گره افکنی،کشمکش، زمان و مکان طبقه بندی می کند. در این پژوهش هم زبان نمایشی از منظر نظریات خود نیما یا ویژگی های شعر آزاد او بررسی نشده است.

4. هدف پژوهش

برای بهبود وضعیت فعلی ادبیات ایران در شعر، داستان و نمایشنامه یک بازشناسی گسترده از ادبیات معاصر که بخش عمده و مهمی از آن شعر نیما و آرای نیما است نقش بسیار مهمی دارد.

این پژوهش در حد توان خود تلاش می‌کند این راه را آغاز کند و شعر نیما را در پرتو دو رسانه‌ی شعر و نمایش بازخوانی کند تا با این رویکرد به نتایج تازه‌ای در هر دو رسانه دست یابد. هم‌چنین سعی می کند مولفه های زبان نمایشی راکه نیما روی آن‌ها تاکید داشت مشخص کند.
برای این کار هم آرای نیما و هم آثار او را می کاویم و در ترکیب این دو جویای دستاوردهای مورد نظر خودمان یعنی یافتن قاعده‌های زبان نمایشی هستیم.

5. فرضیات و پرسش‌های پژوهش

در ابتدای کار برای این پژوهش با پرسش‌های بسیاری رو‌به‌رو بودیم:
1. نیما کیست و چه ارتباطی با تئاتر دارد؟
2. نیما کدام آثار را مطالعه کرده است؟
4. دغدغه‌ی اصلی نیما چه بود وآثار خود کدام هدف را دنبال می‌کرد؟
5. نیما در کدام رسانه  ها کار کرده است و محدوده ی سخنان او تا کجاست؟ و آیا فقط به شعر محدود است؟
6. در عصر نیما و قبل از آن چه تغییراتی در شعر و نثر فارسی افتاده بود؟
7. شعر آزاد که توسط نیما تاسیس شد چه نسبتی با جریان های ادبی قبل از خودش داشت؟ پیشینیان نیما چه کرده بودند و نیما چه تاثیراتی از آن ها گرفت؟
8. ادبیات در عصر خود نیما چه وضعیتی داشت؟ اثر گذاری های همزمان نیما کدام است؟ چه ارتباطی میان نیما و هدایت هست؟ و هم‌چنین نیما و جمال زاده، نیما و حسن مقدم، نیما و میرزاده عشقی؟
9. در شعر کهن چه بن بست هایی پیدا شده بود که نیما تحول آن را ضروری می‌دید؟
10. نیما (در آثار نظری خود) چه می گویدو  چه راهی را برای رسیدن به هدف پیش نهاد می دهد؟ تغییر طرز کار یعنی چه و طرز کار نو چه فرقی با طرز کار قدیم دارد ؟
11. زبان نمایشی چیست و ویژگی های آن کدامست و برای چه رسانه هایی قابل استفاده است؟
12. در شعر نمایشی چرا باید وزن عروضی متقارن را کنار گذاشت و چه چیزی باید به جای وزن گذاشت؟
13. آثار نیما چه گونه اند آیا گونه های مختلفی دارند؟
14. آیا افسانه  واقعن نمایشنامه است؟ چه نسبتی با نمایشنامه دارد؟
15. عناصر شعر نمایشی چیست؟ و چه طور باید از آن ها استفاده کرد؟

این پرسش‌ها و پرسش‌های بسیار دیگری در آغاز این پژوهش مطرح بود اما با راهنمایی استاد راهنما گستره‌ی این پرسش ها را محدود کردیم و بعضی از آن ها را با تاکید بیشتری تر مطرح نمودیم. به این ترتیب پرسش‌های اصلی پژوهش در فهرست زیر گرد آمد.

پرسش‌های اصلی

1. وضعیت شعر ایران، در عصر نیما چگونه بود و چرا نیما به بنیانگزاری زبان نمایشی پرداخت؟
2. ویژگی های زبان نمایشی بر اساس آرای نیما در آثار نظری او  چیست؟
3. آیا آن ویژگی ها واقعن در آثار او تحقق یافته است؟ این ویژگی ها در عمل چه شکلی پیدا می کنند.