پایان نامه بازتاب تغییرات اجتماعی در ادبیات نمایشی

پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد (M.A)

رشته­ی ادبیات نمایشی 

چکیده پایان نامه (شامل خلاصه، اهداف، روش های اجرا و نتایج به دست آمده) :

دهه هشتاد خورشیدی، به لحاظ شرایط سیاسی و اجتماعی، از دهه های پر فراز و نشیب تاریخ معاصر ایران است. در این دهه، دولت اصلاح طلب که معتقد به اعطای آزادی های بیشتر به نویسندگان و هنرمندان بود، جای خود را به دولتی داد که کمترین اعتقادی به این نوع آزادی ها نداشت. در کنار این تحول مدیریتی در سطوح بالای قدرت، حوادث ریز و درشت سیاسی دیگری نظیر انتخابات سال 1388، تحریم های بین المللی، بسته شدن فضای سیاسی و اجتماعی و ... اتفاق افتاد که در مجموع دهه هشتاد را به یکی از مقاطع مهم تاریخ تحولات سیاسی و اجتماعی کشورمان تبدیل کرد. انتظار این است که این تحولات تاثیر خود را به شکلی خودآگاه و ناخودآگاه بر نویسندگان بگذارد و آنها این تحولات را در آثار خود بازتاب دهد.

پژوهش پیش رو تلاش دارد با هدف یافتن این تاثیرات، پیوندی بین جامعه شناسی و ادبیات نمایشی کشورمان برقرار کند. این تلاش با بازخوانی و تحلیل و تفسیر نمایشنامه هائی که در دهه هشتاد خورشیدی به نگارش درآمده اند میسر خواهد شد. نگارنده می خواهد بداند که نمایشنامه نویسان چه تصویری از جامعه دهه هشتاد و تحولات اجتماعی آن در آثارشان بازتاب داده اند؟

ناگفته پیداست که این بازتاب به شکل ناقصی اتفاق می افتد. سانسور و عدم صدور مجوز موجب می شود تا آثار این گروه به ویترین کتابفروشی ها یا سالن های نمایش راه نیابد و اگر راه می یابد پس از جرح و تعدیل های بسیار انجام گیرد. به دیگر سخن تصویری که مخالفین در آثارشان بازتاب داده اند تصویری ناقص و مخدوش است. آنها برای گذر از تیغ تیز سانسور، مجبور می شوند که جامعه را به شکلی در آثارشان بازتاب دهند که کارشان در محاق کامل فرو نرود و حداقل بخشی از آن دیده شود. در همین راستا شاید بد نباشد تا به بخش هائی از نمایش «خشکسالی و دروغ» آقای محمد یعقوبی اشاره کنم که در آن بخش هائی از نمایشنامه به دستور مقامات زیربط حذف شد و بازیگران دیالوگ های محذوف را با حرکات آهسته (Slow-motion) و در سکوت اداء کردند. ناگفته پیداست این بخش ها تصاویری از جامعه بازتاب میدادند که با حذف آنها، بخشی از تصویر از بین رفته و جای آنها به صورت حفره هائی در اثر مانده است.

در این پژوهش موضوعاتی مثل خانواده، جنگ و آدمهای آن، جوانان، زنان، جامعه و گروههای مراجع و ... مورد بحث و بررسی قرار می گیرد و تلاش می شود تا تصویر جامع تری از جامعه دهه هشتاد ارائه شود. 

مقدمه:

جامعه‌شناسی ادبیات بویژه در حوزه ادبیات نمایشی‌، عرصه کمتر شناخته شده ای برای پژوهشگران است. بخشی از این بیگانگی به ضرورت آشنایی با دو رشته جامعه شناسی و ادبیات نمایشی بصورت توامان بر می گردد که در نوع خود تحدیدگر است‌؛ و بخشی دیگر مربوط به کم کاری نسبی در این حوزه. البته پژوهش هائی انجام گرفته و منتقدانی چون گئورک لوکاچ[1] (1971-1885) و لوسین گلدمن[2] در این باره کارهای ارزنده ای انجام داده اند.

پژوهشی که در پی خواهد آمد‌، ابتدا تلاشی است در این زمینه تا در صورت توفیق‌، گام هر چند کوچکی در این مسیر برداشته شده باشد‌؛ و در مرحله بعد تصویر روشنی از تغییرات اجتماعی کشورمان در محتوای آثار نمایشی ترسیم شود.

پژوهشگران عرصه ادبیات و هنر اغلب برای شناخت آثار هنری/ادبی به شرایط اجتماعی و خانوادگی نویسنده رجوع می کنند. آنها با بررسی شرایط فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و ... نویسنده در دورانهای مختلف زندگی اش، تلاش می کنند تا منشاء آثار هنری/ادبی نویسنده را دریافته و به کشف مسائل پنهان در آثار نائل شوند. به معنای دیگر این پژوهشگران از شرایط محیطی نویسنده شروع کرده و به آثار پدیدآمده می رسند. اما نگارنده در این پژوهش، سنت شکنی کرده و در حرکتی عکسِ آنچه که تا به حال مرسوم بوده از آثار پدید آمده شروع کرده و سپس به شرایط اجتماعی رسیده است.

برای این مهم، دهه 80 خورشیدی به لحاظ قرابت زمانی و در نتیجه کاربردی بودن نتیجه پژوهش، مدنظر قرار گرفته و تلاش شده تا از همه طیف های هنری آثاری بازخوانی و تحلیل شود. سعی جدی بر این موضوع متمرکز شده که انتخاب، تحلیل و نتایج حاصله در کمال بی طرفی صورت پذیرد تا ماحصل کار از ارزش علمی و پژوهشی برخوردار باشد.

برای تحلیل آثار، لازم بود چهارچوب مشخص نظری تعریف می شد. نظریه "تضادگرائی" را به لحاظ همسانی ذاتی این نظریه جامعه شناختی با ساختار درام و اینکه در هر دو تضاد و کشمکش عنصر بنیانی محسوب می شوند، مبنای پژوهش خود قرار دادم.

نکته ای که باید به آن اشاره ی کرد در رابطه با تاویل و تفسیر متن نمایشنامه هاست. ممکن است نویسنده ای یک اثر را با نیتی کاملا شخصی که برای مخاطب پنهان است، بنویسد و تاویل مخاطب و منتقد را از اثر نپذیرد. اما نگارنده این سطور معتقد است که یک «متن» برای خود موجودی مستقل از موجدش هست و می تواند به تعداد مخاطبان تفسیر ویژه ی خود را داشته باشد. من نیز در اینجا تفسیر خاص خود را دارم که ممکن است مورد قبول خالق اثر قرار نگیرد. «مفسر در حین تفسیر، خودش را مى آفریند. چنین مفسرى را مى توان «دازاین» هایدگر دانست؛ چرا که دازاین نیز در حین تفسیر جهان، «خودش» را مى آفریند. آنچه در تفسیر «خود» مهم است هستى دازاین است. هنگامى که دازاین، به تفسیر جهان یا متن مى پردازد، تصمیم مى گیرد تا به طریق جدیدى «در- جهان» باشد. مفسر در حین تفسیر نه تنها معناى متن، که به صورت هستى شناسانه، خودش را نیز مى آفریند. کنش هرمنوتیکى تفسیر، کنشى است که در آن «خود» مفسر آفریده مى شود.» ] نیچه، فردریش، اراده معطوف به قدرت، محمد باقر هوشیار، فرزان روز، تهران، 1387،ص 481[

مطابق همه پژوهش ها در اینجا نیز ابتدا تعاریف‌، اصطلاحات‌، مولفه‌ها و ساختار مکتب تضادگرائی بصورت کلی و در سطح مورد نیاز بحث ما آورده شد‌. سپس خلاصه ای از آثار نمایشی گزینش شده دهه هشتاد به همراه ایده نهفته در طرح داستانی آنها به نظریه مذکور محک زده و در انتها به تحلیل نهائی رسیدم.

بی شک این پژوهش عاری از کاستی ها نیست؛ چه‌، هر تلاشی که در قلمرو ناشناخته‌ای صورت بگیرد با ضعف‌‌‌ها و اشتباهات همراه خواهد بود‌. اما ممکن است مقدمه ای باشد برای پژوهش های عمیق و گسترده ی آتی.

فصل اول :

کلیات پژوهش

بیان مسئله:

جامعه کلیتی انسجام یافته است. در این کلیت هر عنصری با عناصر دیگر پیوند عمیقی دارد. اگر نقصانی در یکی از عناصر جامعه ایجاد شود، عناصر دیگر نیز دچار تغییر خواهند شد. نویسندگان و هنرمندان به عنوان قشر حساس جامعه از این تغییرات تاثیر گرفته و آن را در آثارشان بازتاب می دهند. آنها با نقد معضلات و مشکلات جامعه، مدیران، برنامه ریزان و آحاد جامعه را نسبت به وقوع تغییرات نامطلوب هشدار داده و در برخی موارد به پیش بینی تغییرات کنونی و آینده آن می پردازند. آنها با ارزیابی آگاهی بخش خود از جامعه می توانند مسیر آتی آن و حرکتهای فرهنگی، اجتماعی و سیاسی مردم را رصد کرده و جامعه را نسبت به رویارویی با آن تغییرات هشدار دهند. به عنوان نمونه آنتوان چخوف نویسنده روسی در سال 1901 با نوشتن نمایشنامه سه خواهر و در سال 1904 با نوشتن نمایشنامه باغ آلبالو تحولات آینده روسیه تزاری و وقوع انقلاب روسیه را به تصویر کشیده بود. غلامحسین ساعدی نیز در نمایشنامه دعوت تغییراتی که مدرنیسم فرمایشی محمد رضا پهلوی در آینده جامعه پدید آورده بود را هشدار بودند.

این پژوهش تلاش دارد تا به بازتاب تغییرات اجتماعی در آثار نویسندگان ایرانی و تحولاتی که آنان در بنیانهای جامعه می دیدند و آن را به شکلی نمایشی گواهی می دادند، بپردازد. این گواهی و پیش بینی تحولات جامعه را می توان شهادت ادبیات بر خودآگاهی به وقایع اجتماعی عصر خود خواند.

نگارنده برای دستیابی به پاسخ پرسش اصلی، آثار دو گروه از نمایشنامه نویسان برجسته از دو گرایش متفاوت (مدافعین وضع موجود و مخالفین وضع موجود) را مورد بررسی قرار داده و سیمای جامعه کشورمان را از نگاه آنان بازتاب خواهد داد.

برای دستیابی به این منظور آثار مدافعین و مخالفین وضع موجود از جمله آثار سعید تشکری، حسین فدائی حسین، آرش عباسی، ایوب آقا خانی، سلما سلامتی، چیستا یثربی، نداثابتی، هاله مشتاقی نیا، عدالت فرزانه، محمد چرمشیر، محمد یعقوبی، فارس باقری، حسین کیانی، علیرضا نادری، امیر محمد یاراحمدی، بهاره مهرنژاد، علیرضا حنیفی، محمد رضا بی گناه، نصرالله قادری، شهرام کرمی و محمد رضائی راد مورد بررسی قرار گرفته است.

1-2  پیشینه پژوهش:

برای بررسی تغییرات اجتماعی کتاب های متعددی منتشر شده است؛ اما همه ی آنها از نگاه جامعه شناسان، روانشناسان، مورخان و ... انجام گرفته است. تحقیقات نگارنده نشان میدهد که تا به حال هیچ کتاب، مقاله و یا پژوهشی در خصوص نگاه نمایشنامه نویسان به تغییرات اجتماعی منتشر نشده است. چنانچه این پژوهش، به بار بنشیند و نتیجه ی مطلوبی به دست دهد، می تواند مقدمه ای برای چنین بررسی هائی باشد.

1-3 اهداف پژوهش

ارائه تصویری شفاف از روابط اجتماعی، فرهنگی، اخلاقی، خانوادگی و ... مردم کشورمان با مراجعه به نمایشنامه های معاصر

بررسی جامعه شناسانه نمایشنامه ها در جهت شناخت ویژگی های فرهنگی، اخلاقی و مذهبی جامعه معاصر ایران

1-4 فرضیه

ادبیات نمایشی بازتابی از اجتماع و تغییرات آن است و برای مطالعه تغییرات اجتماعی می توان به ادبیات نمایشی مراجعه کرد.

1-5 سئوالات کلیدی پژوهش

الف) ادبیات نمایشی دهه هشتاد کشورمان چگونه تغییرات اجتماعی جامعه خود را بازتاب داده اند؟

ب) نگرش این نویسندگان نسبت به تغییرات و بحران های اجتماعی چگونه بوده است؟ آیا آنها موافق(تایید) یا مخالف(منتقد) آن بوده اند؟

ج) آیا تصویری که ادبیات نمایشی از جامعه ارائه می دهد، می تواند تصویری قابل اعتناء و استناد برای تحلیل تغییرات اجتماعی باشد؟

1-6 روش تحقیق

در این پژوهش ابتدا آثار شاخص دهه هشتاد خورشیدی مطالعه و ایده ی نهفته در دل آثار کشف و تحلیل خواهد شد.

از سوی دیگر همانطور که می دانیم برای درک تغییرات جامعه نیاز به بررسی کل جامعه و عناصر تشکیل دهنده ی آن نیست. بررسی کوچکترین واحد جامعه یعنی خانواده و تعمیم نتایج به دست آمده از این بررسی به کل جامعه روشی است که برای این پژوهش در نظر گفته شده است. این انتخاب به صورتی ناخودآگاه نیز از طرف نویسندگان و نمایشنامه نویسان اتخاذ شده است. نگاهی گذرا به آثار مکتوب نشان می دهد که اغلب آثار نمایشی مربوط به خانواده و مسائل پیرامون آن می باشد و جامعه از دریچه خانواده دیده شده است. ما نیز در این پژوهش از همین زاویه به جامعه نگریسته و مختصات آن را مورد واکاوی قرار خواهیم داد.

پیشتر گفته شد که برای دستیابی به نتیجه ی ملموس و علمی، نظریه تضادگرائی به عنوان چهارچوب نظری برای این پژوهش در نظر گرفته شده است. می دانیم که در نظریه تضادگرائی، اعتقاد بر این است که تضاد نیروهای اجتماعی جامعه را از سکون و رکود خارج کرده و آن را پیش می برد. من نیز بر اعتقاد به این نظریه تلاش خواهم کرد تا مختصات این نیروهای اجتماعی متضاد را از دل نمایشنامه ها بیرون کشیده و نشان دهم که جامعه در این تضاد و کشمکش به کدام سو می رود؟

Absteract: Social changes interprets always by socialists, psychologists, politics heads, they observe social phenomenon via scientific sights and statistical numbers or warn us about happening social phenomenon or actuate  operational process for delineation aims from the  politicians.

But beside these researches, the literature artistry creators have their own explanation about the social changes. Also, they present the close image of society happenings which may have no scientifically description but certainly

 It will be a useful source for researchers to have a new sight toward the society and its changes.

This research considers deliberating the society reflections in drama by studying about 8o decade actions.  

The decade 80 is considers because of the time closing and researches functional out coming and we try to analyze and reread all drama phases dispassionately to get a scientifically out come in this research.

It was needed to describe a sight model to analyzing the belle's letters.

I choose the opposition theory for the homologous between this theory and the Drama structure which the opposition is the main element in both.

We know that antithesis (above all Darendroof) believe that the society dynamism is available by the confliction.

The conflict between the opposition in marksism theory has the economical source, but in other theories the opposition is the growth factor for society.

I analyze the acting by emphasizing on the economical, non economical factors to get the considerable result.

The important question for writing this research is that:

 Does the society drama image trustable? Or how much is this society image adaptive to virtual information?

To answer this question, I choose some dramas have written between 1380-1389 years and analyze them without considering any political, social items related to their creators. So, I analyzed dramas related to:

Hossein fadai hossein, arash abasi , ayoub aghakhani,  salma salamati ,  chista yasrebi,  neda sabeti ,  halemoshtaghinia,  edalat farzaneh , mohammad charmshir, mohammad yaghobi , fares bagheri,  alireza hanifi , mohammadreza bigonah, nasrolah  ghaderi,  shahram karami , mohammad rezaie rad,

 At the end, I tried the result by the formal published statistics in sites and news papers. This proof describe that the drama reflex image is 100 % equal by the Published dramas.  All of the items emphasizes that society is going toward the crisis, so it can be a social disaster if we don’t extirpate these crisis.

This research is not lack of shortages undoubted, all tries in unknown things has the weakness and faults but it may be an introduction toward deep future researches