پایان نامه نقش و ارزیابی مرز های شرقی بر توسعه و امنیت ملی ایران

پایان نامه جهت اخذ درجه کارشناسی ارشد

رشته جغرافیای سیاسی  

چکیده :

    سیاست خارجی ایران در سه قرن اخیر بر روی مرزهای غربی کشور بود ، اما عملاً این کشور از سوی مرزهای شرقی خود دچار صدمات مهمی شده است،  به ویژه پس از تقسیم شبه قاره به سه کشور مستقل در سال 1947 و وقوع اختلافات مرزی میان هند و پاکستان از یک سو و پاکستان و افغانستان از سوی دیگر و نیز وقوع کودتای کمونیستی در افغانستان در سال 1979، ایران همواره با معضلات امنیتی در مرزهای شرقی خود مواجه بوده است. اثرات منفی ناشی از بروز تنش‌ها و بی‌ثباتی‌ها در میان کشورهای شرقی، همواره بر ایران مترتب شده است و نگرانی‌های امنیتی در شرق را به یکی از معضلات اصلی ایران مبدل ساخته است. چراکه مرزهای شرقی ایران که بسیار طولانی هستند با موضوعاتی از قیبیل مواد مخدر، ژئوپلیتیک آب، محل گذر خط لوله صلح گاز، مسائل قومی و مذهبی و حضور کشورهای بیگانه دست به گریبانند. ایران از سمت شرق با دو کشور افغانستان و پاکستان هم‌مرز است؛ کشورهایی که به دلیل دوره‌های طولانی تنش و بی‌ثباتی، نقش زیادی در ایجاد ناامنی در مناطق همجوار خود از جمله ایران دارند. از این‌رو نوشتار حاضر کوشیده تا ریشه‌های ناامنی در مرزهای شرقی ایران را مورد نقد و بررسی قرار دهدچرا که امنیت مرزهای شرقی تاثیر به سزایی در ژئوپلیتیک ج.ا.ا .داشته است. امنیت مرزها پشتوانه ای محکم برای امنیت با ابعاد متنوعش در داخل کشور است  و هر گونه ناامنی در مرز قادر است در سیاست های اقتصادی و فرهنگی و سیاسی و اجتماعی و نظامی داخل کشور اخلال ایجاد کند.

کلید واژه: امنیت داخلی – ژئوپلیتیک-مرزهای شرقی - افغانستان-پاکستان

مقدمه

جمهوری اسلامی ایران با 1648195کیلومتر مربع وسعت ،حدود    کره زمین   وخشکی های زمین  و در دسته بندی پاندز [1] ایران جزء کشورهای خیلی بزرگ محسوب می شود . وسعت زیاد احتمال تبدیل شدن به قدرت فرامنطقه ای و جهانی را بالا می برد به علاوه در امور دفاعی نقش دارد و معمولا هر مقدار کشور وسیع تر باشد منابع معدنی و طبیعی بیشتری دارد و کشور ایران از لحاظ موقعیت استراتژیک با دارا بودن معادن غنی نفت و گاز و قرار گرفتن در سراسر شمال تنگه خلیج فارس و قرار داشتن بین کشورهای شمالی و منطقه خلیج فارس و بین قاره های آسیا و اروپا و اینکه امن ترین و کوتاهترین مسیر برای ارتباط دادن بین مناطق است از موقعیت استراتژیکی بسیار بالایی برخوردار می باشد و مرزهای کشور بالطبع از اهمیت ویژه ای برخوردار است چرا که کشور ایران با 15 کشور مستقل مرز مشترک خشکی و آبی دارد طول مرزهای ایران بالغ بر8731 کیلومتر مربع است که حدود 6031 کیلومتر از خط مرزی را رودخانه ها، مرداب ها و با تلاق، جنگل ها، استپ ها، کویرها، کوهپایه ها و کوهستان ها که در شمار مرزهای خشکی محسوب می شوند، تشکیل می دهند و طول مرزهای دریایی ایران در سه ساحل خلیج فارس، دریای عمان و دریای مازندران نیز 2700 کیلومتر است .مرزهای شرقی ایران که بسیار طولانی هستند با موضوعاتی از قیبیل مواد مخدر، ژئوپلیتیک آب، مسائل قومی و مذهبی و حضور کشورهای بیگانه دست به گریبانند. ایران از سمت شرق با دو کشور افغانستان و پاکستان هم‌مرز است؛ کشورهایی که به دلیل دوره‌های طولانی تنش و بی‌ثباتی، نقش زیادی در ایجاد ناامنی در مناطق همجوار خود از جمله ایران داشته و دارند.

با توجه به وضعیت ژئوپلیتیکی و استراتژیکی شرق کشور و با توجه به امکانات بالقوه (طبیعی و نیروی انسانی ) موجود ، چهار کانون درجه یک  که درحال حاضر نیز فعالترین کانون های شرق کشور هستند می بایست مورد توجه بیش از بیش و همه جانبه  قرار گیرند . توسعه این کانونها با اهداف امنیت و دفاع ملی و منافع فراملی و توسعه منطقه ای باید بیش از پیش گسترش یابد این کانونها که کانون های درجه یک شرق نامیده می شود واز جنوب به شمال عبارتنداز ( چابهار ، زاهدان ، بیرجند، مشهد) . بیشتر مورد توجه قرار گیرد تا امنیت مرزهای شرقی تامین گردد.چرا که موقعیت استراتژیکی و منابع غنی از مهمترین عناصر جغرافیایی سیاسی ایران هستند و این امر تاکنون بازتاب خود را بر استراتژی های منطقه ای و جهانی قدرت های بزرگ به جا نهاده است.

فصل اول

کلیات تحقیق

1-1-طرح مسئله:

مرز سیاسی به پدیده ای فضایی اطلاق می شود که منعکس کننده ی قلمرو حاکمیت یک دولت بوده و مطابق با قواعد خاص در مقابل حرکت انسان ، انتقال کالایا نشر افکار مانع ایجاد کند یا دست کم آن را محدود سازد(میرحیدر، 1375 ،114)البته از آنجا که کنترل موثر مرزها نیاز به هزینه هنگفت و سنگین ، سیستم های کنترل منطبق بر نوع مرز، نیروهای سازمان یافته ویژه مرزی، تفاهم و همکاری موثر دولت های همسایه و حمایت سازمان های رسمی بین المللی دارد، در بین کشورهای جهان تنها دولت های معدودی مانند اتحادجماهیر شوروی سابق، اسرائیل، یوگسلاوی عهد تیتو، کوبا و چنددولت اروپایی و آمریکای شمالی، قادر به ایجاد سیستم مدیریت موثر بر اداره مرزهایشان شده اند و بسیاری از کشورهای دیگر از جمله ایران از عهده تهیه و تنظیمی مکانیزمی مناسب و کارآمد بر اداره مرزهای کشور برنیامدند (کریمی پور، 221،1379). ایران در محیط پیرامونی خود با چالش‌های امنیتی متعددی روبرو است که به صورت دایمی و به واسطه تحولات و روندهای منطقه‌ای باز تولید می‌شود. جمهوری اسلامی ایران از منظر منطقه‌ای در حوزه‌ای واقع شده است که هیچ گونه ترتیبات امنیتی پایدار و توافق شده در آن وجود ندارد. به رغم پیشرفت نظام‌ های امنیت منطقه‌ای در سراسر جهان به ویژه بعد از پایان جنگ سرد و در چارچوب تحولات جهانی شدن، هنوز منطقه پیرامونی ایران فاقد ترتیبات امنیتی نهادینه شده‌ است. تروریسم، افراط‌گرایی، تنش‌های قومی - مذهبی، جرایم سازمان یافته، دولت‌های ضعیف و مداخلات قدرت‌های فرامنطقه‌ای از جمله چالش‌ها و موانع امنیتی عمده‌ای است که ایران در پیرامون خود با آنها روبروست. (عسگری، 1380، 295). پس از سرنگونی طالبان توسط نیروهای آمریکایی، این نیروها در مناطق مختلفی از افغانستان حضور پیدا کردند و دست به احداث پایگاه‌های متعددی از سوی آمریکا و ناتو زدند که این امر،  برای ایران تهدید محسوب می‌شود و ایران را در تیررس دشمنان منافع ملی این کشور قرار می‌دهد. با این توصیفات کشورهای همسایه شرقی ایران، افغانستان و پاکستان به دلیل داشتن مشکلات امنیتی تهدیداتی را متوجه منافع ملی ایران ساخته و هزینه‌های جمهوری اسلامی را در خصوص کنترل مرزها افزایش داده‌اند. علاوه بر بی‌ثباتی سیاسی در افغانستان که از سال‌ها پیش معضل آوارگان افغانی، قاچاق مواد مخدر و دیگر مشکلات اجتماعی را برای ایران به وجود آورد است، در پاکستان نیز فعالیت‌های جریان افراطی طالبان افزایش یافته و به تقابل و درگیری با ارتش آن کشور انجامیده است. در نتیجه با گسترش نفوذ و فعالیت جریان‌های افراطی مانند طالبان و القاعده در منطقه از یک سو و حضور نظامی امریکا به بهانه مقابله با تروریسم در کنار مرزهای شرقی ایران از سوی دیگر، کشور در معرض تهدیدات امنیتی فزاینده‌ای قرار گرفته است. به طوری که موقعیت استراتژیک و ژئوپلیتیکی ایران و ساختار طبیعی فضای ایران برکنش متقابل افراد و گروه‌های اجتماعی تاثیرات متفاوتی گذاشته است. پرداختن به تهدیدات از مرزهای شرقی مسئله مهمی در ژئوپلیتیک کشور است.بخصوص در شرایط فعلی با تحولاتی که در کشورهای واقع در شرق کشور ما و آسیای میانه حادث شده است و کل تحولاتی که در آسیا اتفاق خواهد افتاد، با نفوذ وهابیت مهاجم به کشورهای شرق و پان ترکیسم لائیک به آسیای مرکزی، شرق و شمال شرق کشور از حساسیتهای امنیتی ویژه ای برخوردار شده است . امنیت ملی و فراملی ما ایجاب می کند به شرق کشور و توسعه عمومی و امنیت آن بیشتر توجه نماییم

1-2-اهمیت و ضرورت تحقیق :

مرزهای گسترده زمینی ایران با افغانستان و پاکستان به انضمام مرز آبی‌ای که با کشور پاکستان داریم، گستره وسیعی را تشکیل می‌دهد که کنترل و تأمین امنیت آن، کار مهم و مشکلی است.در عرف بین‌الملل، دو کشور هم‌مرز در تأمین مرز مشترکشان با یکدیگر همکاری داشته و پایگاه‌های مرزی قو‌ی‌ای را سازمان‌دهی می‌کنند اما متأسفانه این عرف در مرز میان ایران با دو کشور افغانستان و پاکستان، شکسته شده است. کما اینکه این دو کشور هیچ پایگاه امنیتی مرزی قوی‌ای ندارند و به دلیل عدم‌توانمندی آنها در کنترل مرزهایشان، مأموران امنیتی و مرزی ما نه تنها مشغول تأمین امنیت مرزهای خودمان هستند بلکه ناگزیر از کنترل مرزهای پاکستان و افغانستان نیز می‌باشند(روزنامه سرمایه تاریخ 30/4/1389). همچنین سیاسی شدن هویت‌های قومی – مذهبی که از یک سو به جهانی شدن تکنولوژی ارتباطات و اطلاعات و از سوی دیگر به آزاد شدن گسل‌های لرزان قومی پس از فروپاشی اتحاد شوروی به ابزار فشاری برای برخی قدرت‌ها به ویژه ایالات متحده آمریکا مبدل شده است. ایده‌های قومی دارای ماهیت متباینی هستند. سیاسی شدن هویت ‌ها می‌تواند تهدیدی جدی علیه تمامیت ارضی و حاکمیت سرزمینی کشورهای چند قومی باشد. استان‌های مجاور مرزهای شرقی جمهوری اسلامی ایران دقیقاً مشرف به مثلث طلایی است (مثلث طلایی ناحیه‌ای بیابانی است که دور از دسترس دولت‌های ایران، پاکستان و افغانستان قرار دارد. این ناحیه به دلیل اینکه محل عبور سوق‌الجیشی مواد مخدر، تولید هروئین و انبار تسلیحات نظامی است به مثلث طلایی شهرت دارد). هلال طلایی شامل مناطق کوهستانی سه کشور افغانستان، پاکستان و ایران است. در سال ۱۹۹۱، افغانستان بزرگترین تولیدکننده تریاک در جهان بود و بعد از آن میانمار، که بخشی از مثلث طلایی می‌باشد. هلال طلائی سابقه بسیار طولانی‌تر از مثلث طلایی در تولید تریاک دارد. (کریمی پور، 1379،154).

تهدیداتی چون مهاجرت‌ های غیرقانونی، قاچاق مواد مخدر و تسلیحات، جنایات سازمان یافته، ورود کالاهای ممنوعه، ناامنی نواحی مرزی و حمله به پاسگاه‌های مرزبانی و غیره در کنار تحرکات قومی – مذهبی به ویژه پس از جنگ افغانستان امنیت مرزهای شرقی ایران را به مخاطره انداخته است. از این بابت نگرانی جدی وجود دارد که این گونه تحرکات قومی – مذهبی با طالبان و القاعده پیوندهایی داشته باشند و از مناسبات قومی و قبیله‌ای با بلوچ‌ها و پشتون‌های پاکستان و افغانستان تأثیر ‌پذیرند.

ناامنی‌های اخیر در مرزهای شرقی ایران ایجاب می‌کند که به مسائل و تحولات این منطقه پس از تحولات 11 سپتامبر بیشتر توجه شود.[2] همانطور که مقامات ایرانی نیز بارها بر آن تأکید کرده اند امنیت افغانستان با امنیت ایران گره خورده است. امنیت در مرزهای شرقی ما به شدت با تحولات افغانستان ارتباط پیدا می‌کند. به همین سبب زمینه‌های زیادی برای همکاری‌ها در سیاست خارجی ما و افغانستان موجود است. عدم توجه به اولویت‌های موجود در مرزهای شرقی می‌تواند سبب گسترش افراط گرایی و حضور طالبان شده و فضای ما را به هم بزند و سبب گسترش القاعده و تروریسم شود. از سویی مواد مخدر می‌تواند خود تهدید مهم دیگر باشد. وامامرزهای ایران و پاکستان از جمله مرزهایی هستند که همواره مشکلات زیادی را برای مرزبانان، ساکنان مناطق مرزی و مسئولان ایجاد کرده‌اند. از این‌رو، مدیریت بهینه آنها برای به حداقل رساندن تهدیدها و خسارت و استفاده از توان‌های محیطی ضروری به نظر می‌رسد، اما برای رسیدن به این مهم، موانع بسیاری وجود دارد که شناسایی آنها کمک زیادی به مدیریت بهینه مرزها خواهد کرد. نتایج بررسی نشان داده که مجموعه‌ای از عوامل سیاسی، اقتصادی، تاریخی و فرهنگی به همراه ویژگی‌های ساختاری مرز و مناطق مرزی، مهم‌ترین موانع فراروی ایران در راستای مدیریت بهینه مرزهای خود با پاکستان است و توسعه همه‌جانبه مناطق مرزی، تقویت کارآی نیروهای امنیتی و مدیریت ترکیبی و یکپارچه، راهکار فائق آمدن بر این موانع است (پیشگاهی فرد،1390،141).

با این اوصاف کشور ما در یکی از حساس‌ترین موقعیت‌های ژئوپلیتیکی جهان قرار گرفته، به گونه‌ای که مناطق ژئوپلیتیکی فعالی با کارکردهای گسترده و پرشمار گرداگرد آن را فرا گرفته و آن را به‌صورت کانون جاذبه دیپلماسی منطقه‌ای و جهانی درآورده است. این موقعیت نه تنها باعث تأثیرگذاری ایران بر فرآیند تحولات جهانی و منطقه‌ای می‌شود بلکه کارکرد مناطق پیرامونی نیز می‌تواند مسائل ایران را زیر سایه خود قرار دهد. از سویی موقعیت ایران در نظام جهانی و منطقه‌ای و کنش و روابط دوسویه آن با قطبهای قدرت جهانی و مناطق ژئوپلیتیکی، پیوسته مسائل نوینی می‌آفریند که مجموعاً زمینه بسیار مناسبی را برای مطالعه عوامل پویا و متحول سیاسی، با تأکید بر واقعیت‌های جغرافیایی و به‌ویژه بازنمائی پدیده‌های ژئوپلیتیک آن برای بازبینی استراتژیک و تبیین شاخصهای سیاست خارجی فراهم نموده است (پیشگاه هادیان، 18،1385). در حال حاضر به علت شرایط خاصی می توان گفت که از مرزهای شرقی مرز ایران و افغانستان از مرزهای ناآرام کشور است بدین صورت که به علت وضعیت طبیعی و جغرافیایی و همچنین اوضاع داخلی افغانستان ، افغانها به راحتی و به طور غیرمجاز در طول نوار مرزی تردد داشته و عده ای از آنان نیز در شهرها و روستاهای حاشیه مرز ساکن هستند و سکونت غیرمجاز و گسترده افغانها در حاشیه مرز علاوه بر ایجاد مسائل سیاسی و مشکلات فرهنگی ، بهداشتی و رفاهی در منطقه موجب بروز مشکلات دیگری نظیر حمل مواد مخدر و کالای قاچاق و سرقت و ناامنی شده است. دولت جمهوری اسلامی ایران با احداث جاده های مرزی و پاسگاه های انتظانی و استقرار نیروهای نظامی در حفظ و کنترل ورود کالای قاچاق و مواد مخدر و فراهم آوردن امنیت فعالیتهای چشم گیری داشته است و این به منظور اهمیت مرزهای شرقی و تاثیر آن بر ژئوپلیتیک کشور می باشد.

1-3-پرسش اصلی تحقیق:

بی‌ثباتی و عدم وجود امنیت در همسایگان شرقی ایران موجب چه نوع تهدیدهایی برای جمهوری اسلامی ایران می‌شود؟

تاثیر مرزهای  شرقی بر ژئوپلیتیک کشور ایران  به چه میزان است؟

امنیت در مرزهای شرقی چه تاثیری در ثبات امنیت جمهوری اسلامی ایران دارد؟

امنیت مرزهای شرقی چه تاثیری برژئوپلیتیک ایران دارد؟

مرزهای شرقی ج.ا.ا.چه تهدیدهایی را به دنبال داشته است؟

مرزهای شرقی چه تاثیری در توسعه سیاسی واقتصادی و امنیت ملی ایران  دارد؟

1-4-فرضیه های تحقیق:

افزایش امنیت و ثبات در همسایگان شرقی سبب کاهش تهدیدات امنیتی و تأمین منافع ایران می‌شود.

مجموعه‌های امنیتی مرزهای شرقی ایران از حساسیت ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک مبسوطی برخوردارند.

ناهمگونی و واگرایی مرزهای شرقی ، تهدیدی بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران می شود.

ژئوپلیتیک کشورجمهوری اسلامی ایران در حوزه های سیاسی –امنیتی –اقتصادی و فرهنگی متاثر از امنیت مرزهای  شرقی است.

1-5-روش تحقیق:

روش‌ تحقیق‌ توصیفی و  تحلیلی می باشد.  

1-6-زمان اجرای تحقیق:

زمان اجرای این تحقیق از بهمن 1391 لغایت شهریور 1393  می باشد.

1-7-پیشینه تحقیق:

در زمینه موضوع مورد بحث مقالات و بحث های جدی زیادی صورت گرفته است که در ذیل به برخی از آنها اشاره می نمایم.

1-7-1-پیشگاهی‌فرد،(1390): تبیین موانع مدیریت بهینه مرزهای ج.ا.ایران و پاکستان،مرزهای ایران و پاکستان از جمله مرزهایی هستند که همواره مشکلات زیادی را برای مرزبانان، ساکنان مناطق مرزی و مسئولان ایجاد کرده‌اند. از این‌رو، مدیریت بهینه آنها برای به حداقل رساندن تهدیدها و خسارت و استفاده از توان‌های محیطی ضروری به نظر می‌رسد، اما برای رسیدن به این مهم، موانع بسیاری وجود دارد که شناسایی آنها کمک زیادی به مدیریت بهینه مرزها خواهد کرد. نتایج بررسی نشان داده که مجموعه‌ای از عوامل سیاسی، اقتصادی، تاریخی و فرهنگی به همراه ویژگی‌های ساختاری مرز و مناطق مرزی، مهم‌ترین موانع فراروی ایران در راستای مدیریت بهینه مرزهای خود با پاکستان است و توسعه همه‌جانبه مناطق مرزی، تقویت کارآیی نیروهای امنیتی و مدیریت ترکیبی و یکپارچه، راهکار فائق آمدن بر این موانع است (پیشگاهی فرد،1390،141).

1-7-2-دبیری، محمدرضا(1390): بررسی حقوقی و تاریخی رودخانه هیرمند: افغانستان از ناحیه ضایعات آبی از طریق مرزهایش سالانه 75 میلیارد دلار متضرر می‌شود. مرزهای بین المللی ایران و افغانستان در بخشی از سیستان، واقع در رود هیرمنداست. این مرز سالهای زیادی است که مورد پذیرش دو همسایه قرار گرفته است؛ اما اختلافات زیادی بر سر چگونگی تقسیم آب هیرمند و دیگر حقوق مربوط به آن وجود دارد. این رودخانه از کوههای بابا در هندوکش سرچشمه گرفته و پس از طی 1100 کیلومتر به دریاچه‌ هامون در سیستان می‌ریزد. این نوشتار به بررسی تاریخی و حقوقی این رودخانه پرداخته است .    ( http://www.irdiplomacy.ir/fa/news/57/bodyview/11868/).

Abstract

Iran's foreign policy in the last three centuries was on the western border of the country, but actually, some critical damages suffered by their eastern borders. In particular after the division of the subcontinent into three independent countries in 1947 and the occurrence of the border dispute between India and Pakistan on the one hand and Pakistan and Afghanistan on the other hand, as well as the communist coup in Afghanistan in 1979, Iran has always been faced with the problem of security in their eastern borders. Negative effects from tension and instability in the eastern countries have always been associated with Iran. And security concerns in the East have become as one of the main problems in Iran. Because the eastern borders of Iran that are too long come to grips with issues such as drugs, geopolitics of Water, place of Peace Pipeline gas passing, ethnic and religious issues and the presence of foreign countries. Iran from the East has common borders with Afghanistan and Pakistan. Countries that due to long periods of stress and instability has a lot of insecurity in their neighboring areas including Iran. Hence, the present paper attempts to review the roots of insecurity in Iran's eastern borders, as the eastern border security has had a great impact on the Geopolitics of Iran. Border security is a strong support with its various dimensions for the country's security. Any uncertainty in the boundaries can make disrupt in the economic and cultural and political, social and military policies in the country.

Keywords: Homeland Security, Eastern borders, Afghanistan, Pakistan