پایان نامه بررسی جامعه شناختی ساختار و کارکرد حکومت و سیاست در نهج البلاغه

پایان نامه کارشناسی ارشد رشته علوم اجتماعی گرایش جامعه شناسی 

چکیده :

 از آنجا که نهج البلاغه نمایشگاه معارف حکومت امام علی (ع) و از غنی ترین و اصیل ترین متون و منابع سیاسی اسلامی شیعی محسوب می شود، نیازمند تبیین، تجزیه و تحلیل دقیق مباحث، اعم از خطبه ها، نامه ها و کلمات قصار آن حضرت می باشد. تلاش این تحقیق بر این بوده که:اولا: چارچوبی نظری از کار ویژه های اساسی دولت و حکومت براساس نظرات عالمان سیاسی، به خصوص صاحبان دیدگاه ساختاری - کارکردی، تدوین کند که نتیجه آن قالب بندی وظایف و کار ویژه ها در پنج محور عمده می باشد. ثانیا: مبانی خط مشی گذاری حکومت حضرت از جمله اهداف حکومت را اصول حاکم بر خط مشی های حکومتی، دسته بندی وظایف حکومت را، تنظیم و بررسی نماید. ثالثا: در پنج فصل، مباحث فرهنگ سازی، مشروعیت سازی، توزیع قدرت، نظم و امنیت، توزیع کالا و خدمات (تامین رفاه و آسایش) در نهج البلاغه، را مورد بررسی قرار دهد. خاتمه ی تحقیق را نتیجه گیری تشکیل می دهد که شامل شش نتیجه ی مفهومی و موضوعی از بحث می باشد.

بیان مسأله

امام علی، همواره به عنوان یکی از مصادیق برجسته عدل منشی در جامعه و از زبده ترین سیاستمداران مردمی در تاریخ اسلامی، مورد مطالعه دانشمندان علوم اجتماعی و سیاسی قرار گرفته است. امیر مؤمنان(ع) در روز 18 ذیالحجۀ الحرام سال 35 هجری قمری، زمام سیاسی امور را به طور رسمی در دست گرفت و در 21 رمضان سال 40 جام شهادت نوشید. مدت حکومت او چهار سال و نه ماه و سه روز بود و در این مدت، کشور پهناور اسلامی را که از شرق به رودخانه سند، از غرب به صحرای افریقا، از شمال به سرزمین قفقاز و از جنوب به خلیج عدن منتهی میگشت در سایه تدابیر نظری و عملی ارزشمند خود که کمتر جامعه ای به خود دیده است، اداره نمود است؛ « حراست از کشور » و « نگهداری قدرت » ،« پاسداری ملک » اساساَ، سیاست در لغت به معنی ولی چیزی که مهم است آشنایی با اصولی میباشد که تدبیر و پاسداری بر آن استوار باشد به نحوی که جامعه را به بهترین شکل هدایت نماید. اصول علم سیاست و حکومت داری که امام(ع) از آن پیروی میکرد همگی تحت پوشش ارزشهای اخلاقی و اصول انسانی قرار داشت و بر اساس عدل و دادگری استوار بود؛ به نحوی که در سرتاسر نهج البلاغه که آن را سیره عملی و نظری امام برشمرده اند، مدام این اصول به چشم می خورد. همان گونه که در مبانی خطبه های مذکور در این کتاب ارزشمند آمده است به طور کلی، هر نوع دگرگونی در زمامداری سیاسی جامعه از این اصول عدل در جامعه و توجه به حقوق توده های عموم سرچشمه میگرفت و امام کرارا بر این اصول تأکید میکرد و هر نوع اداره کشور را بر غیر این اصول نفی مینمود؛ بر این منوال، همان گونه که در 6 جای جای نهج البلاغه به چشم می خورد، امام به آینده و شکوفایی جامعه می اندیشید نه به بقای قدرت و حکومت سیاسی شخصی خودچه بسا ممکن است سیاستمداری از طریق مکر و خدعه و فریب مردم، قلوب و دلها را متوجه خود و در نتیجه یک نوع آرامش نسبی بر توده جامعه حکمفرما سازد، ولی از آنجا که ظاهرسازی و تزویر اثر موقت دارد و همیشه نمیتواند کار ساز باشد، امیر مؤمنان(ع) از سیاستهای مزودورانه سیاسیکاران پیوسته نقد میکرد و همانطور که در خطبه ای از نهج البلاغه آمده است، می فرمود: «. هیهات! لولا التقی لکنت أدهی العرب؛ اگر پارسایی نبود من داهیترین و زیرکترین عرب بودم » یکی از اصول سیاسی و حکومت داری امام(ع) این است که به رضایت تودهها و نوع مردم در جامعه، عنایت بیشتری مبذول مینمود و هرگاه حاکم، میان جلب دو رضایت قرار بگیرد (رضایت تودهها و به اصطلاح مردم سالاری و رضایت طبقه معینی از آن ها) حاکم باید در صدد جلب رضایت همگان باشد نه یک طبقه خاص. این خصیصه را می توان از مهم ترین وجوه جامعه شناختی در زمامداری سیاسی امام علی دانست که در نهج البلاغه نیز به کرات به آن اشاره شده است.یکی دیگر از اصول بنیادین در سیاستهای امام(ع) که در نهج البلاغه از ارکان حکومتی امام به شمارمی رود، این است که امام هرگز در اوج قدرت، ارزشهای اخلاقی را فراموش نمیکرد و هرچند همانطور که خود در خطبه هایی فرموده است حس انتقامگیری از دشمن، او را بر نادیده گرفتن این اصول وادار مینمود، ولی امام فردی نبود که تسلیم احساسات دور از منطق شود، ولو مالامال از خشم و غضب به دشمن باشد. بر این اساس، ما در این پژوهش درصدد بررسی تمامی جنبه های جامعه شناختی زمامداری سیاسی و حکومت داری امام علی هستیم که به نحوی از انحاء در نهج البلاغه به آن ها اشاره رفته است و دراین بین، در راستای این واکاوی جامعه شناسانه، به قسمت های مختلف این کتاب ارزشمند استناد می نماییم.

1 – 2 -  اهمیت و ضرورت انجام تحقیق

به طور کلی، از دیدگاه جامعه شناسی، علم و فن سیاست عبارت است از مدیریت و توجیه و تنظیم زندگی جمعی انسان در مسیر حاجات و اهداف معقول اجتماعی. اساساَ واژه سیاست از جمله واژگانی است که تعریف ها و تأویل های گوناگونی در مقام تئوری و نظریه از آن شده است. در کتب غربی عموما سیاست را به بررسی اشکال مختلف قدرت تعریف کردهاند. این تعریف قبل از آن که یک تعریف علمی و یا مستند به مبانی علمی باشد یک تعریف مستند به تجربه و استقراست.

قائلین به این نظریه وقتی میبینند قدرتمندان و رهبران سیاسی دنیا سیاستشان مبتنی بر قدرشان است، لذا سیاست را نحوه استفاده از قدرت تفسیر میکنند. بدین جهت مثالهایی که ذکر میکنند، بیشتر از مصادیق اقدامات رهبران سیاسی است. اما در این بین، اصول زمامداری و رهبری سیاسی امام علی به نحوی که در نج البلاغه تفسیر و تاویل شده است، حاوی مقرره های خاص و کم نظیری است که با هدف اعتلای جامعه و پروراندن ارزش های خاص جامعه شناسانه اجتماع و توده های مردمی بیان شده است و در همان مدت زمان کوتاه حکومت سیاسی امام علی نیز تا حد بسیار زیادی جنبه عملی به خود گرفت. بر این اساس، ضروری است در راستای موشکافی این اصول علمی و عملی که با دقت و ظرافت خاصی در کتاب بی بدیل نهج البلاغه در قالب سخنان و حکمت های ناب امام بیان شده است، از دیدگاه جامعه شناسی تحقیق و تدقیق گردد تا ضمن مقایسه این اصول با منشور سیاسی حال حاضر جهان، از دیدگاه علوم اجتماعی، نقدی بر لزوم استفاده از این گهرهای گرانبها در هدایت جوامع امروزی به دست آید.

1 – 3 -  مرور ادبیات و سوابق مربوطه

در بین برترین مقالات و پژوهش های انجام شده در خصوص حکومت و سیاست در نهج البلاغه و بررسی جامعه شناختی زمامداری سیاسی امام علی، می توان به موارد زیر اشاره کرد:

·برزگرکلیشمی، ولی الله، تفکرات اجتماعی (دیدگاه جامعه شناسی) حضرت علی(ع) در نهج البلاغه، دانشگاه امام صادق (ع)، دانشکده الهیات، معارف اسلامی و ارشاد سال 1369 پایان نامه مقطع کارشناسی ارشد، استاد راهنما: یوسفیان، محمدجواد.

·علیزاده، حسین، نگاهی به سیاست در دانشنامه امام علی، مجله فرهنگ در دانشگاه اسلامی بهار و تابستان 1383 - شماره 21 و 22 صص 357 تا 366.

·فاضلی، قادر، سیاست و حکومت از دیدگاه مرحوم علامه محمد تقی جعفری در تفسیرنهج البلاغه، مجله وقف میراث جاویدان بهار و تابستان 1378 شماره 25 و 26 صص 30 تا 36.

·سبحانی، جعفر، اصول عملی سیاست در نهج البلاغه، مجله نهج البلاغه زمستان 1382 شماره 7 صص 25 تا 41.

·سبحانی، جعفر، امام علی (ع) و اصول سیاست، مجله کتاب نقد بهار 1380 شماره 18 صص 30 تا 49.

·دانش، موسی، سیاست و حکومت در نهج البلاغه، مجله مشکوه، 1379 ، بنیاد پژوهشهای اسلامی، ش 68 و 69 ، صص 148 تا 188.

· جمعه زاده، سید جواد، آسیب شناسی جامعه و حکومت اسلامی در نهج البلاغه، 1386 ،102 - فصلنامه علوم سیاسی، شماره 17 و گنجینه معارف، ش 33 و 34 ، صص 118.

·صدیقه اسلامی نژاد، جلوه های جامعه آرمانی از منظر نهج البلاغه در بستر ساختارجامعه شناختی، مجله روابط عمومی اداره کل تبلیغات اسلامی استان گیلان، ش 32.

· ابراهیم سراج، آسیب شناسی جامعه دینی از منظر نهج البلاغه، اندیشه برتر، ش 75 .

در این پژوهش ها و موارد مشابه دیگر، یا به ابعاد جامعه شناسانه حکومت امام علی به طور کلی نگریسته شده است و یا به بررسی اصول سیاسی در نهج البلاغه اشاره شده است؛ در حالی که ما در پژوهش حاضر هدف بررسی همه جانبه ابعاد سیاست و حکومت در نهج البلاغه از دیدگاه جامعه شناختی را دنبال می کنیم. امری که در زمینه آن پژوهش جامعی انجام نشده است.

1 – 4 -  جنبه جدید بودن و نوآوری در تحقیق:

بعضی از دانشمندان علوم اجتماعی و جامعه شناسان، برای مصور ماندن از اشکالات وارده بر تعریف سیاسی قدرت، آن را به دو بخش قدرت مادی و معنوی تقسیم میکنند تا مدیریت های فرهنگی و معنوی شامل آنچه که پژوهش هایی در زمینه اصول سیاسی مذکور در نهج البلاغه نشان داده اند را شامل شود. اما حقیقت امر این است که این مقوله ها از یکدیگر منفک نیستند و لذا ما در این تحقیق در پی بررسی اصول سیاسی و حکومت داری امام علی از دیدگاه جامعه شناسانه هستیم که در نهج البلاغه به آن اشاره شده است؛ موضوعی که پیش از این، هدف تحقیقی جامع به مثابه این قرار نگرفته است.

1 – 5 -  اهداف مشخص :

- بررسی اصول سیاسی و زمامداری حکومت در نهج البلاغه.

- تجزیه و تحلیل جامعه شناختی اصول سیاسی و حکومتی امام علی در نهج البلاغه از نقطه نظر اصول علم.

- جامعه شناسی و مقایسه آن با مبانی اجتماعی حکومت و سیاست در جوامع امروزی.

1 – 6 -   سؤالات تحقیق:

- اصول اساسی زمامداری سیاسی و حکومت از دیدگاه جامعه شناختی در نهج البلاغه چیست و راه های نیل به عملیاتی کردن آن ها در جوامع امروزی از جمله نظام سیاسی اجتماعی ایران کدامند؟

- ارتباط بین حکومت دینی و سیاسی در سیره حکومتی امام علی چیست و تفکیک و کاربردی ساختن وجوه این امر چه تاثیری بر ابعاد جامعه شناختی جوامع امروزی و توده های مختلف اجتماع دارد؟