پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد (M.A)
گرایش : مردم شناسی
آنچه که امروزه ما به عنوان باورها و دانسته ها تلقی می کنیم ریشه در تاریخ گذشته افراد و جوامع دارد. آنچه مسلم است ما و هر کس دیگری نمی توانیم تاریخ و زمانی را برای ظهور و پیدایش باورها تعیین کنیم ولی اگر افراد بتوانند به یک شناخت و معرفت درست دست یابند می توان ادعا کرد که به مرحله ای از باور رسیده اند. باورها و دانسته ها نقش و تاثیر فراوانی در زندگی افراد هر منطقه دارد.بسیاری از آداب و رسوم، اعتقادات و باورهای مردم ریشه در تاریخ تمدن و فرهنگ ایران باستان دارد و با ورود اسلام در ایران نه تنها بسیاری از آداب و رسوم مردم، از میان نرفت بلکه با تغییر شکل جزئی اکثر رسومات و سنت ها همچنان باقی ماند. این زمینه های اعتقادی که بیش از اصول و اعتقادات جاری ادیان بر فکر و اندیشه مردم ریشه دوانده است خود را در نمودهای عینی نشان داده است. برخی از اعتقادات زاییده تخیل، ترس و نگرانی درونی انسان است و در مواقع عدم اطمینان و اعتماد به آینده خودش را نشان می دهد. برای انجام رساندن تحقیق و شناخت دقیق از افکار و باورهای ذهنی و عینی مردم ایل کاکاوند سعی نمودیم تا با مراجعه به اسنادو تحقیقات انجام شده به میان آنها رفته تا با باورها و دانسته های آنان آشنا شویم.هدف از تحقیق شناسایی اعتقادات و باورهای مردم ایل کاکاوند ساکن شهر قزوین می باشد و جامعه آماری تحقیق، شهرستان قزوین بوده که با در نظر گرفتن گروه های مختلف سنی، جنسی، شغلی و تحصیلی، تحقیق انجام پذیرفت.نتیجه تحقیق نشان می دهد که باورها، اعتقادات و دانسته های مردم ایل کاکاوند ساکن شهر قزوین هنوز دارای کارکرد اجتماعی- فرهنگی می باشد و مردم با وجود فاصله گرفتن از زادگاه اولیه خویش ( هرسین) هنوز به آداب و رسوم آباء و اجدادی خود متعصب و مقید می باشند.
کلیدواژه ها: ایل، قوم، کاکاوند، تاریخ، فرهنگ، دانسته ها، اعتقادات و باورها، آداب و رسوم، قزوین.
مقدمه
در هر جامعه ای با باورها و اعتقادات و نیز آداب و رسوم سروکار داریم که تعصبات و ترس‌هایی را در ما ایجاد کرده است و ممکن است این اعتقادات و باورها خرافی باشد ولی آنچه اهمیت دارد این است که این باورها با این حال در میان اقوام ابتدایی و متمدن وجود دارند. البته ممکن است شکل آن در جوامع گوناگون موقعیت های فرهنگی و اجتماعی متفاوت باشند، ولی با این وجود در تمامی جوامع این گونه پندارها به اشکال مختلف دیده می‌شود و در زندگی مردم هر جامع به شکلی نمود پیدا می کند. از همین رو می توان گفت که مطالعات وسیع مردم شناختی گاهی بسیار مهم در شناسایی این باورها و آداب بشمار می روند. در واقع علم مردم شناسی، مشاهده جوامع برای شناخت واقعه های اجتماعی است که به ثبت و ضبط این واقعه ها پرداخته و آمارهای مربوط را تدوین و برقرار می سازد و به انتشار اسناد و مدارک معتبر می پردازد.(عسگری خانقاه، اصغر،1373: 81).
باورها، اعتقادات و آداب و رسوم یکی از ویژگی های هر حوزه فرهنگی است و از معرف های هویت فرهنگی هر منطقه محسوب می شود. در این پژوهش سعی شده است تا پدیده های قومی- فرهنگی یکی از ایل های بنام ایرانی یعنی " ایل کاکاوند" مورد بررسی قرار گیرد و برای تمرکز بیشتر کاکاوندهای قزوین مورد نظر و پژوهش قرار گرفته است.
2-1.بیان مساله
اعتقاد، باورها، دانسته ها و آداب رسوم ایرانیان را بایستی یادگار دورۀ ابتدایی به هنگام مهاجرت نژاد آریاییها به فلات ایران دانست. همزمان با مهاجرت و کوچ آریاییان به ایران بسیاری از خصائل فرهنگی اقوام ایرانی اعم از مادی و معنوی دچار تغییر و تحول شد به عبارت دیگر عناصر فرهنگی نژاد آریایی تأثیرات چشمگیری بر پیکرۀ عناصر فرهنگی ایرانیان گذاشته و از آن نیز تأثیر پذیرفته است که به زبان مردم شناسی به آن فرهنگ پذیری و اشاعه فرهنگی می گویند.
انسان از وقتی که پا به عرصه وجود گذاشت همیشه در ذهن خود نیرویی بالاتر از خود تصور کرده که سرنوشت و کنترل او را در اختیار دارد. چنانچه بخواهیم باورها و دانسته ها و اعتقادات یک قوم و ملت به تصویر کشیم بدون شک سالها زمان و افراد متبحر در زمینه های علوم انسانی را طلب می نماید.
اعتقادات و باورها از زمان و مکان متأثر می شوند و به تبع آن کلیه معارف و شناختهای انسانها مربوط به مقتضیات زمانی و مکانی اوست. باورها و اعتقادات در بسیاری از زمینه ها جنبه قومی و فرهنگی دارند به فردی. باورها می توانند از عقیده ای مشترک که همگان آن را به عنوان امری مسلم تلقی می کنند تا باورهای دینی که اساس آن پذیرش مقام و اهمیت امری عینی استوار است را در برگیرد. باورها و دانسته ها در واقع همان چیزی است که آن را فرهنگ عامه می گویند و به عقاید عامیانه نیز تعبیر می شود. رازها و رمزهایی که از نسلی به نسل دیگر منتقل شده و کارکردهای روانی خاص را به دنبال داشته است. امروزه برخی از باورها کارکرد ابتدایی خود را از دست داده است ، گاه با فرهنگ و باورهای دیگر اختلاط یافته و تغییر کارکرد داده است و برخی افراد به این باورها خو کرده و با جان دل آن را پذیرفته و برخی افراد این باورها را خرافه دانسته و به آن بی اعتنا گشته اند.
کاکاوندی ها نیز که به عنوان یکی از ایل های اصیل منطقه کرمانشاه با توجه به شرایط سیاسی به وجود آمده، عده ای به منطقه قزوین( شهر و روستاهای اطراف) مهاجرت کرده اند. اینان دارای سابقه ای طولانی همچنین فرهنگ و اعتقادات و آداب و رسوم مخصوص به خود بوده اند
اما اینکه این کاکاوندهایی که به اجبار و تحت خواسته حاکمان زمان محکوم به مهاجرت به شهر قزوین شدند آیا توانستند اعتقادات و آداب و رسوم مخصوص به خویش را حفظ نمایند یا تغییراتی در این داشته هایشان ایجاد شد؟ و اگر تغییراتی ایجاد شده، بیشتر مربوط به کدام بخش از فرهنگ و اعتقادات آنهاست؟
3-1.اهمیت و ضرورت تحقیق
چگونگی انجام چنین تحقیقاتی کار ساده و آشکاری نمی باشد، زیرا همان طور که می دانیم، علوم اجتماعی در شکلی که امروزه با آن آشنا هستیم از فراورده های غرب بوده است و در همین راستا مردم شناسی نیز از این قاعده مستثنی نمی باشد.(اسپردلی، جیمز ، 1386: 8). آداب و رسومی که امروزه ما با آن سرو کار داریم، باور داشت ها و اعتقادات، تعصب ها و امید ها و ترس هایی را در دل ما ایجاد می کنند اما بدون توجه به اینکه این‌ها تا چه میزان غیر عقلانی هستند یا خیر در میان اقوام ابتدایی و متمدن وجود داشته و ازاین رو مطالعه وسیع مردم شناختی باورها و کارکردهای آنها در زندگی مردم بسیار اساسی به نظر می رسد.
در کشور ایران شاید در مورد تاریخ کلی کشور و یا آداب و رسوم یک شهر و منطقه تحقیقاتی انجام شده باشد ولی تحقیقی که سرگذشت و اعتقادات یک ایل را به صورت مبسوط و به خصوص با نگاهی مردم شناسانه مطالعه نماید بسیار کم می باشد در ارتباط با ایل کاکاوندنیز پژوهش منسجمی صورت نگرفته است و تنها تحقیقات جسته گریخته ای در سالهای اخیر از طریق پژوهشگران انجام گرفته است که آنچنان که
می باید کامل و جامع نمی باشند وعلی رغم این بی توجهی بایست اشاره کرد در مورد کاکاوندهایی که پس از مهاجرت جاهای مختلف ساکن شده اند اطلاعات دقیقی وجود ندارد و تحقیقی نیز انجام نشده است و کاکاوندهای قزوین نیز از جمله این فراموش شده ها از عرصه تحقیق و پژوهش می باشد.
بعضا در برخی از کتاب ها مانند کتاب فرهنگ لغات و اصطلاحات مردمان ایران زمین که موضوع اصلی آنها فرهنگ ، لغات و گویش مردم و ایل های مناطق مختلف می باشد راجع به باورها و اعتقادات ایل کاکاوند به صورت جزئی و پراکنده اشاراتی شده است.
بنابر مراتب فوق می توان به جرات گفت که هیچ گونه بررسی مردم شناختی در خصوص تاریخ و آداب و رسوم و اعتقادات ایل کاکاوند قزوین صورت نگرفته و در مراجعه به مراکز، اطلاعات و مدارک علمی هیچگونه اطلاعات پایان نامه ای ،مقاله و سمینار در مورد این موضوع مشاهده نگردید.
از سوی دیگر با توجه به اینکه ایل کاکاوند در چند استان مختلف ایران سکونت دارد، بر آن شدیم تا با دیدی مردم شناسانه به بررسی تاریخ وآداب و رسوم و اعتقادات کاکاوندهای شهر قزوین بپردازیم تا در آخر مشخص نماییم که چه نوع فرهنگ و الزامات و جوانب آن بر این مردمان مسلط می باشد.
4-1.اهداف تحقیق
در سرزمین وسیع ایران اقوام وطوایف متعددی زیست می کنند که نوع زندگی آنان تا حدزیادی تحت تاثیر موقعیت آب و هوایی واقلیمی است. البته مسائلی خارج از مسئله آب وهوایی چون تاسیس دانشگاه ها و محیط ها ی فرهنگی مثل موزه ها و فرهنگسراها در شیوه زندگی وتغییر آن موثر است . مانند ایل کاکاوند قزوین و تحولات فرهنگی آن که بعد از تاسیس مراکز فرهنگی شاهد آن بودیم. چون تا کنون کاری به شکل تئوریکی وبه شکل تحقیقی برای معرفی و شناساندن این ایل وتحولات فرهنگی آن بعد از تاسیس مراکز فرهنگی صورت نگرفته است .
در جامعه تحولات فرهنگی بسیاری رخ می دهد اما کمتر مورد توجه قرار می گیرد، مهمترین رسالت یک مردم شناس یافتن وکشف کردن تحولات مردم شناختی است که درپی آن تلاش مضاعف برای معرفی و شناسایی آن ضرورت می یابد.
در این تحقیق برآن شدیم تا تاریخ و تحولات آداب و رسوم این ایل را با توجه به اینکه از نظر فرهنگی و آداب و رسوم با توجه به پراکندگی به هر دلیل در مناطق مختلف ایران،تحولاتی را به خود دیده است و از مبداء خود و آنچه که تاریخ این ایل گسترده نشان می دهد فاصله گرفته است را مطالعه کنیم.
1-4-1. هدف کلی تحقیق
مطالعۀ مردم شناختی تاریخ و آداب و رسوم مردم ایل کاکاوند شهر قزوین
2-4-1. اهداف جزئی
1.تلاش برای برای فراهم کردن و شناساندن اندوخته های پیشینیان ایل کاکاوند شهر قزوین
2. شناخت آداب و رسوم منطقه و انتقال آن به مردمان منطقه و خارج از ایل کاکاوند شهر قزوین
3. شناخت ویژگی های دینی – مذهبی مردمان ایل کاکاوند شهر قزوین
4. شناخت ویژگی های اقتصادی – اجتماعی ایل کاکاوند قزوین از بعد مردم شناختی
5-1.سوالات تحقیق
1-5-1. آیا اعضای ایل کاکاوند از پیشینه تاریخی ایل اطلاع کافی دارند؟
2-5-1. آیا آداب و رسوم ایل کاکاوند ساکن شهر قزوین از کارکردهای فرهنگی- اجتماعی، اعتقادی برخوردارند؟
3-5-1. خصوصیات اقتصادی و معیشتی ایل کاکاوند ساکن در شهر قزوین بر چه اساسی است؟
4-5-1. خصوصیات کلی اجتماعی ایل کاکاوند شهر قزوین چیست؟
6-1.روش تحقیق
انسان ابتدایی برای کشف دنیای پیرامون خود و برای دست یابی به شناخت به مشاهده برخاست. مشاهده یکی از مهم ترین ابزار پژوهش در مردم شناسی است . تحقیق حاضر از نوع میدانی است چرا که مردم شناس، پژوهشگر مردم شناس با حضور در میدان تحقیق با جامعه مورد تحقیق ادغام می شود تا به درک بهتری از آن جامعه نائل آید. تحقیق با مطالعه اسناد و مدارک کتابخانه ای شروع شد. و در ادامه با حضور در میدان تحقیق و مشاهده مستقیم و مشاهده مشارکتی، مصاحبه عمیق ، نقشه، ضبط فیلم و ضبط صدا به محقق در جمع آوری اطلاعات یاری رساند.
در تحقیق حاضر از دو نوع ابزار استفاده خواهد شد ؛ مصاحبه و مشاهده مشارکتی استفاده از روشهای مشاهده ای زمانی مفیدند که محقق بتواند همه پدیده ها را در محل مورد مشاهده قرار دهد،لذا همیشه نمی توان به این روشها تمسک جست . به عنوان مثال در بسیاری موارد می بایست عقاید گروهی مورد سنجش قرار گیرند که با محقق فاصله زیادی دارند یا آنکه عقاید و رفتار گذشته افرادی ،بازشناسی شود یا صرفا عقاید ، نظرات و ارزشها شناسایی گردد. بنا بر این در اکثر موارد پژوهشگر ناچار است از مصاحبه بهره جوید.(ساروخانی، باقر،1381 : 187)
بنابراین در تحقیق حاضر، در موارد بسیاری ، جهت جمع آوری اطلاعات مورد نیاز از روش مصاحبه استفاده شده است. از میان انواع مصاحبه ها در تحقیق حاضر با توجه به موقعیت افراد پاسخگو بیشتر از
مصاحبه های چهره به چهره ، مورد استفاده قرار گرفت.
در کل می توان گفت ، روش تحقیق حاضر با توجه به ابزار های مورد استفاده ژرفانگر بوده و بیشتر از روش میدانی و تکنیک های مربوط به آن استفاده خواهد شد.
1-6-1.مشاهده
همانطور که گفته شد با توجه به موضوع تحقیق حاضر مشاهده یکی از مهم ترین روش هایی است که مورد استفاده قرار می گیرد. مشاهده یکی از پرکاربرد ترین و طبیعی ترین شیوه های جمع آوری اطلاعات در تحقیقات میدانی است. شیوه مشاهده در تمام علوم می تواند مورد استفاده قرار گیرد، اما در دانش انسانی به خصوص مطالعات مردم شناختی جایگاه ویژه ای دارد.
دانشمندان سیاسی در بین پدیده های دیگر، رفتار سیاست مردان را مشاهده می نمایند. انسان شناسان به مشاهده جوامع کوچک و ساده دست می زنند، روان شناسان اجتماعی نیز به مشاهده انسان ها در گروه های کوچک می‌پردازند. (ساروخانی، باقر، 1384 : 173-174).
مشاهده از تکنیک هایی است که غالباً در مطالعات مردم شناسی مورد استفاده قرار می‌گیرد و در عین حالی که گاهی هم در جامعه شناسی خصوصاً رشته جامعه شناسی روستائی بکار برده می‌شود. معمولاً از تکنیک مشاهده در مواردی استفاده می‌گردد که نمونه گیری و کاربرد پرسشنامه تحقیقاتی عملی نباشد . مثلاً زمانی که قصد مطالعه جابجائی های فصلی یک از ایلات را از ییلاق به قشلاق داریم از این تکنیک استفاده می‌شود.
مشاهده را بطور کلی به دو نوع می‌توان تقسیم نمود بشرح زیر :
1. مشاهده با مشارکت مستقیم و فعالانه محقق در جامعه مورد مطالعه.
2. مشاهده بدون مشارکت محقق( عسگری خانقاه، اصغر، 1374: 34).
1-1-6-1.مشاهده مشارکت آمیز
یکی از روشهای به کار برده شده در تحقیق حاضر، روش مشاهده با مشارکت‌آمیز است و محقق در تمام مراسم منطقه حاضر بوده است. مشاهده از نوع مشارکت آمیز در موردی مصداق پیدا می‌کند که محقق خود عضوی از جامعه مورد مطالعه شده باشد و بنابراین مانند فردی از افراد جامعه در حقیقت خود نیز در محدوده پژوهشی قرار گیرد که می‌خواهد آنرا انجام دهد . بعنوان مثال محققی که خود ساکن یک روستا بوده و قصد مطالعه بعضی از رفتارهای گروهی یا مراسمی را دارد غالباً بدو آنکه اعضاء آن جامعه در جریان تحقیق وی قرار بگیرند.
مشاهده همراه با مشارکت مشاهده ایست که در آن رسوخ به درون انسان ها صورت می پذیرد. با توجه به ابعاد کیفی و ذهنی پدیده ها در حیات انسانی بسیاری را عقیده بر این است که محقق زمانی می تواند به درک درست واقعیت نائل آید که با مسائل، مشکلات و شادی ها حیات اجتماعی آنان آن طور که هست، بیامیزد و مدتها با انان حیات بگذراند.(ساروخانی، باقر، 1384: 188). در واقع مشاهده مشارکتی شکل مشخصی از تحقیق میدانی است که در آن محقق به منزله کنشگر در رویدادهای مورد مطالعه شرکت می کند.
در این نوع مشاهده محقق چون خود عضوی از جامعه است. گذشته از اینکه فرصت زیادی برای تعمق و دقیق شدن در رفتارهای گروهی مردم خود را دارد , از این امتیاز نیز برخوردار است که افراد جامعه مورد مطالعه وی در مقابل او و رفتار طبیعی خود را از دست نداده و بنابراین مستقیماً با واقعیت های موجود آنچنان که وجود دارند روبرو می‌گرد. در چنین روشی زمان جمع آوری اطلاعات زمان معینی نیست بلکه محقق در تمام مدتی که در جامعه مورد نظر بسر می‌برد, می‌تواند به مشاهده بپردازد( همان: 189).