پایان نامه بررسی رابطه بین استفاده از شبکه‌های اجتماعی و گرایش دینی (مورد پژوهی دانشجویان دانشکده هنر های زیبا دانشگاه تهران)

پایان‌نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد(M.A)

چکیده
 

پژوهش حاضر بررسی رابطه بین استفاده از شبکه‌های اجتماعی و  گرایش  دینی کاربران عضو شبکه های اجتماعی را با استفاده از روش پیمایشی مورد مطالعه قرار داده است. این پژوهش در دانشکده هنر های زیبا دانشگاه تهران و در بین دانشجویان رشته­ها و دوره­های مختلف تحصیلی این دانشکده انجام گرفته است.

تحلیل یافته‌های این مطالعه که گرایش دینی کاربران در در پنج حیطه‌ی احساس، باور و اعتقاد،انجام مناسک، پایبندی به ارزش‌ها و اعتقادات دینی مورد بررسی و ارزیابی قرار می‌دهد نشان از آن دارد که شبکه های اجتماعی به عنوان اساسی ترین رغیب رسانه های سنتی نقش مهمی در زندگی امروز ایفا می نمایند و بیش از هر رسانه سنتی برای خود جا باز کرده اند.

به نظر می­رسد پذیرش زندگی و حضور در این شبکه­ها اجتناب ناپذیر است اما با برنامه ریزی نهاد های تصمیم گیر و  آسیب شناسی جامع و استفاده از همه­ی ظرفیت­های ارتباطی می­توان از آن به عنوان یک فرصت و بستر مناسب در جهت تقویت و نشر ارزش های دینی و مذهبی بهره جست.

کلید واژه‌ها: اینترنت؛ شبکه‌های اجتماعی؛ فیس‌بوک؛ دین؛ گرایش دینی

انسان ها در حالی به قرن بیست و یکم گام نهاده اند که ارتباطات جهان را تسخیر کرده و کتاب، رایو، فیلم و ماهواره و اینترنت به گونه ای احوال آنها را به همدیگر پیوند داده است که برای زیستن به دنبال شیوه ها و ابزار های جدید هستند.

یکی از دستاورد های عصر ارتباطات آگاهی یافتن مردم از باور های دینی و گرایش های دینی دیگران است که با از میان رفتن سد ها و فاصله ها بیشاز هر زمان دیگری با ادیان و مذاهب دیگر آشنا هستند. (توفیقی ، حسین: 1390)

بشر امروزی به ویژه نسل جوان به مدد رسانه های نوین ارتباطی، شیوه های متفاوتی را جهت حفظ رابطه ی خود با دوستان و آشنایان، برقراری رابطه های جدید و انتشار افکار تجربه می کند.آدمی قدرت این ابزار های ارتباطی را به منظور تامین نیاز های ارتباطی خود به خدمت گرفته است.

سایت های شبکه ی اجتماعی، از جمله رسانه های نوینی هستند که بستر مناسبی برای حفظ روابط آفلاین، ایجاد روابط آنلاین و بسط دادن این روابط به زندگی واقعی فراهم کرده اند.

نتایج تحقیقات نشان داده است که سبک ها و رفتار های ارتباطی کاربران سایت های شبکه اجتماعی از فرهنگ ها و ملل مختلف، به دلیل نگرش ها و ارزش های فرهنگی متفاوت فرق دارد. به عبارت دیگر افراد تحت تاثیر فرهنگ های حاکم در جامعه در جامعه ی خود دست به رفتار های ارتباطی در شبکه های اجتماعی آنلاین می زنند.

تکنولوژی‌های نوین ارتباطی که به واقعیت انکارناپذیر زندگی بشر امروز تبدیل شده است دنیای نوینی را رقم زده که فضای مجازی و شبکه های اجتماعی از مصداق مهم آن هستند.تکنولوژی های امروز که در عرصه های مختلف نمود خود را به نمایش گذاشته ابعاد مختلف زندگی انسان را در عرصه های دینی ، اجتماعی ، سیاسی و فرهنگی و ... تحت تاثیر قرار داده است.

اصولا فناوری همواره زندگی انسان ها را تحت تاثیر قرار داده و بهره برداری از آن هم موجب سادگی امور و در ابعاد گسترده آن  استفاده موجبا شکل گیری ابعاد پیچیده اجتماعی و فرهنگی می شود.

اختراع خط، تکنولوژی چاپ، تلگراف، تلفن و تکنولوژی کامپیوتر را می‌توان در همین راستا ارزیابی کرد؛ چرا که هر‌یک به نوبه خود با تغییراتی که به‌همراه آوردند، باعث دگرگونی در زندگی بشر شدند. رسانه‌های نوین اطلاعاتی و در رأس آن اینترنت ، موجب نوسازی فرآیندهای اجتماعی است . این تکنولوژی تمام جنبه‌های زندگی مردم را تحت الشعاع قرارداده است. (جهانگرد، 1384: 3)

هرچند که انسان‌ها به طور معمول در مقابل هر گونه تغییری مقاومت می‌کنند ولی باید این مهم را پذیرفت که مواجهه با این تغییرات گریزناپذیر است و این مقاومت‌ها نیز شکسته‌خواهد شد و به همین علت باید همواره خود را برای این تغییرات که به سرعت و شتابان نیز صورت می‌پذیرد، آماده کرده و با یک شناخت خوب نسبت به میزان تأثیر هر یک از این تغییرات، اثرات سوء آن را به حداقل ممکن برسانیم. ُ

با رشد شتابان تکنولوژی‌های ارتباطات و اطلاعات، به ویژه اینترنت و انتقال پرشتاب فعالیت‌ها به زندگی فردی و جمعی انسان؛ فضاهای سایبر و محیط‌های مجازی، اهمیتی روزافزون یافته و مجازی شدن را به نیروی محرک تغییر محیط زندگی انسان و از آن مهم‌تر به عامل اصلی تغییر الگوهای فکری و رفتاری و به معنایی دقیق‌تر "وجود انسان" تبدیل کرده‌است. ( اوحدی، 1380: 9 )

همان‌طور که جامعه شناس انگلیسی، آنتونی گیدنز[1]  ( 1999 ) یاد‌آور می‌شود، هرچه این تغییرات نه‌تنها " در بیرون از اینجا " اتفاق می‌افتد بلکه " در اینجا نیز اتفاق می‌افتد – در خانه‌هایمان و درون سرهای ما -، و در اینکه ما چگونه دنیا و جایی که در آن هستیم، می‌بینیم. بنابراین، ما همه مسؤولیم تا در مورد تجربیاتمان از این تغییرات فرهنگی بیاندیشیم و بحث کنیم. واقعیت این است که نمی‌توان نسبت به این تغییرات بی‌تفاوت بود. بنابراین مهم است که بدانیم که چگونه این تغییرات می‌تواند تعاملات انسانی هر روزه‌ی ما را تحت تأثیر قرار دهد. مهم‌تر اینکه برای تمام کسانی‌ که وارد دنیای کار می‌شوند لازم است تا نظرات خردمندآن‌های راجع به اینترنت داشته باشند.

( تربتی،1389:12)

کشورهای جهان سوم و در حال توسعه مثل ایران نیز در مسیر رشد تکنولوژیک خود همواره تحت تاثیر این شرایط بودند. از زمان حکومت قاجار و شکست ایران در مقابل قشون روس نیز بکارگیری از فناوری ها در عرصه های مختلف به مقوله اساسی در تحولات سیاسی و اجتماعی جامعه ایرانی تبدیل شد.

رشد روزافزون سواد و افزایش مهاجرت های ایرانیان به کشور های اقلیم فرنگ زمینه و بستر روزافزون استفاده از فناوری های جدید و همچنین درک دستاوردهای ان سامان در زمینه استفاده از قانون و زندگی و سیاسی و اجتماعی مردم اروپا در بلند مدت، منجر به تغییر ذائقه‌ی ارتباطی عموم جامعه می‌شود.

اندیشمندان و صاحب نظران علوم اجتماعی و ارتباطات بر این باورند که ترکیب و همگرایی، فن‌آوری‌های ارتباطاتی و تجدید ساختار نظام سرمایه‌داری در دهه‌های اخیر، سبب گشایش مرحله‌ی تازه‌ای در تاریخ جوامع بشری شده‌است. مرحله‌ای که با اصطلاحاتی نظیر جامعه فراصنعتی[2]، جامعه شبکه‌ای[3]، جامعه اطلاعاتی[4]، جامعه پست‌مدرن[5]، جامعه مجازی[6]  و امثالهم توصیف و تبیین شده است. "ویژگی‌های این جامعه نو را می‌توان پدیده‌هایی از جمله اقتصاد اطلاعاتی جهانی، هندسه متغیر شبکه‌ای، فرهنگ مجاز واقعی، توسعه حیرت انگیز فناوری‌های دیجیتال، خدمات پیوسته و نیز فشردگی زمان و مکان، برشمرد"     ( کاستلز، 1380: 15 )

در سال‌های اخیر "شبکه‌های اجتماعی مجازی" با سرعتی بینظیر گسترش یافته‌اند. پایگاه‌های مجازی مای اسپیس فیس بوک[7] ،  فیس بوک[8]  ، فایو های[9] ، فرندستر[10] ، یوتیوب[11] ، فیلکر[12] ، اورکات[13]  و تویتر[14] مشهورترین این شبکه‌ها هستند که فضایی جذاب را برای ارتباط شبکه‌ای در فضای مجازی میان کاربران اینترنت و عمدتاً از نسل جوان، فراهم آورده و در مدت زمانی کوتاه به سرعت رشد کرده‌اند. به عنوان مثال FaceBook با توجه به اعلام خبرگزاری ایسنا تا سپتامبر سال 2012 بیش از یک میلیاردکاربر فعال دارد.(ایسنا،  09/09/1391)

شبکه‌های اجتماعی گرچه به نظر می پاید از ابزارهای ساده برای نوشتن و به اشتراک گذاری اطلاعات بهره می برند ولی از چنان جذابیت و تاثیرگذاری در دنیای مدرن برخوردار هستند که میلیون ها نفر هر هفته و هر ماه به برای استفاده از این جذابیت ها و خدمات متقابل به عضویت آنها در می آیند.

بی‌شک شبکه‌ی اجتماعی فیس‌بوک را می‌توان مهمترین شبکه‌های اجتماعی دانست که بیش از سایر شبکه ها در خدمت کابران اینترنتی قرار گرفته است . این شبکه چنان تاثیر عمیقی برای کاربران بجا گذاشته است که حضور در آن به به نوعی کلا و وجاهت اجتماعی در بین نخبگان و همچنین عامه مردم تبدیل شده است و یکی از راه‌های برقراری ارتباط با دوستان، همکاران و آشنایان می‌باشد.

با نفوذ بیشتر این شبکه در بین ایرانیان هر چند در ابتدا با تقویت ابعاد عاطفی و احساسی بیان شده بود، اما از طریق و نوع رویه خود شبکه‌ی فیس‌بوک می‌توان حدس زد که تغییراتی در این رویه انجام‌گرفته و خواهدگرفت. شرکت فیس‌بوک با ورود کاربران ایرانی، افغانی و تاجیکی تصمیم به اضافه کردن زبان فارسی به جمع زبآن‌های این سایت گرفت، هر چند که هنوز در جمع کاربران فارسی‌زبان کمتر استفاده می‌‌گردد(مزینانی، کاظم 1389 دانشگاه سوره).

یکی از مهم‌ترین ابعاد زندگی انسان که از این پدیده تأثیرات عمیقی را پذیرا خواهد شد، بعد دینی و گرایش دینی است. دین[15] یکی از مهم‌ترین مسائل جوامع می‌باشد. بی‌گمان می‌توان گفت که دین از نیازهای روانی انسان و پیش‌نیاز هر گونه زندگی جمعی است.

از سوی دیگر امروزه جنبه‌های گوناگون مسأله‌ی دین از سوی متفکران و نظریه‌پردازان اجتماعی مورد توجه قرار گرفته است. شرایط کنونی ارتباطات جهانی، توسعه و رشد تکنولوژی‌های مختلف، رویارویی مداوم فرهنگی و ... سبب شده است که مسأله‌ی هویت در ابعاد مختلف به موضوعی کانونی در بررسی‌های اجتماعی تبدیل شود. انقلاب اطلاعات و گسترش روز افزون تکنولوژی های ارتباطاتی نظیر شبکه های ماهوارهای و اینترنتی تاثیرات بسیاری  بر شئون اجتماعی،فرهنگی ،سیاسی و اقتصادی در جوامع جدید گذاشته است به نحوی که بسیاری از اندیشمندان همچون امانوئل کاستلز و یا فرانک وبستر از پدیده ای به نام جامعه شبکه ای در دوره معاصر یاد کردند.

در این میان، شبکه‎‎‌های اجتماعی مجازی که نسل جدیدی از وب سایت‌های اینترنتی هستند،کاربران اینترنتی را حول محور مشترکی به صورت مجازی  گرد هم جمع کرد و جوامع آنلاین را تشکیل داد.

شبکه‎‎های اجتماعی زیادی با موضوعاتی از قبیل انگیزه‎‎های حرفه‎ای و شغلی، دوست­یابی، علایق مشترک در حوزه‎‎های مختلف (سینما، ورزش، موسیقی)، زبان مشترک، ملیت مشترک، دین مشترک و غیره در فضای مجازی فعال هستند و هر کدام میلیون‏‎ها کاربر اینترنتی را جذب کرده اند. آمار‎های مربوط به رفتار کاربران اینترنتی نشان می دهد، گرایش به سایت ‎های شبکه اجتماعی در سراسر دنیا همچنان رو به رشد است و این سایت‌‎ها در آینده فضای مجازی و حتی فضای بیرون از نت نقش بیشتری خواهندداشت.

اما آنچه باعث شده است، چنین موضوعی در این مجال بررسی شود،آن است که این شبکه‎‎های اجتماعی در سال­‎های اخیر در زندگی آنلاین و آفلاین کاربران اینترنتی آن‎چنان تأثیرگذار بوده‌اند که شکل‌‎های ارتباطات اجتماعی نیز از این رسانه‎‎های جدید تأثیر پذیرفته است. بهره گیری از این شبکه ها توسط معترضان سیاسی، اجتماعی، زیست محیطی، حقوق بشر و ...آن را از ابزاری که فقط کارکرد تفریحی و دوست یابی داشته، خارج ساخته است و به ابزاری برای پیگیری نیازهای مهم زندگی بشری تبدیل کرده است.

از این رو، مطالعه علمی درباره شبکه‎‎های اجتماعی در مراکز دانشگاهی و پژوهشی مورد توجه قرار گیرد. در کنار دانشکده‎‎های علوم کامپیوتری که نخستین کار‎های پژوهشی درباره شبکه‎‎های اجتماعی در آن‎‎ها آغاز شده است، مباحث مربوط به شبکه‎‎های اجتماعی در حوزه‎‎های علوم سیاسی، علوم اجتماعی، علوم ارتباطات، روان شناسی، مطالعات فرهنگی و غیره مورد توجه قرار گرفته است.

از جمله مسائل اساسی شکل دهنده زندگی هر انسانی، داشتن تعریفی از خود، از معنای زندگی، هدف در زندگی و... است و با نگاهی اجمالی به معارف دینی می‌بینیم که یکی از کارکردهای اصلی دین در زندگی این است که با دادن جهان‌بینی الهی، معنا و هدف نهایی زندگی را برای انسان تبیین می‌کند و غایت مسیر حرکت او را نشان می‌دهد. حال اگر معنا و غایت زندگی فرد بر اساس جهان‌بینی دینی شکل گرفت، دیگر ابعاد زندگی فرد مثل ( شغل، جنسیت و...) به عنوان واسطه‌های دستیابی به آن هدف و در راستای آن معنا و غایت نهایی، جهت‌دهی خواهدشد. وقتی فرد، جهان‌بینی الهی پیدا می‌کند و مبداء و مقصد خود را می‌داند و پی می‌برد که برای چه آفریده شده‌است و غایت آفرینش او چیست؛ می‌تواند در مورد سایر مسائل زندگی بهتر تصمیم بگیرد. بنابراین، به‌نظر می‌رسد زندگی دینی در مرتبه‌ای بالاتر از سایر ابعاد زندگی قرار دارد و می‌تواند در شکل‌گیری سایر ابعاد هویتی فرد، نقش اساسی ایفاکند.

شاید بتوان گفت، گرایش دینی و  همچنین هویت دینی از مهم‌ترین عناصر ایجادکننده‌ی همگنی و همبستگی اجتماعی در سطح جوامع است که طی فرایندی با ایجاد تعلق خاطر به دین و مذهب در بین افراد جامعه، نقش بسیار مهمی در ایجاد و شکل‌گیری هویت جمعی دارد و به عبارتی عملیات تشابه‌سازی و تمایزبخشی را انجام می‌دهد. به طور مثال دین اسلام و مذهب شیعه، به طور هم‌زمان ضمن ایجاد تشابه دینی در بین افراد جامعه‌ی ایران، آن‌ها را از سایر ادیان جدا می‌سازد. در جامعه‌ی ایران برخلاف سایر جوامع (که به دنبال حاشیه‌ای کردن دین و برانداختن دینداران از اریکه قدرت و منزوی کردن آنان هستند)، با استفاده از نیروی مذهب در پنج قرن گذشته، حداقل سه انقلاب تمام‌ عیار را سامان داده‌اند. نخستین حرکت‌ها در سال 880 شمسی با انقلاب صفویان برپایه‌ی مذهب تشیع، دومین حرکت در سال 1285 شمسی با رهبری علمای طراز اول شیعه در انقلاب مشروطه و آخرین هم در انقلاب اسلامی سال 1357 شمسی با رهبری و هدایت مرجعیت شیعی شکل گرفت. (گودرزی، 1387: 50 )

در جامعه‌ی ما با توجه به آمار ارائه شده از سرشماری نفوس و مسکن سال 1390 از سوی مرکز آمار ایران به دلیل آنکه جوانان (علی‌الخصوص دانشجویان) درصد بالایی از جمعیت کشور را تشکیل می‌دهند؛ این مسأله در رابطه با  این قشر فرهیخته و آینده‌ساز کشور اهمیتی دو چندان می‌یابد؛ چرا که چنین قشری در هر جامعه‌ای به لحاظ برخورداری از توان و انرژی فراوان قادر است تأثیر تعیین‌کننده‌ای بر آینده‌ی جامعه بگذارد.

[1] Anthony Giddens

[2] Post Industrial Society

[3] Network Society

[4] Information Society

[5] Postmodernism Society

[6] Virtual Society

[7] MySpace

[8] FaceBook

[9] 5hi

[10] Friendster

[11] YouTube

[12] Flickr

[13] Orkut

[14] Twitter

[15] religion

Abstract:

This study examined the relationship between the usage of public networks and the religious orientation of social networks’ members. This study has been done by the use of survey method. It has been worked out in the Faculty of Fine Arts at Tehran University and among students of different courses of study.
  Religious trends of members have been investigated in five areas such as feelings, beliefs, practice, commitment to the values ​​and religious beliefs.
The results show that social networks play an important role in today's life as the main competitor to the traditional media.
It seems that it’s inevitable to participate and stay in these networks. 

Therefore, planning of the decision-maker institutions, comprehensive study and use of all of the communication capacities can be an opportunity in order to strengthen and distribute the religious values.

 
Key words: Internet, social networks, Facebook, religion, religious orientation