پایان نامه بررسی چگونگی حضور موثّر روحانیت در رسانه ملّی

پایان نامه، برای دریافت درجه کارشناسی ارشد"M.A"رشته تولید سیما

چکیده تحقیق:

نشر آموزه های دین اسلام، از ضروری ترین عوامل بقاء و تداوم این آیین توحیدی می باشد. تبلیغ و اطلاع رسانی این مفاهیم و مبانی دینی، مهمترین راهکار نشر و ایقاء آن می باشد. با شروع غیبت امام زمان(عج)، روحانیون به عنوان نائبان آن حضرت، به این رسالت مهم پرداختند و می پردازند؛ در عصر غیبت، روحانیون مسلمان، به عنوان مبلغین دین مبین اسلام، مامور به ابلاغ رسالت الهی گردیده اند. امّا با توجه به کثرت مردم و اختلاف فرهنگ ها و دیدگاه ها و ورود ابزار اطلاع رسانی گوناگون به زندگی مردم، شناسایی روش های موثّر و تاثیر گذار، گامی مهم در انجام این رسالت خطیر، جهت درونی کردن ارزش های دینی و ایمان افزایی، تلقی می­گردد.

عصر امروز، به دلیل ظهور فنآوری های مدرن ارتباطی و اهمیت بالا و کارکردهای موثّرشان، عصر اطلاعات نام گرفته است و با امعان نظر در ماهیت و کارکرد رسانه های مدرن، ضرورت اهتمام به رسانه های مدرن در امر تبلیغ دین، بر کسی پوشیده نیست؛ در همین راستا، مسئولین و متولیان دینی و فرهنگی کشور، باید با توجه به تغییرات ساختاری و ظرفیت های جامعه، بسترسازی لازم جهت گزینش، آموزش و پرورش نخبگان دینی، برای تحقق این امر، انجام دهند.

مدل و شیوه گسترش مفاهیم دینی با ابزار روز و نوع برخورد با رسانه های مدرن باید مورد بررسی قرار گیرد؛ ارائه الگوی مناسب می­تواند نگرش ما را نسبت به تبلیغ رسانه ای دین روشن می­کند و طبعاً نوع نگرش ما در عملکرد ما، تاثیر مستقیمی می گذارد.

رسانه ملی به عنوان رسانه دینی کارآمد، جایگاه پراهمیتی در نظام سیاسی و حکومتی ایران دارد. بسط نفوذ، ترویج و تبلیغ دین، بازتولید پیام های دین در قالب های جدید، ایجاد زمینه برای احساسات و تجربۀ دینی، بسترسازی برای تحول روحی، از رسالت های رسانه ملّی است که در الگوی رسانه دینی مد نظر قرار می گیرد.

روحانیون هم با داشتن رسالت خطیر تبلیغی از این فرصت بوجود آمده می توانند با حضور موثّر خود در رسانه ملّی، بهترین اثرگذاری را در جهت اجرای رسالت خود، داشته باشند.

دیدگاه های فراوانی در زمینه چگونگی حضور و تعامل روحانیت با رسانه مطرح است، نگارنده این تحقیق، درصدد بیان مدل های مناسب حضور موثّر روحانیت در رسانه ملّی، جهت تبلیغ دین اسلام و اقناع مخاطب می­باشد.

کلید واژگان: روحانیت - دین – تبلیغ - حضور موثّر – رسانه ملّی

بیان مسأله

تبلیغ دین مبین اسلام، جزء مهمترین و اصلی ترین وظائف روحانیون و مبلّغان دینی، بعد از غیبت صغرای حضرت ولی عصر(عج) به شمار می رود.

روحانیت، به سبب دسترسی، مهارت و تسلط بر منابع و متون شریعت، قول و فعلش برای عموم مردم، حجّت بوده و همین عامل سبب شده تا روحانیون در ادیان ابراهیمی به لحاظ جایگاهشان در همه امور معنوی و دنیوی از جمله مسائل اخلاقی، دینی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی و ... تاثیر مستقیم داشته باشند.

در اسلام، این شان و جایگاه با نام های فقهاء، علماء و اولوالامر آورده شده است و به کسانی اطلاق می شود که در احکام دین به معرفت عمیق رسیده اند و به عنوان نایبان پیامبر(ص) و ائمه معصومین(ع) در عصر غیبت معرفی شده اند.

در طول این سالیان متمادی، روحانیون و مبلّغان دینی، از شیوه ها و روش های مختلفی برای این رسالت مهم، استفاده کردند تا حقایق دین را به مردم بیاموزند و به جرات می توان ادّعا کرد که جامعه مسلمان ایران و ایرانیان، تدیّن خود را مدیون همین قشر و روش شان هستند.

دلیل اصلی شیفتگی مردم نسبت به خداوند و اهل بیت(ع)، حضور روحانیون و مبلّغان دینی در بین مردم به وسیله منبر، مسجد، تدریس، آموزش و .... است و نهادینه کردن فرهنگ قرآنی و دینی در بین جامعه، به غیر از این شیوه های مختلف حضور، ممکن نبوده است و بی شک جامعه، وامدار زحمات، اندیشه ها و تفکّرات این قشر و شیوه هایشان است.

از طرفی دیگر، یافتن شیوه های موثّر و تاثیرگذار در تبلیغ و ترویج آموزه های دین مبین اسلام، همیشه یکی از دغدغه های اصلی روحانیون و مبلّغان علوم دینی بوده است؛ صاحب نظران، همواره راه های متفاوتی را برای تبیین مسائل دینی برای مردم ارائه نموده اند؛ امّا پیچیدگی مسائل دین، اختلاف فرهنگ ها، عنصر زمان و مکان و متفاوت بودن مخاطبین، حاکی از آن است که یک مبلّغ دین باید به تناسب نیاز و دیدگاه و فرهنگ جامعه، خود را به ابزار تبلیغ و حضور موثّر مسلّح کند تا بتواند به وظیفه شرعی خود عمل کرده باشد.

امروزه حاکمیت، قدرت و تاثیر رسانه های مختلف در عصر کنونی بر کسی پوشیده نیست و با توجه به ارتقا سطح دانش عمومی، کمتر کسی پیدا می شود که بر تاثیر رسانه ها در فرهنگ سازی و تخریب فرهنگ ها، واقف نباشد؛ امروزه مردم با واسطه یا بدون واسطه از این ابزار بهره می برند و استفاده آنها از این ابزار، بخشی از زندگی شان شده است .

با روشن شدن مسئله، در می یابیم که برون رفت از شیوه های سنّتی تبلیغ، به شیوه های مدرن، در عصر کنونی، با حفظ ارزش ها و مقدّسات از ضروریات است.

و از طرف دیگر، فراگیری و قدرت رسانه، به خاطر آمیختگی اش با "هنر" است که باعث حکومت آنها بر افکار شده است؛ رسانه بدون هنر، منزوی ست و کارآمدی خود را از دست خواهد داد.

 آموزه دین، به مثابه یک محتوای کامل و بی نقص، در ارائه یک مفهوم، اگر در قالب ابزارهای موثّر ابلاغ نگنجد، مسلّماً ابتر خواهد بود و تاثیرگذاری خود را از دست خواهد داد؛ لذا آمیختگی دین با شیوه های هنری ابلاغ، یک ضرورت است و غنای در محتوا (مبانی دینی) ما را از قالب(ابزارهای ابلاغ)، بی نیاز نمی کند و بر مبلّغین و روحانیون، فرض است که در کنار توجّه و امعان نظر به مبانی دینی و قرآنی، به شیوه های ابلاغ و ابزارهای موثّر اقناع دین هم بپردازند.

ابزار هنر، دارای همه مولفه های موثّر و تاثیر گذار و ماندگار فی ذاته می باشد؛ چنان که مقام معظم رهبری (مد ظله العالی) درباره استفاده از ابزارهای هنری فرموده اند: ابزارهای هنری، بی شک، رساترین،  بلیغ ترین و کاراترین ابلاغ و تبلیغ پیام است.

نگارنده این رساله، بر آن است تا ضمن تبیین جایگاه روحانیون و رسالت شان و ماهیت رسانه، بویژه رسانه جمهوری اسلامی ایران، به چگونگی حضور موثّر آنها در رسانه ملّی بپردازد و راهکارهای حضور موثّر را بررسی کند تا  مسئولین امر، بسترهای لازم را برای حضور موثّر روحانیت در رسانه ملّی، فراهم آورند.

2-1-ضرورت و اهمیّت تحقیق:

ضرورت تبلیغ دین، در دنیای جدید به کمک رسانه های نوین و مدرن، بر کسی پوشیده نیست؛ طی قرون اخیر، شکل های جدید و مختلفی در امر رسانه، پدید آمده و نام هایی همچون تئاتر، سینما، تلویزیون های دولتی و خصوصی، اینترنت، روزنامه و… وارد عرصه فعالیت های اجتماعی شده اند و بدون هیچ مانع و محدودیتی، مرزهای فکری را در می نوردند و از مهمترین راه های کسب آگاهی و اطلاعات و از فراگیرترین و توانمندترین منابع آگاهی و شناخت بشر به شمار می­روند و مخاطبان بسیار زیادی را مجذوب خود نموده اند؛ این ادوات رسانه ای، به لطف امواج و با استفاده از تصویر و صدا، به رقیب های تازه و جدّی برای رسانه منبر تبدیل شده­اند.

با توجه به تاکید مقام معظم رهبری، مبنی بر حضور تاثیرگذار و عمیق روحانیون در صدا و سیما، که معظم­له، آن حضور را متفاوت با سخنرانی، وعظ وخطابه دانستند و تاکیدشان بر حضور مشاوران روحانی صاحب نظر، آگاه و توانا، در صدا و سیما و همچنین تاکید بر امکان اعمال نظر و جهت دهی صحیح در برنامه­ها، توسط روحانیون و اظهار نظر پیرامون نقایص موجود در عرصه رسانه، که به روحانیت و حوزه علمیه مربوط است و ضرورت وجود روحانیون مطلع، از مسائل هنری، برای شناسایی راه­های جلوگیری از انحراف، در جهت گیری­های فرهنگی و هنری، نیازمند بررسی و تحقیق بسیار جدّی و عمیق، در این حیطه، علی­الخصوص رسانه، هستیم.

تاکید معظم­له، بر موضوع "حضور موثّر روحانیون در رسانه"، حاکی از وجود یک نقصان در عرصه رسانه است؛ که با توجّه به آن، می­توان پی برد که خطاب ایشان روی حضور صرف روحانیون در رسانه ملّی نیست، بلکه تاکیدشان روی حضور موثّر این قشر در رسانه است؛ یعنی تاثیرگذاری بیش از پیش روحانیون در رسانه ملّی، مد نظر معظم له می باشد.

لذا ضروری است که وضعیت حال رسانه ملّی و نواقص را شناخته و با توجه به کاستی های موجود، برنامه­ریزی مناسب جهت تحقق این رهنمودها، بنماییم.

3-1-پرسش های تحقیق

سوال اصلی:

حضور موثّر روحانیون در رسانه ملّی، چگونه محقق می شود؟

سوالات فرعی:

1. نقاط ضعف و قوّت حضور روحانیون در رسانه (بررسی وضعیت موجود) چه بوده است؟

2. ویژگی های حضور موثرّ روحانیون در رسانه، چگونه است؟

3. چگونه حضور سیاستگذارانه روحانیون در رسانه می تواند موثّر واقع شود؟

4. فعالیت های علمی- پژوهشی روحانیون، چه گامی را برای حضور موثّر بر می دارد؟

5. آیا کارشناس محور بودن برنامه های دینی توسط روحانیون، ضرورت دارد؟

6. نقش تهیه کننده روحانی برای حضور موثّر در سازمان صدا و سیما چیست؟

7. اثرگذاری مطلوب یک روحانی بوسیله مدیریت پیام وی، چگونه محقق می شود؟

4-1-اهداف تحقیق

هدف اصلی ما در این پژوهش این است که چگونگی حضور موثّر روحانیون، در رسانه ملّی را بررسی و تحلیل نماییم و مدل های موثّر حضور روحانیت در رسانه ملّی، جهت بهره وری تفکرات این قشر در رسانه ملّی را تبیین کنیم.

اما اهداف فرعی این پژوهش هم عبارتند از:

1. حضور سیاستگذارانه روحانیون در رسانه را تبیین کنیم.

2. فعالیت های علمی-پژوهشی روحانیون، در راستای حضور اثرگذارشان در رسانه را بررسی کنیم.

3. بررسی کارشناسی روحانیون در برنامه های دینی و عقیدتی.

4. توجه به تهیه کنندگی، بعنوان یکی از موثّرترین مدل های حضور روحانیون در صدا و سیما.

5. مدیریت پیام.

6. نظارت محتوایی بر تولیدات صدا و سیما توسط افراد آگاه به معارف و فقه اسلامی را تبیین کنیم

تعریف مفاهیم:

کلید واژه هایی که در این پژوهش مورد استفاده قرار می گیرند عبارتند از :

1-6-1- روحانیت

همه ادیان برای بقا و پویایی خود، به نهادی نظام‏مند، بعنوان دانایان و کارشناسان دین به شمار می‏آیند، نیازمندند. مسیحیان به آنان «کشیش» می‏گویند. یهودیان در دوران ظهور اسلام، عالمان خود را «احبار» می‏نامیدند. در اسلام نیز از این گروه با عنوان "عالم دینی، فقیه و روحانی" یاد می‏شود.

تعریف لغوی

آخوند، واژه ای فارسی به معنی دانشمند، پیشوای دینی و معلّم می باشد. درباره اشتقاق این کلمه، آراء مختلفی است که هیچ یک از این اشتقاقات خالی از اشکالات تاریخی و زبان شناسی نیست و توافق کلی بر سر اصل و ریشه این کلمه حاصل نشده است.

گفته شده که نخستین مورد کاربرد واژه آخوند در ایران به مثابه عنوانی احترام آمیز برای روحانیون دانشمند به دوره تیموریان مربوط می شود و در دوره صفویه حرمت این کلمه حفظ شد و جز بر مردمان بسیار دانشمند اطلاق نگردیده است. در عصر قاجار کاربرد این کلمه گسترش بیشتری یافت و شامل مدرسان مکتب خانه ها نیز گردید. البته این کلمه در میان دانشمندان آن روزگار جایگاهی والا داشت مثلاً به مشهورترین فقیه و مدرس پایان دوره قاجار، یعنی آیت الله سیدکاظم خراسانی؛ آخوند گفته می شد. بعداً بویژه در دوران پهلوی از حرمت این کلمه کاسته شد و حتی مورد استعمال استهزاءآمیز پیدا کرد! اکنون این کلمه به گونه عام به معنای پیشوای دینی بکار می رود. (دایره المعارف بزرگ اسلامی، 1369، 150)

تعریف اصطلاحی

آباء و اجداد صنفی روحانیون، پیامبران و امامانند. بستری که روحانی در آن تربیت می­شود از پیامبران نشات می­گیرد. آری، هنگامی که ما تاریخ روحانیت را بررسی کنیم و ماهیت روحانیت را بشناسیم و تعریف درست آن و سابقه آن را، در پیش چشم گذاریم به همین نتیجه می رسیم.

همچنین عالمان ربّانی و مردان خدا نیز، در شمار پدران صنفی طلاب علوم دینی محسوبند.

کتاب­هائی که درباره عالمان اسلام نوشته شده است، نشان می­دهد که آنان همه، دوره­های طلبگی را گذرانیده­اند و سپس در شمار عالمان بزرگ در آمده اند؛ این عالمان از زمان خود ائمه طاهرین(ع) و زیر نظر آنان تربیت می­شده­اند، سپس آنان تربیت­شدگان، تربیت را، و همچنین اندوخته­های علمی خویش را، به طلاب و شاگردان خود می­سپرده­اند و آنان را بدان­گونه که خود تربیت شده بودند، تربیت می­کردند و سپس آن عالمان، به تربیت رده بعدی و طلاب جوان می پرداختند.

پس روحانیت سلسله­ای است متصل به عالمان بزرگ تا دوره امامان و سپس خود امامان؛ و امامان خود ادامه وجودی و تربیتی پیامبرانند. بدین گونه، حوزه طلبگی، حوزه میراث انبیائی است. (حکیمی،35،1360)

2-6-1-دین

مراد از دین، مکتبی است که از مجموعه عقائد، اخلاق و قوانین و مقررات اجرائی تشکیل شده است و هدف آن، راهنمائی انسان برای سعادتمندی است.(جوادی آملی،24،1380)

دین واژه ای است عربی که در لغت به معنای اطاعت و جزا و ... آمده، و اصطلاحاً به معنای اعتقاد به آفریننده ای برای جهان و انسان، و دستورات عملی متناسب با این عقاید می باشد. از اینروی، کسانی که مطلقاً معتقد به آفریننده ای نیستند و پیدایش پدیده های جهان را تصادفی، و یا صرفاً معلول فعل و انفعالات مادی و طبیعی می دانند "بی دین" نامیده می شوند. اما کسانی که معتقد به آفریننده ای برای جهان هستند هر چند عقاید و مراسم دینی ایشان، توأم با انحرافات و خرافات باشد "با دین" شمرده می شوند. و بر این اساس، ادیان موجود در میان انسانها به حق و باطل، تقسیم می شوند، و دین حق عبارتست از: آیینی که دارای عقاید درست و مطابق با واقع بوده، رفتارهایی را مورد توصیه و تأکید قرار دهد که از ضمانت کافی برای صحت و اعتبار برخوردار باشند.(مصباح یزدی،11،1377)

3-6-1-تبلیغ

تبلیغ واژه­ای عربی است که به صورت لازم و متعدی به کار می رود و ابلاغ به معنای رساندن یک پیام، اندیشه و عقیده است و تبلیغ نیز رساندن پیام از شخصی به شخص دیگر است.(اکبری،33،1393)

 "تبلیغ" نوعی ارتباط اقناعی است به معنای رساندن پیام یا خبر یا مطلبی به دیگری؛ پخش کردن، منتشر کردن و چیزی را شناساندن، خواندن کسی بر دین، عقیده ای و مذهبی و مسلکی و روشی، کشیدن کسی به راهی است که مبلّغ، قصد دارد.

یا به بیان دیگر، تبلیغ، رساندن مجموعه اطلاعاتی به مخاطب به منظور اقناع و برانگیختن احساسات او به سود یا بر ضد یک موضوع است.

واژه تبلیغ هر چند در لغت، مفهوم گسترده‏ای دارد ولی مراد از آن در این‌جا، رسانیدن شرع و دین خدا به مردم است که در آیات متعدّد از وظایف اصلی پیامبران الهی شمرده شده است و امروزه به شیوه­های مختلف، توسط روحانیون انجام می­شود.

امّا آنچه در اینجا مد نظر ماست، تبلیغ دینی است؛ این تبلیغ شامل همه فعالیت های مشروعی است که انسان را در مسیر تقرب الی الله و کمال انسانی پیش می برد و شامل معرفی دین حقّ، آموزش معارف الهی و شناساندن خوبی ها و بدهی ها، تقویت باورهای دینی و ایمان درونی، زمینه سازی برای عمل به احکام اسلامی، زدودن رذایل نفسانی و نقش آفرینی در پدیده های اجتماعی و سیاسی است.

4-6-1-حضور موثّر

حضور از سه حرف (ح ض ر) به معنای زندگی کردن در این مکان و در این زمان با وجود تمرکز بر حواس پنجگانه اطلاق می گردد که مشرف بر حضور عینی است و عنوان موثّر در پس عنوان حضور، ناظر به حضور صرف، یا حضور عینی نیست؛ بلکه مقصود، حضوری است که مفید یک فایده یا اثر مطلوبی است که مد نظر کارفرماست.

بعد از انقلاب اسلامی، حضور روحانیون در رسانه ملّی، یکی از ضروریات بود. چون تلویزیون اسلامی، بدون حضور متخصصان این حوزه، محقق نمی­شد؛ که این قشر در طول این سال­ها، با حضورشان در رسانه ملّی، اثرات مطلوبی را بجای گذاشتند.

اکنون، بعد از گذشت سال­ها، به دلیل ارتقاء بنیه فکری مخاطبان رسانه ملّی و تغییر نگاه، سلیقه و ذائقه­شان لازم است چهره این حضور، با توجه به فهم و درک مخاطب تغیییر یابد و شاید پیام مقام معظم رهبری، درباره حضور موثّر روحانیت، برخاسته از همین تغییر باشد؛ لذا ما در کنار حضور روحانیت به صورت مستقیم، به حضور به معنای تولید محتوای دینی، بدون حضور مستقیم روحانی، برای اثرگذاری غیرمستقیم نیازمندیم و باید توجه داشته باشیم که حضور عینی صرف، ما را از تولید محتوای دینی بی نیاز نمی کند. و منظور ما اینجا از حضور موثر این است که اثر مطلوب اتفاق بیفتد نه اینکه روحانیون را جلوی دوربین ببریم.

5-6-1- هنر

معنای لغوی هنر

واژه هنر در زبان سانسکریت، ترکیبی از دو کلمه سو به معنی نیک و نر یا نره به معنای زن و مرد است. در زبان اوستایی سین به "‌ها" تبدیل شده و واژه هونر ایجاد گشته است که در زبان پهلوی یا فارسی میانه به شکل امروزی (هنر) درآمده است که به معنای انسان کامل و فرزانه است. (ریخته گران، ص 16)

نبریتانیکا هنر را به عنوان «استفاده توانایی و تخیل در خلق آثار زیبا، محیطی و یا تجاربی که می‏توان با دیگران تقسیم شود» تعریف می‏کند. هنر در لغت به معنای علم، معرفت، فضل و کمال است. این واژه در واقع، به معنی آن درجه از کمال آدمی است که هشیاری و فراست و فضل و دانش را در بردارد و نمود آن، صاحب هنر را برتر از دیگران می‏نماید.(مددپور،1372، 8)

به عبارت دیگر هنر مجموعه‌ای از آثار یا فرآیندهای ساخت انسان است که در جهت اثر گذاری بر عواطف، احساسات و هوش انسانی و یا به منظور انتقال یک معنا یا مفهوم خلق می‌شوند. (دهخدا،1377)

Abstract

Disseminating Islamic teaching is the most necessary factors of survive and continuous of this monotheistic religion. Propagating these religious concepts and principles is the most important way to disseminate it. By beginning the absence of Imam Mahdi (12th Imam of Shiite), clergymen as his representatives perform this important mission: in absence time, Muslim clergymen as the missionaries of Islamic religion have been responsible for notifying divine mission. But, determining effective ways is an important issue in performing this mission to internalize religious values according to variety of people and difference of cultures and views. Today has named the information age, because of appearing modern communicative technologies and their important functions. Effort of modern medium in propagating the religion is evident; so, religious and cultural authorities of the country must consider necessary actions to select and educate the religious elites to perform this issue according to structural changes and social capacity. Method of propagating religious concepts must be considered by today’s tools and kind of treatment with modern medium; presenting suitable pattern can specify our attitude to media propagation of religion, and our attitude effects on our actions directly. National media as an efficient religious media plays the main role in political and governmental system of Iran. Extension of penetration, propagation of religion, reproducing religious messages in new forms, making sensation and experience of religion, making ground for new revolution are the liability of national media that it is considered in religious pattern of media. Clergymen with their important liability to propagate can effect on performing their mission by presenting in national media. There are several views about the quality of presenting and interacting clergymen with media. The writer seeks to mention the suitable ways of effective present of clergymen in media to propagate the Islamic religion and to satisfy audiences.

Keywords: clergy, religion, propagation, effective present, national media.