پایان نامه ارزیابی وضعیت حمل و نقل شهری پایدار و ارائه الگوی مطلوب در شهرهای میانی نمونه موردی شهر نیشابور

پایان­نامه کارشناسی ارشد رشته شهرسازی گرایش برنامه ­ریزی شهری

چکیده

حمل­ و نقل شهری یکی از اصلی­ترین زیر بخش‌های توسعه و برنامه­ریزی شهری می­باشد. شهروندان همه روزه با شبکه­های پیاده و سواره و انواع مختلف حمل­ونقل تماس داشته و برای پاسخ­گویی به طیفی از نیازهای شغلی، تحصیلی، خرید، تفریح و غیره از حمل­ونقل شهری استفاده می­کنند؛ بنابراین حمل­ونقل به یکی از مهم­ترین بخش­های کیفیت زندگی شهروندان تبدیل شده است. اما متأسفانه طی سال­های اخیر بر اثر توسعه مبتنی بر حرکت اتومبیل، مسائل و مشکلات حمل­ونقلی متعددی بروز کرده است و تا زمانی که برنامه­های توسعه شهری برمبنای حرکت اتومبیل تهیه و اجرا گردند دستیابی به حمل­ونقل پایدار امکان­پذیر نخواهد بود. برای غلبه بر چنین مشکلاتی نیاز است که در گام اول حمل­ونقل شهری از بعد پایداری ارزیابی شده و سپس راه­حل­هایی برای بهبود شرایط موجود پیشنهاد گردد.

هدف از ارائه­ی تحقیق حاضر ارزیابی وضعیت حمل­ونقل درون شهری پایدار در شهرهای میانی بوده است که در آن شهر نیشابور به عنوان نمونه انتخاب شده و نظام موجود حمل و نقل این شهر با استفاده از تکنیک­های تحلیلیAHP[1]  گروهی و SWOT[2] مورد بررسی قرار گرفته است. نیشابور شهری تک­ هسته­ای بوده و بر اساس مطالعات انجام شده مشخص شد که حمل­ونقل این شهر و شیوه­های سفر در آن با شاخص­های حمل­ونقل پایدار فاصله دارد. هدف حمل­ونقل پایدار هرگز حذف هیچ­یک از شیوه­های سفر نبوده، بلکه فراهم آوردن امکانات و زیرساخت­ها و تشویق به استفاده از شیوه­های پایدارتر و به حداقل رساندن استفاده از شیوه­های ناپایدار می­باشد؛ و در نتیجه سعی می­شود مناسب­ترین ترکیب شیوه­های حمل­ونقل در آن ارائه گردد. برمبنای نتایج حاصل از AHP، مناسب­ترین ترکیب حمل­ونقل برای نیشابور اینگونه حاصل شد: 33.8% پیاده­روی، 22% دوچرخه­سواری، 14.5% اتوبوس و مینی­بوس، 12.5% تاکسی 9.6% اتومبیل شخصی و نهایتاً 7.7% موتورسیکلت. در نتیجه با استفاده از روش AHP پیاده­روی به­عنوان گزینه برتر شناخته شده و امکانات و محدودیت­های آن در قالب نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدید با استفاده از روش تحلیلی SWOT بررسی گردید و درنهایت نیز پیشنهاداتی در قالب راهبردهای چهارگانه ارائه شده و با استفاده از تکنیک QSPM[3] اولویت­بندی شد.

کلیدواژه: حمل­ونقل پایدار[4]، روش تحلیل سلسله­مراتبی گروهی (AHP ) ، ماتریس SWOT، توسعه پیاده­مدار[5]، نیشابور[6]

فصل اول : کلیات تحقیق

1-1- مقدمه

فرآیند برنامه­ ریزی دربرگیرنده کلیتی است پیوسته، بخشی از برنامه ­ریزی شهری، برنامه­ریزی حمل­­ونقل شهری است که به همراه برنامه­ریزی بخش­های کاربری اراضی، زیرساخت­ها و سایر بخش­ها، بعد کالبدی برنامه­ریزی جامع شهری را تشکیل می­دهد .وجود نارسایی در روند برنامه­ریزی شهری و به­ویژه بخش حمل­ونقل شهری، آثار و عوارض زیانبار گسترده­ای را همچون مصرف بالای انرژی، تأخیر در رسیدن به مقصد، آلودگی هوا، کاهش ایمنی شهری و افزایش خطرهای جانی، از بین بردن بافت­ها و پیوندهای سنتی شهر و نظایر این­ها، به بار آورده است. به­عبارت دیگر این بخش از برنامه­ریزی و مدیریت شهری با زندگی روزمره و روزانه شهروندان در ارتباط مستقیم بوده و ضعف در این حوزه هزینه­های گزافی را به مردم و مجموعه مدیریت شهری ( در سطوح کلان و خرد ) تحمیل می­کند. بنابراین لازم است که با دیدی جامع و کل­نگر حوزه حمل­ونقل شهری مورد مطالعه، بررسی و تحلیل قرار گیرد. تحقیق حاضر نیز به­دنبال بررسی دقیق و تحلیلی حوزه حمل­ونقل شهری نیشابور و شیوه­های موجود در آن از دیدگاه موضوع حمل­ونقل پایدار می­باشد که در ادامه پس از بیان مسأله و تبیین ضرورت موضوع برای دادن چارچوب به کل تحقیق سوالات و فرآیندی که باید تا انتها طی شود بیان می­گردد و سپس روش تحقیق و شیوه­های تحلیل و ارزیابی مورد استفاده تشریح شده و در انتها نیز مفاهیم اصلی به­کار رفته تعریف می­شوند.

2-1- بیان مسأله

در طول تاریخ تمدن بشری مسئله حرکت و حمل­و­نقل از اهمیت ویژه­ای برخوردار بوده به شکلی که همواره تأثیر به­سزایی در پیشرفت جوامع انسانی داشته است. طبق منشور آتن شهرها باید چهار عملکرد حیاتی یعنی مسکن، کار، تفریح، ارتباطات (رفت و آمد شهری) را به نحو احسن در بطن خود داشته باشند )اوستروفسکی ، 1371 :160 (. لذا شبکه ارتباطی و رفت­و­آمد شهری و در یک کلام حمل و­نقل شهری از اهمیت زیادی برخوردار بوده و است .حمل­ونقل یکی از مهم­ترین ارکان توسعه­ی شهری است که برای جابجایی مردم و کالاها ضروری بوده و دستیابی به بهره­وری سازنده در مناطق شهری فقط با تأمین نیازهای جابجایی برآورده خواهد شد .حمل­و­نقل پایدار شهری در واقع حرکت روان وسایل نقلیه، مردم و کالاهاست که مستلزم آسایش مردم و پایداری محیط با مطلوب­ترین هزینه و تلاش است ) احمدی و محرم­نژاد، 1385 :3 ). حمل­و­نقل به عنوان یکی از محوری­ترین عناصر کنترل کننده­ی توسعه، نقش شاخص و ویژه­ای در زمینه­ی توسعه پایدار دارد .از این رو عبارت « حمل و نقل پایدار» به­وجود آمده است که بیان کننده­ی سیاست­های خرد و کلان حمل­ونقلی است تا در کنار هم بتوانند زمینه­ساز توسعه براساس مفهوم پایداری گردند ) تفضلی و دیگران، 1390 :2 ).

یک شهر مدرن باید دارای یک سیستم حمل­و­نقل کارآمد و گسترده برای ایجاد ارتباطات، دسترسی و ارتباط مابین مناطق مختلف آن باشد .یک سیستم حمل­و­نقل جامع و پایدار مشکلات متعددی نظیر آلودگی هوا، آلودگی صوتی، جداسازی زیستگاه­های گونه­های وحشی، ترافیک وغیره را کاهش دهد .جوامع امروزی نیازمند سیستم حمل­و­نقل پایدار برای کاهش این مشکلات و ایجاد سیستم حمل­ونقل مؤثر و کارآمد هستند ) احمدی و محرم­نژاد، (1385 و شهر نیشابور نیز که در دسته­ی شهرهای میانی قرار دارد از این قاعده مستثنی نیست؛ چرا که از سال 1383 به بعد بر تعداد وسایل نقلیه شخصی و میزان استفاده از آن در این شهر افزوده شده و درنتیجه مشکلات استفاده از این گونه حمل­و­نقل از جمله ترافیک، آلودگی صوتی، کمبود پارکینگ وسایل نقلیه وغیره در آن مشاهده می­شود .

همچنان که در وضع موجود شهر نیشابور مشاهده می­شود، علیرغم اینکه مسافت‌ها و طول سفرهای مختلف در این شهر چندان زیاد نیست ) کل مساحت شهر نیشابور در سال 1385 حدوداً 3760 هکتار بوده و از آن­جایی­که این شهر شهری تک مرکزی است – هرچند مرکزی ثانویه در محدوده شهرک­های نوساز شمال کمربندی نیز در حال شکل­گیری است – در نتیجه مجموع مسافت­های طی شده در چنین شهری زیاد نیست (  و سیستم اتوبوس­رانی و تاکسی­رانی ) حمل و نقل عمومی و نیمه عمومی (امکان دسترسی به بخش‌های مختلف شهر را فراهم آورده است، با این وجود باز هم به گفته مسئولین شهری، بیش از 60 درصد سفرهای نیشابور با وسایل نقلیه شخصی انجام می­شود که با اصول و معیارهای حمل­و­نقل پایدار در تناقض است .

3-1- ضرورت و اهمیت موضوع

 سیستم­های حمل­و­نقل نقش عمده­ای در حیات اقتصادی کشورها و نیز زندگی روزمره­ی شهروندان ایفا می­کنند .موضوع حمل­و­نقل و ترافیک که امروزه به عنوان یک پدیده­ی سیاسی-اجتماعی نقش بسیار حساس و مهمی در کیفیت و ساختار اقتصادی- اجتماعی یک جامعه ایفا می­نماید، اساس زندگی نوین شهری و نیازهای جابجایی انسان را شکل می­دهد ( احمدی و محرم­نژاد، 1385 :2 ) . بنابراین هر جابجایی می­بایست بیشترین کارایی را چه از نظر هزینه و سود و چه از نظر سازگاری با محیط زیست داشته باشد ( نخعی و سایرین، 1390: 2 ). اما با کمی سهل­انگاری و غفلت ممکن است وضعیت نسل­های کنونی و آینده به خطر بیفتد، لذا ناگزیر باید به سمت استفاده از سیستم­های پایدار حمل­و­نقل حرکت کرد تا بخشی از این مشکلات کاهش یابد ( احمدی و محرم­نژاد، 1385: 2 ). بنابراین توسعه­ی پایدار شهری با تأکید بر حفظ محیط­زیست، حفظ منابع طبیعی، کاهش آلودگی­ها، تمرکز زدایی، کاربرد انرژی­های جایگزین در حمل­و­نقل، بازیافت زباله، افزایش اشتغال پایدار و غیره که به مطرح شدن الگوهای جدید شهرسازی چون شهر سالم، شهر اکولوژیک، شهر فشرده  و غیره انجامیده است، ضرورت ارزیابی، تحلیل و بررسی ساختار حمل­و­نقل کارآمد و پایدار را نشان می­دهد ) مظفری­پور و حاتمی، 1390 :2) .

بررسی آمار مربوط به سهم هر یک از سیستم­های حمل­و­نقل در نیشابور، براساس مطالعاتی که شرکت  مهندسین مشاور در مطالعات جامع حمل­ونقل نیشابور در سال‌های 1390 و 1391 تنظیم نموده­اند، مبین این نکته است که در ترکیب موجود، سهم حمل­و­نقل خصوصی ) حمل و نقل با اتومبیل شخصی و موتورسیکلت) بسیار بالاست، بیش از 60درصد، در مقابل سهم متدها و گونه­های پایداری چون پیاده­روی و دوچرخه­سواری بسیار ناچیز می­باشد. در واقع مسئله اصلی ترافیکی شهر نیشابور بالا بودن میزان استفاده از وسایل نقلیه شخصی و همچنین تراکم ترافیک در بخش مرکزی شهر ) که بافت قدیمی و تا حدی مسئله دار شهر با تعداد کوچه­های باریک فراوان در مرکز تجاری شهر می­باشد ( همچنین با توجه به ظرفیت فراوان و توان بالقوه­ای که در این شهر وجود دارد سهم سیستم حمل­و­نقل عمومی نیز باید ارتقاء یابد. اگر به موضوعات فوق مسأله­ی رشد و گسترش افقی سریع شهر که سبب افزایش مسافت­ها و درنتیجه وابستگی بیشتر به اتومبیل جهت دسترسی به مرکز شهر شده است را نیز بیفزاییم اهمیت تحقیق در این حوزه دوچندان می­شود .چرا که با ادامه این روند و در صورتی که چاره­ای برای این مسئله ) گرایش زیاد به سمت بکارگیری شیوه­های ناپایدار حمل­و­نقل ( اندیشیده نشود، طی چند سال آینده مسائل و مشکلات ترافیکی شهرهای بزرگ کشور در این دسته از شهرها نیز دیده شده و آن موقع حل مشکل بسیار سخت­تر و هزینه­بر تر خواهد شد .

4-1- اهداف تحقیق

برخی از اهداف تحقیق حاضر به شرح زیر می­باشد:

1-4-1- هدف اصلی تحقیق

هدف اصلی از این تحقیق ارزیابی وضعیت موجود گونه‌های حمل و نقل شهری و ارائه الگوی مطلوب برای رسیدن به حمل و نقل پایدار شهری

2-4-1- اهداف فرعی

بررسی وضع موجود حمل­و­نقل نیشابور بر اساس معیارهای پایداری

بررسی قابلیت­ها و محدودیت­های رسیدن به الگوی بهینه حمل­و ­نقل شهری پایدار در نیشابور

ارائه الگوی مطلوب و بهینه با توجه به وضعیت شهر

5-1- پرسش­های تحقیق

به دنبال طرح هر مسأله تحقیق، سؤالات فراوانی در ارتباط با آن مطرح می­شود. در این تحقیق نیز سؤالات زیر در ارتباط با موضوع تحقیق و برای مدیریت سازمان­یافته پایان­نامه مطرح شده است.  

1-5-1 – پرسش اصلی

 الگوی مطلوب در سطح نیشابور برای رسیدن به حمل­ونقل پایدار شهری کدام است؟ و چه ویژگی­هایی ( قابلیت­ها و محدودیت­هایی ) دارد؟

2-5-1- پرسش­های فرعی

وضع موجود ترکیب شیوه­های (متدها )حمل­و­نقل شهری نیشابور چگونه است و آیا فاصله­ای با پایداری دارد؟

پایدارترین و مناسب­ترین شیوه حمل­و­نقل نیشابور کدام است؟

معیارها و شاخص­های حمل­و­نقل پایدار قابل استفاده ) با در نظر داشتن مجموع عوامل و امکانات و محدودیت­ها ( کدامند؟

امکانات و محدودیت­های رسیدن به الگوی بهینه حمل­و­نقل پایدار در شهر نیشابورکدامند؟

6-1- پیشینه تحقیق  

در گذشته مطالعات فراوانی در ارتباط با حمل­­و­نقل و برنامه­ریزی شهری انجام گرفته است. در این مطالعات برخی به بررسی نقش کاربری زمین و یا تراکم در نظام حمل­و­نقل پرداخته و برخی دیگر به مکان­یابی کاربری­های شهری با تأکید بر برنامه­ریزی حمل­و­نقل پرداخته­اند. اما در این قسمت سعی شده است صرفاً به مطالعاتی نزدیک به تحقیق حاضر و با رویکرد پایداری اشاره شود که چند مورد آن­ها در زیر به اجمال آورده شده است:

محرم­نژاد در سال 1387، به بررسی اطلاعات آماری ترافیک تهران براساس شاخص­های حمل­و­نقل پایدار شهری پرداخته است. در این مقاله ضمن معرفی شاخص­های حمل­و­نقل پایدار به مقایسه وضعیت فعلی اطلاعات آماری مربوط به ترافیک تهران براساس این شاخص­ها پرداخته شده است. نتایج این مقایسه نشان می­دهد تنها تعداد بسیار کمی از اطلاعات موجود با شاخص­های حمل­و­نقل پایدار دارای انطباق است و این موضوع نیاز به تجدیدنظر جدی در تعیین چارچوب اطلاعات مورد نیاز را آشکار می­نماید.

همچنین جهانشاهلو در سال 1386 در مقاله‌ای تحت عنوان « برنامه­ریزی شهری و نقش آن در دستیابی به حمل­و­نقل پایدار شهری » در پی تبیین نقش مؤثر انجام توأم و هماهنگ برنامه­ریزی حمل­و­نقل شهری با برنامه­ریزی شهری بوده و ضمن ارائه­ی راه­حل­هایی برای رسیدن به حمل­و­نقل پایدار، اصول برنامه­ریزی و سیاست­گذاری برای رسیدن به حمل­و­نقل پایدار را معرفی می­نماید.

میرزاجانی در سال 1387 در پایان­نامه کارشناسی ارشد خود تحت عنوان « تحلیل اثرات جهانی شدن و حمل­و­نقل پایدار در پایتخت­ها» به بیان اصول و چارچوب برنامه­ریزی حمل­و­نقل پایدار پرداخته است.

محرم­نژاد در مقاله­ای تحت عنوان « مدیریت پایدار حمل­و­نقل شهری و راهکارهای آن» در سال 1385، ضمن معرفی ابعاد گوناگون حمل­و­نقل پایدار به ارائه و تحلیل راهکارهای مختلف توسعه حمل­و­نقل پایدار شهری پرداخته است.

مظفری­پور در سال 1390 در مقاله­ای تحت عنوان « ارزیابی سیستم­های جامع حمل­و­نقل با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی ( AHP) جهت تحقق توسعه پایدار شهری در ایران » پس از بررسی سیستم­های جامع حمل­و­نقل شهری با توجه به مباحث توسعه پایدار و تکیه بر اصول زیست­محیطی، مناسب­ترین سیستم حمل­و­نقل شهری در ایران را با استفاده از الگوی تحلیل سلسله مراتبی ارزیابی کرده است.

میرزایی در سال 1390 در پایان­نامه کارشناسی ارشد خود تحت عنوان « تحلیل توسعه نظام حمل­و­نقل پایدار شهری ( نمونه موردی شهر اصفهان ) » پس از بیان اصول، راهبردها و سیاست­های حمل­و­نقل پایدار و بررسی تجارب جهانی در این زمینه، به بررسی آمار و اطلاعات شهر اصفهان پرداخته و وضعیت نظام موجود حمل­و­نقل شهر اصفهان را بر اساس شاخص­ها و معیارهای پایداری و ناپایداری تشریح کرده و در گام آخر پیشنهاداتی برای اصفهان در سال 1404 ارائه نموده است.

در کنار سایر منابعی که ذکر شد، در این قسمت به بررسی مقالات یکی از اصلی­ترین و مهم­ترین کنفرانس­های بین­المللی حمل­ونقل و ترافیک در ایران، کنفرانس بین­المللی مهندسی حمل­ونقل و ترافیک، پرداخته شده است :

در سال 1390 یازدهمین سری این کنفرانس در 9 محور اصلی برگزار شد که دو محور حمل­ونقل و توسعه­ی پایدار و حمل­ونقل همگانی  به موضوع تحقیق حاضر مرتبط می­باشد. در این کنفرانس از مجموع 305 مقاله­ی پذیرفته شده 67 مقاله در دو محور مذکور بوده است که در ادامه چند مورد به عنوان نمونه اشاره می­گردد:

«اولویت­بندی سیاست­های عمده حمل­ونقل پایدار بر اساس اثربخشی در هر یک از ابعاد سه­گانه­ی توسعه پایدار و براساس ترکیب سه بعد »، نویسندگان: محمد سروش تفضلی، سید محمد سیدحسینی و مهدی نبی زاده

« ارائه­ی عوامل مؤثر و شاخص­های اقتصادی درحمل­ونقل پایدار شهری »، نویسندگان: مهدی استادی جعفری، محسن طاهری نژاد و حامد رضا حیدری می آبادی

« ارزیابی پایداری سیستم­های حمل­ونقل عمومی درون شهری »، نویسندگان: الهام کاکاوند و سمانه جباری

« ارزیابی سیستم­های حمل­ونقل پایدار با استفاده از روش­های تصمیم­گیری چندمعیاره در یک محیط غیرقطعی؛ مطالعه موردی شهر تهران »، نویسندگان: عیسی نخعی، هیرش محمدی­پور و غلامرضا مروجی

« حمل­ونقل پایدار و سیاست­هایی برای رسیدن به آن با معرفی استراتژی ASI »، نویسندگان: علی خاکساری و امیرحسین زندی آتشبار

در سال 1391 دوازدهمین سری این کنفرانس در 10 محور اصلی برگزار شد که دو محور حمل­ونقل و توسعه­ی پایدار و حمل­ونقل همگانی  به موضوع تحقیق حاضر مرتبط بوده است . در این کنفرانس از مجموع 379 مقاله­ی پذیرفته شده 117 مقاله در دو محور مذکور بوده است که نمایانگر حرکتی رو به رشد در این حوزه بوده است. در ادامه چند مورد از مقالات ارائه شده به این کنفرانس به­عنوان نمونه اشاره می­گردد:

« طراحی شاخص­های حمل­ونقل پایدار در شهرهای صنعتی »، نویسندگان: سید محمد سیدحسینی و سیاوش موسوی­زاده

« ارزیابی شاخص­ها و استراتژی­های پایداری در شبکه حمل­ونقل شهری با استفاده از تکنیک­های آنتروپی و TOPSIS »، نویسندگان: شهریار افندی­زاده، کامران رحیم­اف و حامد نیکتاش

« ارزیابی و گزینش سیستم­های حمل­ونقل پایدار شهری در حالت عدم قطعیت با استفاده از روش ترکیبی  AHP-VAKOR فازی؛ مطالعه موردی شهر یاسوج »، نویسندگان: حسین رسایی­پور و کیمیا غفاری

« ارزیابی سیستم­ های حمل­ و نقل پایدار با استفاده از تلفیق روش­های تصمیم­گیری گروهی  AHP فازی محدود شده و VAKOR فازی اصلاح شده »، نویسندگان: امیر حسین حسینیان و امیر سامان خیرخواه

از آن جایی که تعداد مقالات کنفرانس­های یازدهم و دوازدهم مهندسی حمل­وتقل و ترافیک زیاد بوده و در این مجال پرداختن به تک­تک آن­ها امکان­پذیر نمی­باشد، تنها عنوان مقاله­های مرتبط و نویسندگان محترم مطرح شده است.

لازم به ذکر است که هیچ­یک از مطالعات فوق به بررسی جامع و کامل تمام شیوه­های موجود حمل­ونقل شهری از هر سه بعد اجتماعی، اقتصادی و زیست­محیطی نپرداخته و جای خالی آن احساس می­شود بنابراین در این تحقیق سعی شده است این شکاف، با تحلیل و بررسی پایداری تمام شیوه­های موجود حمل­ونقل شهری در شهرهای میانی با در نظر داشتن هر سه بعد اجتماعی، اقتصادی و زیست­محیطی، پر شود.

فصل اول : کلیات تحقیق

1-1- مقدمه

فرآیند برنامه ­ریزی دربرگیرنده کلیتی است پیوسته، بخشی از برنامه­ریزی شهری، برنامه­ریزی حمل­­ونقل شهری است که به همراه برنامه­ریزی بخش­های کاربری اراضی، زیرساخت­ها و سایر بخش­ها، بعد کالبدی برنامه­ریزی جامع شهری را تشکیل می­دهد .وجود نارسایی در روند برنامه­ریزی شهری و به­ویژه بخش حمل­ونقل شهری، آثار و عوارض زیانبار گسترده­ای را همچون مصرف بالای انرژی، تأخیر در رسیدن به مقصد، آلودگی هوا، کاهش ایمنی شهری و افزایش خطرهای جانی، از بین بردن بافت­ها و پیوندهای سنتی شهر و نظایر این­ها، به بار آورده است. به­عبارت دیگر این بخش از برنامه­ریزی و مدیریت شهری با زندگی روزمره و روزانه شهروندان در ارتباط مستقیم بوده و ضعف در این حوزه هزینه­های گزافی را به مردم و مجموعه مدیریت شهری ( در سطوح کلان و خرد ) تحمیل می­کند. بنابراین لازم است که با دیدی جامع و کل­نگر حوزه حمل­ونقل شهری مورد مطالعه، بررسی و تحلیل قرار گیرد. تحقیق حاضر نیز به­دنبال بررسی دقیق و تحلیلی حوزه حمل­ونقل شهری نیشابور و شیوه­های موجود در آن از دیدگاه موضوع حمل­ونقل پایدار می­باشد که در ادامه پس از بیان مسأله و تبیین ضرورت موضوع برای دادن چارچوب به کل تحقیق سوالات و فرآیندی که باید تا انتها طی شود بیان می­گردد و سپس روش تحقیق و شیوه­های تحلیل و ارزیابی مورد استفاده تشریح شده و در انتها نیز مفاهیم اصلی به­کار رفته تعریف می­شوند.

2-1- بیان مسأله

در طول تاریخ تمدن بشری مسئله حرکت و حمل­و­نقل از اهمیت ویژه­ای برخوردار بوده به شکلی که همواره تأثیر به­سزایی در پیشرفت جوامع انسانی داشته است. طبق منشور آتن شهرها باید چهار عملکرد حیاتی یعنی مسکن، کار، تفریح، ارتباطات (رفت و آمد شهری) را به نحو احسن در بطن خود داشته باشند )اوستروفسکی ، 1371 :160 (. لذا شبکه ارتباطی و رفت­و­آمد شهری و در یک کلام حمل و­نقل شهری از اهمیت زیادی برخوردار بوده و است .حمل­ونقل یکی از مهم­ترین ارکان توسعه­ی شهری است که برای جابجایی مردم و کالاها ضروری بوده و دستیابی به بهره­وری سازنده در مناطق شهری فقط با تأمین نیازهای جابجایی برآورده خواهد شد .حمل­و­نقل پایدار شهری در واقع حرکت روان وسایل نقلیه، مردم و کالاهاست که مستلزم آسایش مردم و پایداری محیط با مطلوب­ترین هزینه و تلاش است ) احمدی و محرم­نژاد، 1385 :3 ). حمل­و­نقل به عنوان یکی از محوری­ترین عناصر کنترل کننده­ی توسعه، نقش شاخص و ویژه­ای در زمینه­ی توسعه پایدار دارد .از این رو عبارت « حمل و نقل پایدار» به­وجود آمده است که بیان کننده­ی سیاست­های خرد و کلان حمل­ونقلی است تا در کنار هم بتوانند زمینه­ساز توسعه براساس مفهوم پایداری گردند ) تفضلی و دیگران، 1390 :2 ).

یک شهر مدرن باید دارای یک سیستم حمل­و­نقل کارآمد و گسترده برای ایجاد ارتباطات، دسترسی و ارتباط مابین مناطق مختلف آن باشد .یک سیستم حمل­و­نقل جامع و پایدار مشکلات متعددی نظیر آلودگی هوا، آلودگی صوتی، جداسازی زیستگاه­های گونه­های وحشی، ترافیک وغیره را کاهش دهد .جوامع امروزی نیازمند سیستم حمل­و­نقل پایدار برای کاهش این مشکلات و ایجاد سیستم حمل­ونقل مؤثر و کارآمد هستند ) احمدی و محرم­نژاد، (1385 و شهر نیشابور نیز که در دسته­ی شهرهای میانی قرار دارد از این قاعده مستثنی نیست؛ چرا که از سال 1383 به بعد بر تعداد وسایل نقلیه شخصی و میزان استفاده از آن در این شهر افزوده شده و درنتیجه مشکلات استفاده از این گونه حمل­و­نقل از جمله ترافیک، آلودگی صوتی، کمبود پارکینگ وسایل نقلیه وغیره در آن مشاهده می­شود .

همچنان که در وضع موجود شهر نیشابور مشاهده می­شود، علیرغم اینکه مسافت‌ها و طول سفرهای مختلف در این شهر چندان زیاد نیست ) کل مساحت شهر نیشابور در سال 1385 حدوداً 3760 هکتار بوده و از آن­جایی­که این شهر شهری تک مرکزی است – هرچند مرکزی ثانویه در محدوده شهرک­های نوساز شمال کمربندی نیز در حال شکل­گیری است – در نتیجه مجموع مسافت­های طی شده در چنین شهری زیاد نیست (  و سیستم اتوبوس­رانی و تاکسی­رانی ) حمل و نقل عمومی و نیمه عمومی (امکان دسترسی به بخش‌های مختلف شهر را فراهم آورده است، با این وجود باز هم به گفته مسئولین شهری، بیش از 60 درصد سفرهای نیشابور با وسایل نقلیه شخصی انجام می­شود که با اصول و معیارهای حمل­و­نقل پایدار در تناقض است .

3-1- ضرورت و اهمیت موضوع

 سیستم­های حمل­و­نقل نقش عمده­ای در حیات اقتصادی کشورها و نیز زندگی روزمره­ی شهروندان ایفا می­کنند .موضوع حمل­و­نقل و ترافیک که امروزه به عنوان یک پدیده­ی سیاسی-اجتماعی نقش بسیار حساس و مهمی در کیفیت و ساختار اقتصادی- اجتماعی یک جامعه ایفا می­نماید، اساس زندگی نوین شهری و نیازهای جابجایی انسان را شکل می­دهد ( احمدی و محرم­نژاد، 1385 :2 ) . بنابراین هر جابجایی می­بایست بیشترین کارایی را چه از نظر هزینه و سود و چه از نظر سازگاری با محیط زیست داشته باشد ( نخعی و سایرین، 1390: 2 ). اما با کمی سهل­انگاری و غفلت ممکن است وضعیت نسل­های کنونی و آینده به خطر بیفتد، لذا ناگزیر باید به سمت استفاده از سیستم­های پایدار حمل­و­نقل حرکت کرد تا بخشی از این مشکلات کاهش یابد ( احمدی و محرم­نژاد، 1385: 2 ). بنابراین توسعه­ی پایدار شهری با تأکید بر حفظ محیط­زیست، حفظ منابع طبیعی، کاهش آلودگی­ها، تمرکز زدایی، کاربرد انرژی­های جایگزین در حمل­و­نقل، بازیافت زباله، افزایش اشتغال پایدار و غیره که به مطرح شدن الگوهای جدید شهرسازی چون شهر سالم، شهر اکولوژیک، شهر فشرده  و غیره انجامیده است، ضرورت ارزیابی، تحلیل و بررسی ساختار حمل­و­نقل کارآمد و پایدار را نشان می­دهد ) مظفری­پور و حاتمی، 1390 :2) .

بررسی آمار مربوط به سهم هر یک از سیستم­های حمل­و­نقل در نیشابور، براساس مطالعاتی که شرکت  مهندسین مشاور در مطالعات جامع حمل­ونقل نیشابور در سال‌های 1390 و 1391 تنظیم نموده­اند، مبین این نکته است که در ترکیب موجود، سهم حمل­و­نقل خصوصی ) حمل و نقل با اتومبیل شخصی و موتورسیکلت) بسیار بالاست، بیش از 60درصد، در مقابل سهم متدها و گونه­های پایداری چون پیاده­روی و دوچرخه­سواری بسیار ناچیز می­باشد. در واقع مسئله اصلی ترافیکی شهر نیشابور بالا بودن میزان استفاده از وسایل نقلیه شخصی و همچنین تراکم ترافیک در بخش مرکزی شهر ) که بافت قدیمی و تا حدی مسئله دار شهر با تعداد کوچه­های باریک فراوان در مرکز تجاری شهر می­باشد ( همچنین با توجه به ظرفیت فراوان و توان بالقوه­ای که در این شهر وجود دارد سهم سیستم حمل­و­نقل عمومی نیز باید ارتقاء یابد. اگر به موضوعات فوق مسأله­ی رشد و گسترش افقی سریع شهر که سبب افزایش مسافت­ها و درنتیجه وابستگی بیشتر به اتومبیل جهت دسترسی به مرکز شهر شده است را نیز بیفزاییم اهمیت تحقیق در این حوزه دوچندان می­شود .چرا که با ادامه این روند و در صورتی که چاره­ای برای این مسئله ) گرایش زیاد به سمت بکارگیری شیوه­های ناپایدار حمل­و­نقل ( اندیشیده نشود، طی چند سال آینده مسائل و مشکلات ترافیکی شهرهای بزرگ کشور در این دسته از شهرها نیز دیده شده و آن موقع حل مشکل بسیار سخت­تر و هزینه­بر تر خواهد شد .

4-1- اهداف تحقیق

برخی از اهداف تحقیق حاضر به شرح زیر می­باشد:

1-4-1- هدف اصلی تحقیق

هدف اصلی از این تحقیق ارزیابی وضعیت موجود گونه‌های حمل و نقل شهری و ارائه الگوی مطلوب برای رسیدن به حمل و نقل پایدار شهری

2-4-1- اهداف فرعی

بررسی وضع موجود حمل­و­نقل نیشابور بر اساس معیارهای پایداری

بررسی قابلیت­ها و محدودیت­های رسیدن به الگوی بهینه حمل­و ­نقل شهری پایدار در نیشابور

ارائه الگوی مطلوب و بهینه با توجه به وضعیت شهر

5-1- پرسش­های تحقیق

به دنبال طرح هر مسأله تحقیق، سؤالات فراوانی در ارتباط با آن مطرح می­شود. در این تحقیق نیز سؤالات زیر در ارتباط با موضوع تحقیق و برای مدیریت سازمان­یافته پایان­نامه مطرح شده است.  

1-5-1 – پرسش اصلی

 الگوی مطلوب در سطح نیشابور برای رسیدن به حمل­ونقل پایدار شهری کدام است؟ و چه ویژگی­هایی ( قابلیت­ها و محدودیت­هایی ) دارد؟

2-5-1- پرسش­های فرعی

وضع موجود ترکیب شیوه­های (متدها )حمل­و­نقل شهری نیشابور چگونه است و آیا فاصله­ای با پایداری دارد؟

پایدارترین و مناسب­ترین شیوه حمل­و­نقل نیشابور کدام است؟

معیارها و شاخص­های حمل­و­نقل پایدار قابل استفاده ) با در نظر داشتن مجموع عوامل و امکانات و محدودیت­ها ( کدامند؟

امکانات و محدودیت­های رسیدن به الگوی بهینه حمل­و­نقل پایدار در شهر نیشابورکدامند؟

6-1- پیشینه تحقیق  

در گذشته مطالعات فراوانی در ارتباط با حمل­­و­نقل و برنامه­ریزی شهری انجام گرفته است. در این مطالعات برخی به بررسی نقش کاربری زمین و یا تراکم در نظام حمل­و­نقل پرداخته و برخی دیگر به مکان­یابی کاربری­های شهری با تأکید بر برنامه­ریزی حمل­و­نقل پرداخته­اند. اما در این قسمت سعی شده است صرفاً به مطالعاتی نزدیک به تحقیق حاضر و با رویکرد پایداری اشاره شود که چند مورد آن­ها در زیر به اجمال آورده شده است:

محرم­نژاد در سال 1387، به بررسی اطلاعات آماری ترافیک تهران براساس شاخص­های حمل­و­نقل پایدار شهری پرداخته است. در این مقاله ضمن معرفی شاخص­های حمل­و­نقل پایدار به مقایسه وضعیت فعلی اطلاعات آماری مربوط به ترافیک تهران براساس این شاخص­ها پرداخته شده است. نتایج این مقایسه نشان می­دهد تنها تعداد بسیار کمی از اطلاعات موجود با شاخص­های حمل­و­نقل پایدار دارای انطباق است و این موضوع نیاز به تجدیدنظر جدی در تعیین چارچوب اطلاعات مورد نیاز را آشکار می­نماید.

همچنین جهانشاهلو در سال 1386 در مقاله‌ای تحت عنوان « برنامه­ریزی شهری و نقش آن در دستیابی به حمل­و­نقل پایدار شهری » در پی تبیین نقش مؤثر انجام توأم و هماهنگ برنامه­ریزی حمل­و­نقل شهری با برنامه­ریزی شهری بوده و ضمن ارائه­ی راه­حل­هایی برای رسیدن به حمل­و­نقل پایدار، اصول برنامه­ریزی و سیاست­گذاری برای رسیدن به حمل­و­نقل پایدار را معرفی می­نماید.

میرزاجانی در سال 1387 در پایان­نامه کارشناسی ارشد خود تحت عنوان « تحلیل اثرات جهانی شدن و حمل­و­نقل پایدار در پایتخت­ها» به بیان اصول و چارچوب برنامه­ریزی حمل­و­نقل پایدار پرداخته است.

محرم­نژاد در مقاله­ای تحت عنوان « مدیریت پایدار حمل­و­نقل شهری و راهکارهای آن» در سال 1385، ضمن معرفی ابعاد گوناگون حمل­و­نقل پایدار به ارائه و تحلیل راهکارهای مختلف توسعه حمل­و­نقل پایدار شهری پرداخته است.

مظفری­پور در سال 1390 در مقاله­ای تحت عنوان « ارزیابی سیستم­های جامع حمل­و­نقل با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی ( AHP) جهت تحقق توسعه پایدار شهری در ایران » پس از بررسی سیستم­های جامع حمل­و­نقل شهری با توجه به مباحث توسعه پایدار و تکیه بر اصول زیست­محیطی، مناسب­ترین سیستم حمل­و­نقل شهری در ایران را با استفاده از الگوی تحلیل سلسله مراتبی ارزیابی کرده است.

میرزایی در سال 1390 در پایان­نامه کارشناسی ارشد خود تحت عنوان « تحلیل توسعه نظام حمل­و­نقل پایدار شهری ( نمونه موردی شهر اصفهان ) » پس از بیان اصول، راهبردها و سیاست­های حمل­و­نقل پایدار و بررسی تجارب جهانی در این زمینه، به بررسی آمار و اطلاعات شهر اصفهان پرداخته و وضعیت نظام موجود حمل­و­نقل شهر اصفهان را بر اساس شاخص­ها و معیارهای پایداری و ناپایداری تشریح کرده و در گام آخر پیشنهاداتی برای اصفهان در سال 1404 ارائه نموده است.

در کنار سایر منابعی که ذکر شد، در این قسمت به بررسی مقالات یکی از اصلی­ترین و مهم­ترین کنفرانس­های بین­المللی حمل­ونقل و ترافیک در ایران، کنفرانس بین­المللی مهندسی حمل­ونقل و ترافیک، پرداخته شده است :

در سال 1390 یازدهمین سری این کنفرانس در 9 محور اصلی برگزار شد که دو محور حمل­ونقل و توسعه­ی پایدار و حمل­ونقل همگانی  به موضوع تحقیق حاضر مرتبط می­باشد. در این کنفرانس از مجموع 305 مقاله­ی پذیرفته شده 67 مقاله در دو محور مذکور بوده است که در ادامه چند مورد به عنوان نمونه اشاره می­گردد:

«اولویت­بندی سیاست­های عمده حمل­ونقل پایدار بر اساس اثربخشی در هر یک از ابعاد سه­گانه­ی توسعه پایدار و براساس ترکیب سه بعد »، نویسندگان: محمد سروش تفضلی، سید محمد سیدحسینی و مهدی نبی زاده

« ارائه­ی عوامل مؤثر و شاخص­های اقتصادی درحمل­ونقل پایدار شهری »، نویسندگان: مهدی استادی جعفری، محسن طاهری نژاد و حامد رضا حیدری می آبادی

« ارزیابی پایداری سیستم­های حمل­ونقل عمومی درون شهری »، نویسندگان: الهام کاکاوند و سمانه جباری

« ارزیابی سیستم­های حمل­ونقل پایدار با استفاده از روش­های تصمیم­گیری چندمعیاره در یک محیط غیرقطعی؛ مطالعه موردی شهر تهران »، نویسندگان: عیسی نخعی، هیرش محمدی­پور و غلامرضا مروجی

« حمل­ونقل پایدار و سیاست­هایی برای رسیدن به آن با معرفی استراتژی ASI »، نویسندگان: علی خاکساری و امیرحسین زندی آتشبار

در سال 1391 دوازدهمین سری این کنفرانس در 10 محور اصلی برگزار شد که دو محور حمل­ونقل و توسعه­ی پایدار و حمل­ونقل همگانی  به موضوع تحقیق حاضر مرتبط بوده است . در این کنفرانس از مجموع 379 مقاله­ی پذیرفته شده 117 مقاله در دو محور مذکور بوده است که نمایانگر حرکتی رو به رشد در این حوزه بوده است. در ادامه چند مورد از مقالات ارائه شده به این کنفرانس به­عنوان نمونه اشاره می­گردد:

« طراحی شاخص­های حمل­ونقل پایدار در شهرهای صنعتی »، نویسندگان: سید محمد سیدحسینی و سیاوش موسوی­زاده

« ارزیابی شاخص­ها و استراتژی­های پایداری در شبکه حمل­ونقل شهری با استفاده از تکنیک­های آنتروپی و TOPSIS »، نویسندگان: شهریار افندی­زاده، کامران رحیم­اف و حامد نیکتاش

« ارزیابی و گزینش سیستم­های حمل­ونقل پایدار شهری در حالت عدم قطعیت با استفاده از روش ترکیبی  AHP-VAKOR فازی؛ مطالعه موردی شهر یاسوج »، نویسندگان: حسین رسایی­پور و کیمیا غفاری

« ارزیابی سیستم­های حمل­ونقل پایدار با استفاده از تلفیق روش­های تصمیم­گیری گروهی  AHP فازی محدود شده و VAKOR فازی اصلاح شده »، نویسندگان: امیر حسین حسینیان و امیر سامان خیرخواه

از آن جایی که تعداد مقالات کنفرانس­های یازدهم و دوازدهم مهندسی حمل­وتقل و ترافیک زیاد بوده و در این مجال پرداختن به تک­تک آن­ها امکان­پذیر نمی­باشد، تنها عنوان مقاله­های مرتبط و نویسندگان محترم مطرح شده است.

لازم به ذکر است که هیچ­یک از مطالعات فوق به بررسی جامع و کامل تمام شیوه­های موجود حمل­ونقل شهری از هر سه بعد اجتماعی، اقتصادی و زیست­محیطی نپرداخته و جای خالی آن احساس می­شود بنابراین در این تحقیق سعی شده است این شکاف، با تحلیل و بررسی پایداری تمام شیوه­های موجود حمل­ونقل شهری در شهرهای میانی با در نظر داشتن هر سه بعد اجتماعی، اقتصادی و زیست­محیطی، پر شود.

Abstract :

Urban transportation is one of the main sub-sections in development and urban planning . Every day citizens are connect to pedestrian and  roadway networks and different types of transportation methods, and use them to respond to their needs such as job needs, education, shopping, recreation and etc; so transportation has become one of  the most important part in citizens"quality of life".But unfortunately in recent years the development of car-oriented has been created multiple problems in transportation and until the urban development program prepare and impelement based on car-oriented , achieving sustainable transport is not possible. To overcome such problems requires that the dimention of sustainability assessment of urban transport solutions be propose to improve the conditions.

The aim of  this thesis is  " assessment the status of sustainable transportation in medial cities" and Where the city of Nishapur has been selected as case study and has been studied using team AHP and SWOT analysis techniques. Neishabur is Single-central city and based on studies became clear that the transportation and methods of travel in this city are away from sustainable transportation indicators. the aim of sustainable transportation was never  removed any of travel methods, but is obtain the facilities and infrastructures and encourage to use more sustainable methods and minimize use of not-sustainable methods;  so is tried to be offered the best appropriate combination transportation methods . . Based on results of AHP, the best appropriate combination transportation methods in Neishabur are include 33.8% pedestrian, 22% cycling, 14.5% bus and minibus, 12.5% taxi, 9.6% car and 7.7% motorcycle. So with use of AHP, pedestrian be identified as the best alternative and it's facilities and restrictions in format Strengths, Weaknesses,  Opportunities and Treats be studied by SWOT analytical technique and finally offers proposals in cases tetrad strategies and are prioritized by QSPM.

Keywords:

Sustainable Transportation, Analytical Hierarchy Process, SWOT Matrix, Pedestrian-oriented Development, Neishabur