پایان نامه راهکارهای افزایش کارایی سامانه اتوبوس های تندرو در نظام حمل و نقل عمومی شهر تبریز با رهیافت های برنامه ریزی شهری

فصل اول

کلیات  تحقیق

مقدمه :

با توسعه شهر ها و افزایش تقاضای سفرهای درون­شهری، نیاز به جابه­جائی مردم و کالاها طی سالهای اخیر روزبه­روز افزون­تر گشته است. در این میان کارشناسان و متخصصین حمل و نقل و برنامه­ریزان شهری، تنها راه مدیریت حمل و نقل و ترافیک شهرها را در افزایش سهم حمل و نقل انبوه و عمومی و توسعه مدیریت سیستم­های حمل و نقل شهری دانسته­اند. چرا که با توسعه و افزایش کارایی و مطلوبیت آن با افزایش سهم سیستم­های حمل و نقل عمومی از تقاضای سفرهای شهری، نیاز به استفاده از وسایل شخصی کاهش می­یابد و این امر می­تواند تأثیر بسیار مطلوبی در امر حمل و نقل و بهبود ترافیک، میزان مصرف سوخت و آلاینده­ها داشته باشد.

در چنین شهرهایی سامانه اتوبوسرانی تندرو به عنوان یک راهکار موثر و جذاب به منظور رقابت با وسیله نقلیه شخصی مطرح می­باشد تا دسترسی به نقاط مرکزی شهر، مناطق مسکونی و حومه شهر برای تمامی افراد ساکن در شهرها امکان­پذیر شود. برنامه سرویس­دهی، مسیرهای حرکتی و سیستم­های هوشمند حمل و نقل در یک سیستم ترکیبی، یک مجموعه قدرتمندی را برای جابجائی مناسب مسافران تشکیل می­دهد. اجزاء سامانه اتوبوسرانی تندرو با نوع عملکرد و محیط به کارگیری این سیستم قابل تطبیق می­باشد و این سیستم می­تواند در مناطق گوناگون به صورت مناسب اجراء گردد. سرمایه­گذاری کم در زیرساخت­ها،‌ تجهیزات،‌ توسعه­های عملکردی و فن­آوری می­تواند بستری را برای ایجاد سامانه اتوبوسرانی تندرو فراهم نماید به طوری که عملکرد سیستم اتوبوس به کیفیت مطلوب برسد.

در ایران نیز اولین جابجائی درون­شهری در تبریز با عنوان قونقا صورت می­گرفت  (به واگن اسبی معروف بود برای انتقال مسافران از شهر به واغزال (ایستگاه راه­آهن) که در بیرون شهر و در سمت غرب قرار داشت احداث شده بود)‌ راه­اندازی قونقا به حدود دوران اول جنگ جهانی اول برمی­گردد.

با افزایش جمعیت و ایجاد مشکلات جابجایی آنان در شهر، مسئولین شهری در ایران با هدف فائق آمدن بر مشکل ترافیک و جابجایی سریع و ایمن مسافران از مبدأ تا مقصد خط ویژه بی آر تی را با الگوگیری از سیستم سامانه اتوبوس های تندرو امریکای جنوبی در سال 1386 در تهران راه­اندازی کردند و به دنبال آن در سال 1387 در شهر تبریز در منطقه پرتردد مسیر بی آر تی بین میدان راه­آهن تا میدان بسیج (غرب به شرق) احداث گردید.

1-2- بیان مسأله :

افزایش جمعیت، مهاجرت از روستاها،‌ توسعه شهرها و افزایش روزافزون وسایل نقلیه باعث به وجودآمدن مبحث بسیار مهمی به نام حمل ونقل وترافیک شهری شده است و به تبع پیچیدگی­های این موضوع لزوم ایجاد مدیریت جامع و یکپارچه حمل و نقل و ترافیک را به امری اجتناب­ناپذیر تبدیل نموده است. هدف اساسی مدیریت ترافیک به کار بردن روش­ها و اقداماتی برای استفاده بهینه و حداکثر از امکانات و تأسیسات موجود، بهبود وضع راه­ها و افزایش ایمنی بدون آسیب رساندن به محیط زیست است. در همین راستا در کلان­شهرهای دنیا علی­الخصوص در جهان سوم این مشکلات با زندگی مردم عجین شده و فصل جداناشدنی زندگی شهری می­باشد که بالطبع دارای عواقب سویی نظیر سلب آسایش نوید داده شده در برنامه­ریزی شهری، به هدر رفتن منابع ملی، ایجاد انواع آلودگیها می­باشد که در نهایت تیشه به ریشه توسعه پایدار شهری می­زند و ادامه این روند آینده­ای تاریک در ذهن دست­اندرکاران شهری به تصویر می­کشد که نیاز به دیدی سیستماتیک و مدیریتی کارا در سطح کلان و محلی احساس می­شود.

رشد سریع ترافیک در کلان­شهرهای کشور از جمله مسائلی است که جنبه­های مختلف اقتصادی و اجتماعی، شهرسازی، زیست­محیطی و .... را تحت­الشعاع خود قرار داده است. یکی از اقدامات انجام یافته در تعدادی از کشورهای جهان، بهره­مندی از سیستم حمل و نقل سریع اتوبوسی موسوم به بی. آر. تی (سامانه اتوبوس­های تندرو) می­باشد. این سیستم به گونه­ای به سیستم­های حمل و نقل انعطاف­پذیر شهری سریع­السیر اطلاق می­شود که مولفه­های فیزیکی و عملیاتی متعددی را به صورت یکپارچه و در قالب ویژه­ای جهت جابجائی مسافران درون­شهری از طریق اتوبوس به خدمت می­گیرد.

از سؤالات مهم در تحقیق حاضر اینست که، به نظر می­رسد هزینه­های مسافران بی­آرتی دارای صرفه­جوئی بیشتری است. رضایت مسافران از خدمات ارائه شده توسط اتوبوسهای بی آر تی در حد مطلوبی است و زمان آمد و شد مسافران بی آر تی نسبت به سایر وسایل نقلیه در حد پائین­تری است.  هر چند می­دانیم که هم­اکنون با گسترش مترو و خطوط BRT و افزایش ناوگان تاکسیرانی این وضعیت نسبت به سال­های اخیر بهتر شده است و مردم می­توانند به طور مثال به سرعت و با هزینه کم با استفاده از خطوط BRT از شرق به غرب تبریز سفر کنند. با این حال بررسی علمی این مسأله ضروری بنظر می رسد.

با افزایش روزافزون تقاضای سفرهای شهری، یکی از اصلی­ترین راه­کارها برای مدیریت حمل و نقل و ترافیک شهرها، افزایش سهم حمل و نقل عمومی از جابجائی­های شهری می­باشد؛ تا علاوه بر کاهش تقاضا برای استفاده از وسایل نقلیه شخصی، شاخص­های دیگری نظیر زمان سفر، حجم ترافیک، مصرف سوخت و آلودگی­ هوا نیز دستخوش تغییرات مطلوبی می­گردد. طی دهه­های گذشته جهت افزایش مطلوبیت استفاده از وسایل نقلیه عمومی، سیستم­های متنوعی طراحی و مورد       بهره­برداری قرار گرفته است. سیستم حمل و نقل سریع اتوبوسی یا سامانه اتوبوس­های تندرو، یکی از این سیستم­هاست که هزینه کم، سطح دسترسی بالا و سرعت قابل قبولی را داراست و با توجه به ویژگی­هایی که دارد در کشورهای توسعه­یافته و در حال توسعه، در حال گسترش است. با توجه به اهمیت روز افزون استفاده از این سامانه اتوبوسرانی بررسی این سؤال ضروری است که آیا ارائه خدمات قابل اتکاء در سامانه اتوبوسرانی تندرو با کیفیت مطلوب و هزینه نسبی کم در کلان­شهر تبریز متعارف می­باشد؟

در همه ادوار حمل و نقل همواره سهم عمده­ای از منابع را به خود اختصاص داده است. کیفیت و ظرفیت سیستم حمل و نقل تأثیر فراوانی بر اقتصاد یک منطقه دارد. حمل و نقل عامل اساسی در پیشرفت اقتصادی یک کشور است و توسعه و بهبود حمل و نقل نیز، خود نیازمند صرف هزینه­های بالایی است. شبکه­های حمل و نقل در شهرهای بزرگ و توسعه یافته درصد بالایی از سطح شهری را تشکیل می­دهند.

و نهایتاً بدنبال این سؤال اساسی هستیم که آیا سامانه اتوبوس­های تندرو به لحاظ عملکردی یک سیستم مناسب می­باشد؟

1-3- ضرورت انجام تحقیق :

اتومبیل­های شخصی چنان انتخاب مسلطی است که سفرکنندگان مایل به پرداخت هزینه­های سرمایه­ای و جاری قابل توجه، رویارویی با تراکم­های زیاد ترافیکی و دست و پنجه نرم کردن با مسایل مربوط به پارکینگ می­شوند، تنها به این دلیل که از انعطاف­پذیری اتومبیل شخصی در مورد شروع زمان سفر و انتخاب مقصد استفاده نمایند در سال­های اخیر این انتخاب­ها باعث ایجاد حجمهای زیاد ترافیک شده و تراکم شکننده­ای در بسیاری از مناطق شهری به وجود آورده است. علیرغم این تراکم روند افزایشی رشد ترافیک ادامه داشته است. اثرات قابل انتظار عرضه تقاضا (یعنی، زیرساختار محدود جاده­های پرتراکم برای جبران رشد استفاده از وسیله نقلیه شخصی) به سادگی در تراکم ترافیک شهری به عنوان یک عامل اساسی منظور گردیده و این­گونه پدیدار شده است که مردم تنها به خاطر استفاده از اتومبیل شخصی، حاضر به تحمل مقادیر زیاد تراکم ترافیک هستند.

گزارش­های معتبر جهانی نشان می­دهند که در شهرهای بزرگ سالانه در حدود 3/0 تا 2/1 درصد از سفرهای انجام شده با حمل و نقل همگانی کاسته می­شود. تجربه حاکی از آن است که سیستم اتوبوس تندرو به عنوان یک رقیب برای وسائل نقلیه شخصی می­تواند جایگاه از دست رفته سیستم­های حمل و نقل همگانی را به دست آورد.

در بسیاری از کشورها، سیستم اتوبوس تندرو با هزینه کمتر نسبت به قطار سبک، خدمات مشابهی را ارائه می­دهد. همچنین انعطاف­پذیری سیستم اتوبوس تندرو برای جوامعی که به طور پیوسته در حال گسترش و رشد می­باشند از اهمیت خاصی برخوردار است. زیرا در این جوامع حمل و نقل همگانی برای پاسخگویی به نیاز جامعه با مشکلات بسیار پیچیده­ای روبرو است. (تقوایی، مسعود و وفایی، ابوذر؛ 1387: 167)

فلذا پرداختن به راهکارهای افزایش کارایی سامانه اتوبوس های تندرو در نظام حمل و نقل کلان شهر تبریز ضروری بنظر می رسد.

1-4- اهداف تحقیق :

اصولاً هر پژوهشی مستلزم اهداف مشخص و تعیین­کننده­ای است که بدون آنها امکان انجام پژوهش وجود ندارد. (مرکز مطالعات برنامه­ریزی شهری 1380)

1-4-1- هدف کلی :

هدف کلی این تحقیق در خصوص راهکارهای افزایش کارائی سامانه اتوبوس­های تندرو در نظام حمل و نقل عمومی شهر تبریز با ره­یافت­های برنامه­ریزی شهری می­باشد.

1-4-2- اهداف جزئی :‌

در راستای هدف کلی تحقیق، اهداف جزئی زیر مورد نظر می­باشد:

- تعیین رابطه بین هزینه های مسافران بی آر تی و صرفه جویی آنها

- تعیین رابطه بین خدمات ارائه شده از طرف اتوبوس های بی آر تی و رضایت مسافران

- بررسی طول مدت زمان آمد و شد مسافران بی آر تی نسبت به سایر وسایل نقلیه

- بررسی سامانه اتوبوس­های تندرو و میزان مناسب بودن آنها به لحاظ عملکردی.

- بررسی رابطه توزیع ایستگاه­های بی آر تی و توزیع کاربریهای خدماتی و تجاری و مسکونی

1-5- روش تحلیل آماری :

برای تجزیه و تحلیل داده­های تحقیق از نرم­افزار آماری SPSS استفاده شده است. در پژوهش حاضر از آمار توصیفی استفاده گردیده به طوری که برای توصیف متغیرهای کیفی به محاسبه درصد توزیع فراوانی و برای توصیف متغیرهای کمی به محاسبه شاخص­های مرکزی و پراکندگی پرداخته شد. در ارتباط با آمار استنباطی نیز برای آزمون فرضیه­های تحقیق و آزمون روابط بین متغیرها از آزمون­های آماری استفاده شد. همچنین مشاهده نقشه­های پایه و جمع­آوری اطلاعات جمعیتی و جمع­آوری اطلاعات ترافیک از اداره حمل و نقل و ترافیک شهری و شرکت واحد اتوبروسرانی اخذ گردیده است.

1-6-  تعریف مفهومی متغیرها :

تاریخچه حمل و نقل: نیاز به حمل و نقل، به تاریخ تمدن بشر برمی­گردد. اولین یاابتدایی­ترین تسهیلات حمل و نقل، گذرگاه­هایی بودند که از طریق باز کردن مسیر، در جنگل­ها ساخته شدند و نیز برای عبور حیوانات اهلی راه­ها عریض­تر و بهتر گردیدند. با اختراع چرخ و استفاده از آن راه­سازی پیشرفت کرد. در سال 1883 اولین اتومبیل احتراقی توسط دایملر به ثبت رسید. پس از او نبر در سال 1885 با اختراع اتومبیل سه چرخ و دیزل در سال 1893 با اختراع موتور دیزلی و دانلپ در سال 1885،‌ با ابداع لاستیک بادی به جای لاستیک توپر که با سرعت و نرمی بیشتری برای اتومبیل­ها بود، اولین گام­ها را برای تولید انبوه وسیله نقلیه موتوری برداشتند.

مترو: سیستمی است که برای جابه­جائی حجم انبوهی از مسافر مورد استفاده قرار می­گیرد و در مناطقی که سیستم­های سبک به تنهائی عملکرد مطلوبی ندارد، کاربرد دارد. این سیستم به صورت کاملاٌ حفاظت شده و دربافت درون­شهری عموماٌ زیر زمین و درحومه به­صورت هم­سطح به­جابه­جائی مسافر می­پردازد.

باس[1]:  به معنای اتوبوس و باس­بی[2] همان ایستگاه اتوبوس است که بعضاً باس استاپ[3]  و باس ترمینال[4] گفته می­شود. بی. آر. تی مخفف (باس رپیدترنس پورتیشن[5]) یا همان سامانه اتوبوسهای تندرو می­شود.

1-7- فرضیه ها یا سؤالات پژوهشی :

فرضیه عبارت است از آنچه محقق به دنبال آن است یا حدس زیرکانه و علمی که برای نتیجه تحقیق زده می­شود. (ریاحی، غلامحسین؛ 34)

با توجه به تعریف فرضیه به ترتیب ذیل عنوان می­کنیم:

به نظر می­رسد هزینه­های مسافران بی آر تی دارای صرفه­جوئی بیشتری است.

رضایت مسافران از خدمات ارائه شده توسط اتوبوسهای بی آر تی در حد مطلوبی است.

طول مدت زمان آمد و شد مسافران بی­آرتی نسبت به سایر وسایل نقلیه در حد پایین­تری است.

سامانه اتوبوس­های تندرو به لحاظ عملکردی یک سیستم مناسب می­باشد.

مکان­گزینی ایستگاه­های سامانه بی­آرتی رابطه معنی­داری با کاربریهای مولد و جاذب سفر دارد. (مرکز شهر، بازار، دانشگاه و ... )