گروه ارشد صنایع دستی
پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد
مهر1392
چکیده
نوع بشر با تطبیق دادن خود با محیط طبیعی توانست به ادامه بقای بپردازد و در این بین ضمن تاثیر گذاردن و مهار نیروهای طبیعت ،خود نیز متاثر از طبیعت گردد.ازآنجا که بشر تنها هر آنچه عینی بود و با چشمان خود مشاهده می کرد برایش قابل پذیرش بود ،طبیعت با عناصر گوناگونش برای او تقسیم بندی از چهار عنصر داشت که هرکدام به شیوه علت و معلولی بر یکدیگر و در زندگیش تاثیر گذار بود.
بهره گیری از نقاشی به عنوان یک نمود بصری ،عاملی بود برای بیان روایت زندگی و درک بشر از هرآنچه دیده است.سفالهای منقوش نمونه های تصویری خوبی برای باورها،بیم و امیدها و شکست های بشر در طول تاریخ می باشد.در پژوهش پیش روی به شیوه توصیفی-تحلیلی،سعی بر آن است تا ضمن دسته بندی نقوش سفالینه های لما،به بررسی نقوش و ریشه یابی آنها در باورها و تاثیرات طبیعت بر این نقوش پرداخته شود.
کلید واژگان: (گورستان لما،سفال،نقوش)
فصل اول
طرح تحقیق
مقدمه
کشف گورستان لما به عنوان یک محوطه تاریخی دوران ایلام میانه تا جدید،در استان کهگیلویه و بویر احمد در نوع خود بی نظیر است زیرا محوطه مزبور، اولین استقرار گاه اکتشافی از تمدن ایلام در این استان به شمار می آید و امید تازه ای برای کشف چنین محوطه هایی ایجاد نموده است. در بین اشیاء تدفینی کشف شده از این گورستان، ظروف سفالین منقوش دارای ارزش فراوانی می_ باشد چرا که این نقوش بازگو کننده نوع زندگی و باورهای مردمان آن دوران به شمار می_ آیند.پژوهش پیش روی تلاشی است برای دسته بندی ،بررسی و ریشه یابی نقوش سفالینه های گورستان لما بر اساس باورهای ایلامیان و تاثیر پذیری از طبیعت .برای محقق شدن این هدف ابتدا به معرفی محوطه باستانی لما پرداخته شده است که شامل معرفی جغرافیا ،تاریخ ،ریخت شناسی گورها ،نحوه تدفین و اشیاء تدفینی می باشد.در مرحله بعد به معرفی و نمایش و دسته بندی سفالهای مکشوف از گورستان لما پرداخته شده است.بدین منظور، از طریق آرشیو موزه یاسوج دسترسی به تصاویر سفالینه ها امکان پذیر گردید ،سپس بر اساس نقش ،سفالینه ها به دو دسته نقش دار و بی نقش تقسیم و برای هر دسته سفالها، فیش های کد گذاری شده در نظر گرفته شده است.این فیش ها به عنوان شناسنامه هر سفال حاوی مشخصات ظاهری از قبیل ،اندازه،تکنیک ساخت ،نقش ،الحاقات ،دهانه ،کارکرد ،فرم ،رنگ سفال و پخت آنها می باشد.به علت حجم بالای فیش ها از آوردن همه آنها در متن پژوهش خود داری شده و در قسمت پیوست ها قرار داده شده اند.ظروف فاقد نقش اولین سفالهای نمایش داده شده در متن پژوهش هستندکه به ترتیب کارکردشان دسته بندی و از طریق نمایش تصویر ،فرم و جدول ویژگی ها سامان داده شده است.سفال های نقش دار بر اساس نوع نقوش به دو دسته ظروف با نقوش هندسی و خط دار تقسیم شده اند و در جداول گوناگون به بررسی نقوش پرداخته شده است.پس از معرفی و نمایش سفالینه های لما ،بر اساس فرضیه اول پژوهش مبتنی بر تاثیر باورهای ایلامیان در نقوش سفال ها عمل شده است.با توجه به کار شدن نقوش لما بر روی ظروف آبخوری و نگهداری مایعات به ارتباط این مسئله با یکی از باورها در خصوص آب در میان ایلامیان (دو ایزد تیر و ناهید )قوت می_ بخشد.
بدین منظور ،ضمن بررسی این باور ها به نماد شناسی آنها نیز پرداخته شده و در میان نقوش سفالینه های لما به جستجوی این نشانه ها پرداخته شده است. در فصل بعد به تاثیر طبیعت بر روی نقوش لما پرداخته شده است، در این خصوص ویژگیهای طبیعی وعناصر شاخص طبیعت منطقه لما معرفی و بر اساس این عناصر به بررسی نقوش سفال ها پرداخته شده است.در آخر با یک جمع بندی کلی سعی شده تا بر اساس تطبیق داده ها با نقوش به فرضیه ها ی پژوهش پاسخ داده شود.
1-1-بیان مسئله
گورستان لما واقع در استان کهگیلویه و بویر احمد،به عنوان یک محوطه تاریخی در سال 1378 شمسی کشف گردید.از نظر جغرافیایی این گورستان در حاشیه رودخانه بشار در 15 کیلومتری شمال غرب شهرستان پاتاوه و 65 کیلومتری شمال غرب یاسوج مرکز استان قرار گرفته است.طبق تحقیقات باستان شناسان ،گورستان لما از نظر قدمت تاریخی به دوره ایلام میانه تا جدید می رسد.کشف این گورستان و تعلق آن به مهمترین تمدن تاریخی جنوب غرب ایران می_ تواند به شناخت هرچه بیشتر تمدن ایلام و وسعت قلمرو جغرافیایی آن کمک می نماید.در این محوطه تاریخی 53 گور کشف شده است که در آنها اشیاء فلزی ،سفالی و غیره........به همراه اسکلت انسان دفن شده اند.از میان اشیای یافت شده در این گورها اشیای سفالی حائز اهمیت می باشند که بیشتر شامل انواع جام،کوزه،و کاسه می باشد، اکثر این سفالینه ها مزین به انواع نقوش هندسی و ساده به رنگ اخرایی و قهوه ای بر روی بدنه پخته هستند که از نوع لعاب رورنگی می باشند. تا کنون بررسی دقیقی بر روی نقوش سفالینه های لما و دسته بندی آنها انجام نگرفته است تا بتوان ضمن شناخت نقوش سفالینه ها ، به مقایسه صحیح این نقوش با نقوش سفالینه های تمدن ایلام پرداخت ، تا از این طریق به ریشه یابی نقوش سفالینه ها و شناسایی هرچه بیشتر هنر سفالگری تمدن باستانی ایلام نائل گردید.با توجه به آنچه توضیح داده شد هدف کلی این تحقیق شناسایی نقوش سفالهای گورستان لما و ریشه یابی نقوش از طریق تطبیق آنها با نقوش سفالهای برجای مانده تمدن ایلام می باشد.
2-1-سئوالات تحقیق
1-آیا نقوش سفالینه های لما متآثر از باورهای دینی ایلامیان می باشد؟
2-آیا طبیعت منطقه لما بر نقوش سفالینه های لما تآثیر گذار بوده است؟
3-1-فرضیه ها
باستان شناسان محوطه گورستان لما را از نظر جغرافیایی به بخش سردسیری تمدن باستانی ایلام دوره میانه ،نسبت می دهند.در اینجا دو مسئله قابل ذکر است،مسئله اول این است که در صورت اسکان موقت و کوچ نشینی ایلامیان در فصول گرما در این منطقه امکان آوردن فرهنگ و آداب و رسوم زندگی ایلامیان به این خطه وجود دارد که نمود بارزش را در نقوش سفالینه های این گورستان می توان جستجو کرد.اولین فرضیه به این شکل مطرح می شود :
به نظر می رسد باورهای دینی ایلامیان،بر نقوش سفالیهای لما تاثیر گذار بوده است.
مسئله دوم در کشف نشدن استقرارگاه های هم زمان در منطقه لما است تا از طریق آن بتوان با نحوه زندگی و هنر و صنعت آنان آشنا شد. باستان شناسان دلیل آن را شرایط ناهموار جغرافیایی می دانند .کشف اتفاقی گورستان لما بر اثر فعالیت ماشین های راه سازی استان انجام گرفت، چه بسا محوطه های مشابه ای در منطقه وجود داشته باشد و به علت شرایط بد جغرافیایی امکان کشف نداشته است.باستان شناسان منطقه کهگیلویه و بویر احمد را به خاطر موقعیت جغرافیایی اش و تنها مسیر ارتباطی مرکز کشور با جنوب کشور از دوران باستان تا کنون یک منطقه خاص در نظر گرفته اند که کشف نشدن استقرار گاه های هم زمان نمی تواند دلیلی بر فاقد سکنه بودن این منطقه باشد. کشف مقادیر زیاد قطعات سفالی از منطقه لما امکان وجود هنر-صنعت سفال سازی در منطقه را دو چندان می کند لذا آوردن این تعداد از ظروف شکننده از مسیری دور همچون خوزستان و اطراف آن به این محوطه با دشواری های سفر را غیرممکن می سازد.
دومین فرضیه به این شکل مطرح می گردد:
2) به نظر می رسد طبیعت منطقه لما، بر نقوش سفالینه ها تاثیر گذار بوده است.
4-1-روشهای گردآوری اطلاعات و ابزراهای مربوطه
توصیفی –تحلیلی
5-1-شیوه گردآوری اطلاعات
کتابخانه ای
6-1-ضرورت انجام تحقیق
دسته بندی و ریشه یابی نقوش سفالینه های لما
7-1-ابزارهای تحقیق
عکس،فیش برداری،اینترنت،مشاهده
8-1-پیشینه تحقیق
گورستان لما در سال 1378شمسی کشف گردید و سازمان میراث فرهنگی ،صنایع دستی و گردشگری استان کهگیلویه و بویر احمد در این محوطه تاریخی اقدام به باستان شناسی نمود و در این زمینه یک گزارش میدانی و کتابچه راهنما را توسط مهندسین متخصص خود به چاپ رسانده است و تمامی اشیای گورستان را به موزه یاسوج منتقل نموده است اما تا کنون در زمینه نقوش تزیینی سفالینه ها کار تحقیقی انجام نگرفته است.پایان نامه ای نیز در این زمینه توسط دانشجویی در مقطع کارشناسی توسط فهیمه عبد الرضایی در دانشکده هنر و معماری اردکان انجام گرفته که تنها به شکل گزارش تهیه شده است و فاقد تصویر می باشد.
9-1-جامعه آماری
جامعه آماری این پژوهش ،تمامی 53 گور اکتشافی، اشیاء تدفینی گورها ،185 ظرف سفالین ،نقشه ها و تصاویر جغرافیایی گورستان لما را شامل می شود.
فصل دوم
گورستان لما
-2-موقعیت جغرافیایی
گورستان لما در ضلع جنوبی روستای لما در 10 کیلومتری شمال بخش پاتاوه از توابع شهرستان دنا در استان کهگیلویه و بویر احمد قرار دارد. گورستان لما در حدود 100کیلومتری جنوب روستای لما علیا از منطقه ی بویر احمد سفلی،در دامنه ی دیواره ای صخره ای واقع شده است.از نظر تقسیم بندی محلی،روستای لما جزو منطقه ی رودشتی به شمار می رود.
در حال حاضر آن بخش از گورستان لما که در سال 1379 مورد کاوش های باستان شناسی قرار گرفت،زیر جاده ی آسفالته ی جدید یاسوج-سمیرم قرار دارد.گورستان در شیبی ملایمی (حدود 15 درجه)که حاصل مواد تخریبی دیواره ی بالادست است ایجاد شده.(رضوانی،1385 : 8).
رودخانه ی بشار از سرچشمه های اصلی رود کارون است و از پایین دست این گورستان می_ گذرد.این رودخانه پس از ورود به چهارمحال بختیاری به نام رودخانه خرسان خوانده می_ شود.گورستان لما در دامنه ی با شیب متوسط حدود 15 تا 18 درجه، متشکل از واریزی های تخریبی و فرسایشی دیواره ی قرار دارد و تمام گورها در این واریزی های تخریبی که سست هستند در چاله ای خفه شده اند و به همین دلیل گورستان مزبور به گورستان چال شاهین نیز نام گرفته است. .از آنجا که محل گورستان دارای شیبی در حدود 15 تا 18 درجه بوده، شیوه ی کاوش گورستان لما به صورت پلکانی بوده است .بر اساس گورهای تخریبی فهمیده شده که گورها در زیر 5/1تا بیش از 2 متر قرار گرفته بوده اند.(عبد الرضایی،1388: 4).
2-2-جغرافیای طبیعی
محدوده ی گورستان لما ،همچون چشم انداز سراسر دره ی رود بشار ،دارای پوشش گیاهی درختی و بوته ای است در بسیاری از موارد نفوذ ریشه ی درختان به داخل گورها باعث شده بود که محتویات و یا معماری آن ها دچار آشفتگی یا آسیب شود. افزون بر این ،نفوذ آبهای فرو رو سطحی باعث رسوب ثانویه ی سفید رنگ بر روی شماری از ظروف سفالی شده بود.تاثیر آبهای فرورفته را می توان در نحوه ی حفاظت بسیار نا مناسب بقایای استخوانی درون گورها مشاهده کرد ،به طوری که تقریبا در هیچ مورد اسکلت سالمی دیده نشده است.این منطقه از نظر زیست محیطی با داشتن چراگاه های کوهستانی غنی برای مردمانی با معیشت دامداری مناسب است. محدودی در حاشیه ی رودخانه بشار نیز زمین هایی وجود دارد که ساکنین محلی برای کشت برنج از آنها استفاده می_ کنند.تصویر شماره 1-2و نقشه 1-2.
Abstract
Human adapting to the natural environment will survive and In between The share of and Harnessing the forces of nature, Also be influenced by the nature. Since the human Whateve the objective and With their eyes Observing, accepted, nature With various elements Segmentation of the four elements that Each whit way Cause and Effect On the other in his life affected.
Benefiting from the painting as a visual element to the story of the life and human understanding of what is seen. A picture painted pottery samples to explore the beliefs, fears and hopes and failures of human history. In this manner before described - analytically, is an attempt to classify the lamma pottery designs, motifs and to study their roots in the beliefs and influences the nature of these designs are discussed.
Keywords:(cemetery lama ,clay,designs)
منابع و مآخذ:
مقالات فارسی
آقاعباسی،یدالله،باران خواهی،نشریه ادبیات و زبانها،پاییز1386،شماره 12.
ابراهیمی،پورفرسنگی،مریم،بازتاب باورهای مرتبط با آب در آثار هنری ایلامیان، فصلنامه نگره،سال هفتم،شماره 21.
اقتداری،احمد،نشانه های پرستش تیر و ناهید ،نشریه بررسی های تاریخی،آذر و دی 1345،شماره 60.
امیرقاسمی،مینو،جامعه شناختی بر اساطیر،نشریه جغرافیا و برنامه ریزی،بهار 1375،شماره 3.
برزین،پروین،مفاهیم نقوش بر سفال پیش از تاریخ ایران،هنر و مردم،1356،شماره 185-184.
برقبانی،زهرا،بررسی ادیان ایران باستان،نشریه تاریخ پژوهی،بهار1383،شماره 18.
بوییس،مری،بانو و دبیر تاملی بیشتر بر آناهیتا و تیر،مترجم شهناز شاهنده،نشریه فرهنگ،بهار و تابستان 1380،شماره 38و37.
پرهام،سیروس،جلوه های اساطیری و نمادهای نخستین در قالی ایران،نشر دانش،بهار 1378،شماره 1.
حاتم،غلامعلی،نقش و نمادها در سفالینه های کهن ایران،نشریه فرهنگ و هنر،بهار 1374،شماره 28.
حبیبی،منصوره،نمادها و نشانه های سیلک،کتاب ماه هنر،1381،شماره 50-49.
دانایی تبار، آنیا،زهره دومین سیاره ی منظومه شمسی،نشریه رشد آموزش زمین شناسی،بهار 1389،شماره 60.
رضایی دشت ارژنه،محمود،بازتاب نمادین آب درگستره اساطیر،پاییز1388،شماره 16.
شمس،امیر،نگاهی به نشانها و نمادها در ایران باستان،مجله هنرهای تجسمی،بهار 1379،شماره 8.
عامریان،حمید،نگاهی به ایلامیان و هنر آنان ،هنر نامه،سال هشتم ،بهار 1384،شماره 26.
فرخ نیا،مهیندخت،ستاره ی باران ،نشریه بررسی های تاریخی،بهار 1382،شماره3.
کوبان،سیما،نگاهی به نقوش سفالی ایران،فرهنگ و هنر ،شهریور1345،شماره47.
محمدی،محمد،افسانه های دینی ایران باستان،پژوهش نامه ادبیات کودک و نوجوان،پاییز1378،شماره 18.
معصومی ،غلامرضا،نقش بز کوهی بر روی سفالهای پیش از تاریخ ایران،مجله بررسی های تاریخی،مهر و آبان 1349،شماره 28.
کتب فارسی
آموزگار،ژاله،تاریخ اساطیری ایران،تهران،سمت،چاپ اول 1374.
ابراهیمی،ایلناز،تاریخ تمدن کهنه پوستین نیاکان،تهران،راستی نو،چاپ اول 1390.
ابن عباسی،ادریس،هنرهای دستی و سیر تحول آن در ایران،تهران،جمال هنر،چاپ اول ،1390.
اقتداری،احمد،آثار و بناهای خوزستان،تهران،نشر اشاره،چاپ اول 1375.
الیاده،میرچا،چشم اندازهای اسطوره ،مترجم جلال ستاری،تهران،توس،1362.
بهار،مهرداد،ادیان آسیایی،تهران،نشر چشمه،چاپ اول،1375.
بهار ،مهرداد ،از اسطوره تا تاریخ،گرداورنده وویراستار :ابوالقاسم اسماعیل پور ،تهران ، نشر چشمه،چاپ اول1376.
بیانی، شیرین،عیلام یکی از سرچشمه های تمدن،نشریه زبان و ادبیات یغما،شماره 263،تیر 1349.
پاتس،دنیل تی،باستان شناسی ایلام،ترجمه زهرا باستی،تهران،نشر سمت،چاپ اول 1385.
پرادا،ادیث،هنر ایران باستان، ترجمه یوسف مجیدزاده،دانشگاه تهران،1355.
پرادا،ادیث،چغازنبیل ،ترجمه اصغر کریمی،جلد چهارم،تهران،سازمان میراث فرهنگی،1385.
پوپ ،آرتور اپهام،با همکاری فیلیپس آکرمن و ارید شرودر ،شاهکارهای هنر ایران ،اقتباس و نگارش :پرویز ناتل خانلری ،تهران ،انتشارات علمی و فرهنگی ،چاپ اول 1380.
پوپ،آرتر آپم،سیری در هنر ایران(از دوران پیش از تاریخ تا امروز)،جلد اول،تهران،نشر شرکت انتشارات علمی و فرهنگی،چاپ اول1387.
پیر آمیه،تاریخ ایلام،ترجمه شیرین بیانی،تهران،نشر دانشگاه تهران،چاپ اول،1349.
پیرنیا،حسن،تاریخ ایران باستان،جلد اول،تهران،نشر دنیای کتاب،چاپ اول 1370.
تقوی مقدم،سید مصطفی،تاریخ سیاسی کهگیلویه،تهران،موسسه مطالعات و پژوههای سیاسی،چاپ اول1377.
توفیقیان،حسین،بررسی باستان شناختی بویراحمد،یاسوج،میراث فرهنگی ،بهار 1387.
حیدر پور،آزاده،باورهای ایلامی،تهران،مجله کتاب ماه هنر،شماره 51 و 52،آذر و دی 1381.
رحیمی رهبین ،محمد علی ،ریشه های نمایش در هنر ایران باستان ،تهران ،نشر اهورا ،چاپ اول 1383.
رضوانی،حسن،کوروش روستایی،احمد آزادی،کوروش علمداری،گورستان باستانی لما،یاسوج،نشر سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان کهگیلویه و بویر احمد،چاپ اول،1385.
رفیعی،لیلا،سفال ایران،تهران ،یساولی،چاپ اول 1378.
شاکری راد،حسین،طبیعت سرمشق گم شده هنرمندان،تهران،فرهنگستان هنر ،1383.
شریعتی،علی،تاریخ شناخت ادیان ،جلد دوم،تهران،نشر رشید یاسمی،چاپ چهارم،1379.
صراف،رحیم،مذهب قوم ایلام،تهران،نشر سمت،چاپ اول 1387.
کوپر،جی سی ،فرهنگ مصور نمادهای سنتی ،ترجمه ملیحه کرباسیان ،تهران فنشر فرهاد ،1379.
گریشمن ،رومن ،فرهنگ های هنری ایران ،ترجمه :یعقوب آژند،تهران ،انتشارات مولی ،1382.
گریشمن ،رومن ،ایران از آغاز تا اسلام ،ترجمه محمد معین ،تهران ،انتشارات علمی و فرهنگی ،1380.
لاهیجی،شهلا،مهر انگیز کار،شناخت هویت زن ایرانی در گستره پیش از تاریخ و تاریخ،تهران،نشر روشنگران،چاپ اول 1377.
مجید زاده ،یوسف،تاریخ و تمدن ایلام،تهران،مرکز نشر دانشگاهی،چاپ دوم 1386.
مجید زاده ،یوسف ،تاریخ و تمدن بین النهرین ،جلد سوم :هنر ومعماری ،تهران ،مرکز نشر دا نشگاهی ،چاپ اول ،1380.
نگهبان،عزت الله،حفاری هفت تپه و دشت خوزستان،تهران نشر سازمان میراث فرهنگی کشور،چاپ اول 1372.
هال،جیمز،فرهنگ نگاره های نمادها در هنر شرق و غرب،رقیه بهزادی،تهران،نشر فرهنگ وهنر ،چاپ اول 1383.
هنیتس،والتر،دنیای گمشده ایلام،فیروز فیروز نیا،تهران،نشر انتشارات علمی،چاپ اول 1371.
یونگ ،کارل گوستاو ،انسان و سمبل هایش ،ترجمه محمود سلطانیه،تهران ،انتشارات جامی ،1378.
سایت ها
سایت iranetarikhi.persianblog.ir
سایت iranatlas.info
سایت پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
سایت مگیرانwww.magiran.com
سایت نورمگزwww.noormags.com
سایت موزه لوورwww.louvre.ir
سایت موزه متروپولیتن امریکا.metropolitan museum.ir .www
سایت ویکی پیدیا