پایان نامه بررسی تطبیقی ویژگی های اجرای ساز قیچک ایرانی و ویولن آلتو موضوع عملی رستیال ویولا کلاسیک

اجرای پایانی (پایان نامه) جهت اخذ درجه کارشناسی ارشد

رشته نوازندگی موسیقی جهانی

تیرماه 1393

چکیده

در طول سال های اخیر تلاش های زیادی در زمینه مقایسه دو ساز کمانچه و ویولن صورت پذیرفته است. لیکن در زمینه بررسی تطبیقی تکنیک های اجرایی و امکانات بیانی در ساز قیچک و ویولن آلتو کار جدی صورت نپذیرفته است.

شیوه و روش انجام این پایان نامه به صورت مقایسه ای و تحلیل قابلیت های اجرایی می باشد، نتایج حاصل از این پایان نامه این را اثبات می کند که با وجود تمایز ظاهری دو ساز ویولن آلتو و قیچک، شباهت های زیادی از لحاظ تکنیک های نوازندگی دست راست و چپ در این دو ساز می توان یافت.

واژه های کلیدی: ویولا، تکنیک های آرشه، انگشت گذاری، قیچک، تکنیک اجرایی، فیدل ها

مقدمه

در این پایان نامه سعی دارم به شباهت ها و تفاوت های دو سازی که تاکنون مقایسه ای از آنها صورت نپذیرفته بپردازم، سازی با پیشینه شرقی (قیچک) و دیگری کاملا غربی از خانواده ویولن (ویولا).

در کتاب ها، مقاله ها، CDها و ضبط هایی که صورت گرفته می توان فقدان اطلاعات و کمبود شنیداری نوای زیبای این ساز را به معنای واقعی حس کرد. لذا این جانب سعی نموده ام در راستای تحقق ارزش های بنیادی و اصیل موسیقی مشرق زمین گامی هر چند کوتاه بردارم و ارزش های یکی از قدیمی ترین سازهای ایرانی را با در نظر گرفتن قابلیت های اجرایی بی نظیرش که به نظر من قابل مقایسه با یکی از سازهای هم خانواده ویولن می باشد را نشان دهم.

بدین گونه که نگاهی کوتاه و گذرا به تاریخچه و ساختار ظاهری هر یک از دو ساز به صورت مجزا انداخته ام و همچنین به بررسی و تطبیق ویژگی های اجرایی از لحاظ تکنیک های نوازندگی دست راست و چپ پرداخته ام.

رسیدن به نتایج قابل توجهی از جمله شباهت های این دو ساز می تواند دیگران را به بررسی تطبیقی بیشتر این دو ساز ترغیب کند.

فصل اول

نگاهی به پیشینه هر یک از سازها (ویولا قیچک)

ویولا

ویولا جزء دسته خانواده زهی می باشد که در اوایل قرن شانزدهم در شمال ایتالیا ساخته شد. آندرا آماتی[1]، و گاسپارو داسالو[2]، اولین کسانی بودند که در ساختن این ساز تلاش بسیار کردند.

ویولا ساز آلتو خانواده سازهای زهی آرشه ای محسوب می شود. این ساز که دقیقا همانند ویولن ساخته شده است ولی از آن بزرگ تر است. مدت ها در سایه ویولن قرار داشت تا اینکه سرانجام توانست امکانات گسترده تکنیکی خود را نشان دهد. از اواخر قرن هیجدهم آهنگسازان به رنگ، تن ملایم و خاص این ساز توجه کردند و سرانجام به اهمیت واقعی آن پی بردند.

قیچک

این ساز یکی از کهن ترین آلات موسیقی فلات ایران و بخشی از شبه قاره هند است که از پیشینه تاریخی قابل توجهی در میان سرزمین های شرق و جنوب شرقی ایران (سیستان و بلوچستان) برخوردار است.

با بررسی مکتوبات و سنگ نوشته های تاریخی که مهمترین اسناد قابل رجوع در گذشته این ساز است. می توان فهمید قیچک تا چه اندازه در رپراتور اجرایی موسیقی سرزمین های غربی شبه قاره هند، پاکستان، جنوب افغانستان و شرق ایران مورد توجه بوده است.

سفاله های گلی یافت شده در شهر سوخته، مردان و زنان ساز به دستی را نشان می دهند که پدر امروزی این ساز را می نوازند، در برخی از اسناد تاریخی نیز از این ساز نام برده شد که از این میان می توان به اشعار سبک هندی ایرانی اشاره کرد که نام قیچک و یا قیژک در آن به چشم می خورد.

توجه ویژه به آداب و رسوم یکی از شاخصه های فرهنگی و اجتماعی مردمان سیستان و بلوچستان بوده وهست و این هم نقش ساز و موسیقی و به ویژه قیچک را در زندگی روز مره مردمان ملموس کرده است. قیچک سیستان و بلوچستان به لحاظ ساختاری شباهت های بسیاری با سازی از آن به عنوان قیچک شهری که امروز در موسیقی ایرانی از آن استفاده می شود دارد. با این تفاوت که در شیوه اجرایی و تکنیک ها با یکدیگر متفاوتند. اندازه دسته، شیوه انگشت گذاری و وسعت صدا دهی از جمله تفاوت های قیچک سیستان و بلوچستان و همنام شهری آن است.

قیچک شهری امروزی با بهره گیری از تکنیک های سازهای غربی به دو گونه سوپرانو و آلتو ساخته و تولید شد که عمده ترین دلیل آن پر کردن کاستی های سازهای کششی در رپرتوار موسیقی سنتی ایرانی بود. این ساز از اوایل دهه پنجاه شمسی در اغلب ارکسترهای موسیقی سنتی ایرانی مورد استفاده قرار می گرفت که تا امروز نیز ادامه دارد.

فصل دوم

آشنایی با مکانیزم و ساختار ظاهری هر یک از سازها

ویولا

این ساز از دو قسمت اصلی بدنه و دسته تشکیل شده است و معمولاً هر دو قسمت از چوب ساخته می شوند. بالای سطح بدنه را شکم[3] می نامند و پایین سطح بدنه، پشت[4] نامیده می شود. در دو قسمت (بدنه و دسته) خمیدگی صافی دارند. پشت و سطح روی این ساز و جدارهای دو طرف آن، یک جعبه توخالی را شکل می دهند که به عنوان رزو ناتور عمل می کند و طنین سازهای زهی را افزایش می دهد.

داخل بدنه قطعه چوبی به نام sound post قرار دارد که باعث انتقال صوت می شود. دسته ساز که محل انگشت گذاری است fingerboard نامیده می شود.

در قسمت بالایی این ساز جعبه گوشی قرار دارد که محل نگهداری گوشی های کوک است. سیم ها هر کدام دور یک گوشی های کوک پیچانده می شوند و پس از عبور از روی شیطانک و خرک به انتهایی ساز که سیم گیر می نامند وصل می شوند.

محل کشیدن آرشه روی سیم معمولا بین فضای خالی دسته و خرک است.

آرشه ویولا سنگین تر و ضخیم تر از آرشه ویولن می باشد.

خرک ویولا، هم سیم ها را نگه می دارد و هم باعث انتقال ارتعاش به بدنه می شود. روی بدنه دو شیار وجود دارند که شیارهای F نامیده می شوند (چون شبیه به حرف F هستند) این شیارها باعث می شوند بدنه ساز به راحتی مرتعش شده و ضمنا انتقال دهنده صدا از بدنه ساز نیز هستند.

طول ساز ویولا حدود 5 سانتی متر از ویولن بیشتر است و این امر باعث می شود دست بیشتر کشیده شود و فواصل را دقیق اجرا کند. کشیدگی دست چپ به خصوص در پوزیسیون های بالا بیشتر است. این ساز در اندازه های مختلف وجود دارد و امروزه نوازندگان ویولا سازهایشان را نسبت به اندازه دست چپ خود انتخاب می کنند.

صدای آن بم تر از ویولن و زیرتر از ویولنسل می باشد و دارای صدایی غمناک و حزن انگیز است. صدای آن در ارکستر با سازهایی چون کلارینت[5] و باسُن[6] هماهنگی دارد. کوک ویولایک فاصله پنجم درست بم تر کوک می شوند. این ساز شامل دوازده پوزیسیون می باشد.

قیچک

شکم ساز از دو قسمت جدا از هم تشکیل شده است. قسمت پایینی کوچک تر و به شکل نیم کره است که بر سطح مقطع جلو پوست کشیده شده و روی پوست، خرک ساز قرار دارد. قسمت بالایی بزرگ تر می باشد که روی قسمت پایینی قرار گرفته و هر دو قسمت توسط سطحی منحنی از عقب به هم اتصال یافته اند و در نتیجه در جلو پایین دو قسمت حفره ای تشکیل شده است. سطح جلوی قسمت بالا، جز در ناحیه وسط که زیر گردن ساز قرار گرفته و نیمه دیگر در بالا به جعبه گوشی ها متصل است. سر متشکل است از جعبه کوچک (محل قرار گرفتن چهار گوشی، هر دو گوشی در یک طرف آن) و یک زائده منحنی شکل برای آویختن ساز که کمی به عقب برگشته و جهتی افقی دارد.

طول هر یک از انواع قیچک سوپرانو و آلتو به ترتیب 56.5 سانتی متر و 63 سانتی متر می باشد، طول سیم مرتعش در قیچک سوپرانو 33.5 سانتی متر و در قیچک آلتو، 37.5 سانتی متر می باشد. وسعت هر یک، حدود سه اکتاو است. آرشه قیچک پس از استاندارد شدن ساز عینا همان آرشه ویولن است اما نوع محلی آن شبیه به آرشه کمانچه می باشد. این ساز دارای 6 پوزیسیون می باشد.

Abstract

During the last few years, lots of effort was made to compare the violin and kamancheh, how ever, there are not many attempts to compare the techniques and features between Gheychak and viola.

The methods of this thesis are based on comparative and functionality analysis. This thesis will prove the fact that despite the appearance distinction between these two instruments, there are lots of similarities in techniques of using the left and right hands to play these instruments.

Key terms:

Viola, bow techniques, fingering, Gheychak, performance technique, fiddle.

فهرست منابع

کتاب دایره المعارف سازهای ایران، جلد اول، سازهای زهی، محمدرضا درویشی

کتاب ساز شناسی، پرویز منصوری

کتاب سازهای ایران، محمد تقی مسعودیه

کتاب سازشناسی ایران، ارفع عطرایی، محمدرضا درویشی

کتاب شناخت سازهای ارکستر سمفونیک، تقی ضرابی، اتابک الیاسی

Orchestration – walte piston