پایان نامه طراحی محله ی طبیعت دوست در شیراز

پایان­نامه تحصیلی جهت اخذ درجه کارشناسی ارشد

رشته مهندسی معماری

اسفند ماه 1392

1-­ فصل اول (طرح تحقیق)

بیان مساله

رابطه ی انسان با طبیعت موضوعی جذاب و مورد توجه در امر طراحی و معماری است که میزان این رابطه دائماً در نوسان بوده است. پس از دور شدن از طبیعت در جریان انقلاب صنعتی و بعد از آن جریان های معماری و شهرسازی مدرن، امروزه این حقیقت بر هیچ کس پوشیده نیست که انسان چه از نظر روحی(و معنوی) و چه از نظر جسمی(و مادی) نیازمند طبیعت است. نیازی که همواره با خلقت انسان در پیوند بوده است. اما دغدغه پاسخگویی به این نیاز منجر به پیدایش گرایشاتی در حوزه ی طراحی گشته است. گرایشاتی نظیر طراحی ارگانیک، طراحی پایدار، طراحی سبز و طراحی اکوتک. اما در این میان گرایشی با عنوان طراحی طبیعت دوست “biophilic design” شکل گرفته که در پی دستیابی به راهکارهایی است که طی آن حضور انسان در بستر طبیعت کمترین خدشه را به کیفیت بکر بودن طبیعت وارد نماید یا طبیعت بکر را به همراه تمامی قواعدش وارد محدوده محیط های انسان ساخت نماید و در نهایت ساختمان را به عضو زنده ای از طبیعت مبدل نماید.

بیشترین رابطه ی انسان با فضای مصنوع در حوزه فضا های مسکونی است یا به عبارتی دیگر هر انسان بیش از هر مکان دیگری عمر خود را در محدوده ی مسکونی سپری می کند. در نتیجه ضرورت طراحی فضاهای طبیعت دوست در محدوده­ی مسکونی بیش از هر محدوده دیگری احساس می شود.

این پژوهش با هدف لحاظ نمودن همه جانبه­ی طبیعت در معماری امروز، طراحی خانه­ای را دنبال می­کند که فرآیند­ها و سیستم­های طبیعی را شبیه سازی نموده و با طبیعت هماهنگ باشد و نهاتا قابلیت شکل گرفتن محله ای مسکونی را مطابق با معیارهای طراحی طبیعت دوست میسر سازد.

این که چگونه می­توان حضور بکر، حداکثری و فاخر طبیعت را در یک بافت مسکونی با الگوی زندگی متناسب با طبیعت محقق نمود پرسش اصلی این پروژه خواهد بود.

اهداف

1-2-1- اهداف اصلی:

ارتقای سطح کیفی محدوده­ی سکونت انسان از طریق به حداکثر رساندن حضور طبیعت و مصادیق آن در قالب اشکال، سیستم­ها و فرآیند­های طبیعی در عرصه­ی زندگی شهری و به عبارتی دیگر زندگی بخشیدن به کالبد ساختمان­ها و محیط­های انسان ساخت.

1-2-2- اهداف فرعی:               

کمک به احیای محدوده های سبز شهر شیراز با حفظ و در صورت نیاز اصلاح تراکم جمعیتی و کاربری­های محدوده­ی انتخابی اجرای طرح.

استفاده از مناسب­ترین الگوی سکونت با به دست آوردن برآیندی از الگوی زندگی مردم منطقه و الگوهای متناسب با طراحی طبیعت محور و پایدار.

1-3- ضرورت طرح

ساخت و ساز در محدوده­های سبز شهری علی­الخصوص شهر­هایی نظیر شیراز و اصفهان رو به رشد است و در صورتی که الگویی مدون در این محدوده وجود داشته باشد به یقین آسیب ساختمان­های غیر قابل اجتناب را به حداقل رسانده و هویت شهری مانند شیراز را حداقل در محورهای سبز تاریخی­اش حفظ و احیا می نماید. از این رو طرح فوق در جهت تبدیل یک محله مسکونی که در محدوده محور سبز دلگشا به سعدی شهر شیراز قرار گرفته به محله­ای طبیعت محور، تلاش می­نماید تا با انتخاب محل احداث خانه طبیعت دوست در این محدوده، به شکلی همه­جانبه از طبیعت بومی در سطوح مختلف منطقه حمایت نماید و شاید تعریفی متناسب با اصول طراحی طبیعت­دوست را در عرصه زندگی انسان ارائه دهد.

 1-4- چهارچوب نظری

در این پژوهش سعی شده تا با کنار هم قرار دادن ویژگی­های طراحی بیوفیلیک در کنار دیگر مفاهیم طبیعی مهم نظیر بوم منطقه و الگوهای طراحی مسکونی، نهایتا به الگویی بهینه برای طرح مورد نظر دست یابیم.

-5- فرضیه و سوالات

حضور طبیعت در زندگی انسان از ضروریات جوامع امروزی است و موجب ارتقای شرایط جسمی و روحی انسان می شود.

آیا می توان طبیعت بکر را در شکلی پایدار و از طریق شبیه سازی سیستم ها و فرآیندهای طبیعی در کالبد و الگوی معماری وارد نمود.

آیا می توان کالبد معماری را به محل امنی برای زندگی متعادل گونه های جانوری و گیاهی تبدیل نمود.

الگوی بهینه ی زندگی و سکونت با توجه به اضافه شدن بعد طبیعت به معماری چیست و تا چه میزان از کهن الگوها می توان بهره گرفت.

 1-6- روش تحقیق

در این پژوهش از طریق تحلیل داده های به دست آمده از کتب معتبر در زمینه معماری طبیعت دوست و تطبیق نتایج نهایی با نمونه های عملی انجام شده سعی در دستیابی به الگوی بهینه زندگی، مطابق با رویکرد طرح، خواهد بود. در نهایت طرح با معیارهای طراحی طبیعت دوست مورد ارزیابی قرار خواهد گرفت و به میزان موفقیت طرح در این زمینه امتیاز تعلق خواهد گرفت.

2-­ فصل دوم (پیشینه تحقیق)

2-1-­ رابطه انسان و طبیعت

طرز تفکر انسان در مورد طبیعت عامل مهمی در مورد نحوه­ی تأثیرگذاری وی بر روی طبیعت یا همان معماری و شهرسازی است. در این زمینه همواره دو نوع تفکر وجود دارد، تفکر شرقی که در آن انسان خود را جزئی از طبیعت می­دانسته و همواره در ارتباطی تنگاتنگ و چندسویه با آن به سر می­برده است. و تفکر غربی که طی آن یک رابطه­ی سه­گانه بین انسان، خدا و طبیعت وجود دارد، به طوری که دو رابطه­ی انسان- طبیعت و خدا-طبیعت در این میان شکل گرفته است. (گروتر, 1383, ص. 146).

2-1-1- چهار دوره­ ی ارتباط انسان با طبیعت:

در رابطه­ی با سیر رابطه­ی انسان و طبیعت در طول تاریخ چهار بخش را می­توان شناسایی کرد:

دوره اول: دوره­ای که انسان­ها در مقابل طبیعت ناتوان و نسبت به آن متعهد بوده­اند. در این دوره انسان­ها تحت سلطه­ی طبیعت قرار داشته­اند و طبیعت بر تمام ابعاد زندگی آنان تسلط داشته است. انسان تنها به دنبال تأمین نیازهای اولیه­ی بقا مانند امنیت و غذا بوده است.

دوره­ی دوم: در دوره دوم که تا ظهور انقلاب صنعتی ادامه دارد، انسان­ها در یک تقابل سازنده با طبیعت قرار دارند. جوامع طبیعی و دینی سنتی احترام خاصی برای طبیعت و منابع آن قائل هستند. در این دوره استفاده و بهره­برداری از طبیعت با یک اصول مشخص و در حد نیاز می­باشد و تخریب جدی به طبیعت وارد نمی­شود. (محمودی نژاد, 1388, ص. 100). البته دستیابی گسترده به معماری بومی یکی از دستاوردهای ارزشمند این دوره است که در اثر تعامل مثبت و طبیعی انسان­ها با طبیعت حاصل شد و در بسیاری از مناطق دنیا به طرز موفق و قابل تقدیری تکامل یافت. شاید این برهه از زمان تناسب بیشتری با نظریه­ی فرازگرا در مورد رابطه­ی انسان و طبیعت داشته باشد، مبنی بر اینکه انسان در طول تاریخ با یک سیر پیشرفت­گرا به تدریج رابطه­اش را با طبیعت تکمیل نموده است.

دوره­ی سوم: با ظهور انقلاب صنعتی و ارائه­­ی تفکرات جدید در مورد دین و انسان و جهان هستی انسان­ها خود را مالک بی­چون و چرای جهان هستی می­پندارند. انسان­ها نحوه­ی برخورد با طبیعت را در جهت بازدهی حداکثر اقتصادی و مادی مد نظر قرار داده (محمودی نژاد, 1388, ص. 100) و در این راستا، بهره­گیری از طبیعت به بهره­کشی از طبیعت مبدل می­شود و تخریب منابع طبیعی شدت می­یابد. شاید نظریه­ی فرودگرا در مورد رابطه­ی انسان و طبیعت را بیش از هر دوره­ای بتوان به این دوره نسبت داد مبنی بر اینکه انسان در طول دوره­ی حضورش بر کره­ی زمین به تدریج از طبیعت فاصله گرفته به طوری که بهترین و کامل­ترین رابطه­اش با طبیعت در آغاز طبیعت بوده است.

دوره­ی چهارم: اما در دوره­ی اخیر بشر به این نتیجه رسیده­است که انهدام طبیعت و تخریب منابع آن نتیجه­ای جز انقراض نسل بشر و انهدام زیست­کره نخواهد داشت. از این رو در این دوره­ی اخیر اصلاحاتی در مورد نحوه­ی برخورد با طبیعت آغاز شد. در این دوره درک از آسیب­های محیطی بالاتر رفته و جامعه­ی جهانی در صدد سازگاری صنعت با طبیعت بر آمده است (محمودی نژاد, 1388, ص. 127).

2-2- تاریخچه حضور طبیعت در معماری

جوامع امروزی در حالی به سمت حفظ طبیعت و تلفیق آن با معماری حرکت می­کنند که بیشتر صاحب­نظران به حضور طبیعت در معماری بومی گذشته معترفند. اما توجه دوباره به طبیعت بعد از انقلاب صنعتی را می­توان به طراحی قصر بلورین توسط ژوزف پاکستن نسبت داد. در بحبوحه­ی شکل­گیری جنبش­های معماری قرن بیستم پیدایش گرایشات ارگانیک توسط فرانک­لوید رایت و همچنین گرایش اکسپرسیونیستی گائودی به طبیعت به ادامه­ی این مسیر قوت بخشید. مواجهه با بحران انرژی و همچنین بیداری جوامع در مورد فجایع زیست­محیطی و نابودی منابع منجر به شکل­گیری گرایشات اکولوژیک گردید. تعریف مفهوم پایداری و شکل­گیری  انجمن ساختمان سبز آمریکا و متعاقبا گرایش معماری سبز نقطه­ی شتابی در زمینه­ی فراگیر شدن حضور طبیعت در ساختمان بود. با معطوف شدن توجه طراحان به شگفتی­های موجود در طبیعت گرایش بومیمتیک یا زیست­وارگی پا به عرصه­ی طراحی نهاد و در پی آن در تلفیق با تکنولوژی و علوم رو به رشد گرایش بیونیک شکل گرفت. این حوزه مفاهیمی نظیر بیومورف(زیست دگردیسی) را نیز در برگرفت. آخرین گرایش از این مجموعه گرایش بیوفیلیک یا زیست­دوست است که از قلب علوم بیولوژیک به شکلی جامع و همه­جانبه پا در عرصه­ی تئوری، علم و طراحی نهاده است.

شکل­گیری تئوری بایوفیلیا

دکتر ادوارد ویلسون استاد زیست­شناسی دانشگاه هاروارد که در زمینه­ی زیست­شناسی مشهور به سلطان مورچگان است پس از بیست سال تحقیق و پژوهش بر روی زندگی اجتماعی حشرات به خصوص مورچه­ها مقوله­ی زیست­جامعه­شناسی را مطرح کرد. پس از آن با یافتن شواهدی در زمینه­ی طبیعت نهفته در رفتار انسان­ها متوجه وابستگی ذاتی و همیشگی نسل بشر به طبیعت شد و تئوری بایوفیلیا را در سال 1984 در قالب کتابی با عنوان باوفیلیا منتشر نمود. نظریه­ی وی با استقبال شایانی در مجامع علمی مواجه گشت و جوایز بین­المللی ارزنده­ای را به خود اختصاص داد. در سال 1993 کتاب فرضیه­ی بایوفیلیا به وسیله­ی دکتر استفان کلرت مدرس علوم محیطی در دانشگاه ییل وبا همکاری دکتر ادوارد ویلسون منتشر شد و این سر آغاز ورود بیوفیلیا به عرصه­ی طراحی است.

 بایوفیلیا در گستره­ ی علم

بایوفیلیا از همان ابتدا با وجود شواهد علمی در مورد وابستگی انسان به طبیعت شکل گرفت اما در ادامه با بیشتر شدن این شواهد علمی تقویت شد. در حوزه­ی روانشناسی و روانشناسی محیط نقش شفابخشی طبیعت غیرقابل انکار است و شگفت­انگیز­تر آنکه حضور عناصر طبیعت در فضاها نه تنها موجب کاهش بیماری­های ساکنین از جمله اختلالات جسمی نظیر سردرد یا اختلالات خواب می­شود بلکه نقش به­سزایی در تسریع روند درمان و بهبودی بیماران دارد به طوری که بیمارانی که بعد از عمل به اتاق بهبودی دارای عناصر طبیعی منتقل می­شوند روند بهبودی کوتاه­تری خواهند داشت. همچنین علم بیوفیلیک در شناخت بیولوژی بدن انسان در محدوده­ی زیست­عصب­شناسی جهت دریافت بهتر نحوه ادراک و هماهنگ نمودن محیط با عناصر تامین­کننده­ی رضایت­ انسان موفق بوده است. در نهایت می­توان گفت که بایوفیلیا در یک رابطه­ی تکاملی با علم به سر می­برد به طوری که پیشرفت آن متقابلا وابسته به پیشرفت علوم انسانشناسی، بیولوژی و روانشناسی است.

ورود بایوفیلیا به حوزه طراحی:

ورود بایوفیلیا به عرصه­ی طراحی به عکس گرایشات دیگر معماری از حوزه­ی نظری و کتب علمی آغاز شد. در واقع طراحی بیوفیلیک در ابتدا تنها به دنبال ساختمان­های دارای ویژگی­های مورد نظرش بوده، نه به دنبال بیرون­کشیدن ویژگی­های ساختمان­های ساخته­شده­ برای شکل­ دهی به یک تئوری طراحی، که عموما روش متداول در شکل­گیری گرایشات معماری بوده است. بایوفیلیا با تلاش دکتر استفان­کلرت به عرصه­ی طراحی وارد شد. اولین بیانیه­ی طراحی بیوفیلیک توسط استفان کلرت به واسطه­ی انتشار کتاب "ساختن برای زندگی"  در سال 2005 صورت گرفت و در سال 2008 با انتشار کتاب "طراحی بیوفیلیک" با همکاری مارتین مادور و جودیس هیرواگین کامل شد. آقای کلرت در این کتاب 72 عنصر طبیعت را برای حضور در محیط انسان­ ساخت پیشنهاد می­دهد، در زمینه­ی طراحی شهری نیز آقای تیموتی بیتلی از مؤلفان سرشناس شهرسازی سبز کلیاتی از شهر بیوفیلیک را در این کتاب مطرح می­نماید و در سال 2011 به تفصیل در کتاب "شهر بیوفیلیک" ویژگی­های یک شهر بیوفیلیک را بیان می­کند.

3-­ فصل سوم (طبیعت­ دوستی)

در این فصل به بررسی طبیعت­دوستی و مفاهیم مرتبط با آن خواهیم پرداخت.

 3-1- واژه­ ی بایوفیلیا

واژه­ی بایوفیلیا متشکل از دو بخش "بایو" و "فیلیا" است. بخش اول در دستور زبان انگلیسی به عنوان پیشوند کلمات به حساب می­آید و برگردان فارسی آن معادل پیش­وند "زیست" است. مانند زیست­اقلیم، زیست فناوری و زیست­ساختار و کلمات مشابه است که پیش­وند زیست به معنای در ارتباط بودن با واحدها و سازوکارهای زیستی موجود در طبیعت است. بخش دوم کلمه نیز در دستور زبان انگلیسی به عنوان یک پسوند به حساب آمده و از ریشه­ی لاتین آن به معنای دوست­داشتن است. در واقع این پسوند با اضافه شدن به هر کلمه معنای آن را توأم با دوست داشتن می­نماید. به طور مثال “francofilia” به معنای فرانسه است. در نتیجه ترکیب این دو بخش معنای دوست داشتن زیست یا زیست­دوستی را به دنبال خواهد داشت. اما به این دلیل که واژه­ی زیست­دوست در برخی موارد ثقیل و درگیر با مباحث علم زیست­شناسی است، در برخی موارد از واژه­ی طبیعت­دوستی نیز بهره گرفته شده­­است.

منابع و مآخذ:

منابع فارسی:

آریانپور, ع. (۱۳۶۵). پژوهشی در شناخت باغ‌های ایران و باغ‌های تاریخی شیراز. تهران: نشر تاریخ و فرهنگ ایران زمین.

جوادی, ش., & عرب سلغار , ن. (1392). تجلی قداست آب در آرامگاه سعدی شیراز. فصلنامهی علمی پژوهشی باغ نظر, 13-22.

عبدالنبی امامی، محمد علی بدری زاده، و محمد مهدی دروش. (1390). طرح تفضیلی شیراز. شیراز: سازمان برنامه و توسعه شهرداری شیراز.

علی رونق زاده. (13 09, 1390). اخبار. تاریخ الاسترداد 18 10, 1392، من سایت رسمی سازمان پارک ها و فضاهای سبز شیراز: http://www.eshiraz.ir/news/parks/fa/6861

کرامت الله افسر. (1374). تاریخ بافت قدیمی شیراز. تهران: نشر قطره.

کریستوفر الکساندر. (1391). سرشت نظم. تهران.

گروتر, ی. (1383). زیبایی شناسی در معماری. تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.

محمودی نژاد, ه. (1388). معماری زیست مبنا. تهران: انتشارات هله.

مرکز آمار ایران. (1390, 11 2). درگاه ملی آمار. بازیابی از نتایج سرشماری 1390: http://www.amar.org.ir/

منابع انگلیسی:

alexander, c. (2002). the nature of order. california: the center for environmental structure.

alexander, c., ishikava, s., & silverstein, m. (1977). a pattern language. new york: oxford univesity press.

Beatley, T. (2010). Biophilic Cities,Integrating Nature into Urban Design and Planning. Washington: ISLAND PRESS.

Farr Douglas. (2008). sustainable urbanism; designing with nature. new jersey: john wiley & sons inc.

Grant Hildebrand. (2008). biophilic architectural space. تألیف stephen R Kellert، judith H Heerwagen، و Martin L Mador، biophilic design; the theory, science, and practice of bringing buildings to life (الصفحات 263-276). new jersey: john wiley & sons inc.

Janine Benyus. (2002). Biomimicry: Innovation Inspired by Nature. New York: Harper Perennial.

judith H. heerwagen. (2001). Building biophilia: Connecting people to nature,. Environmental Design + Construction، 30-34.

Moughtin, C., & Shirley, P. (2005). URBAN DESIGN: GREEN DIMENSIONS. Burlington: Architectural Press.

opMAAT. (2008, 6 12). opMAAT, architecture, urbanism, research and consultancy. Retrieved from Kwarteel Eva-Lanxmeer Culemborg : http://www.opmaat.info/projecten/kwarteel-eva-lanxmeer-culemborg

Owen, D. (2009). Green Metropolis: Why Living Smaller, Living Closer, and Driving; Less Are the Keys to Sustainability. New York: Riverhead Books.

Squire, L. R., & Kandel, E. R. (2009). Memory: From Mind to Molecules. newyork: ROBERTS & Company PUBL,.

stephen R. kellert، judith H. heerwagen، و Martin L. Mador. (2008). biophillic design, th etheory, science, and practice of bringing buildings to life. New Jersey: John Wiley and sons, Inc.

timothy Beatley. (2008). toward biophilic cities: strategies for integrating nature into urban design. تألیف stephen R Kellert، judith H Heerwagen، و martin L Mador، biophilic design; the theory, science, and practice of bringing buildings to nature (الصفحات 277-295). new jersey: john wiley & sons, inc.