پایان نامه طرح مرمت و باز پیرایی سرای خواجه‌ ملکم مراغه و امکان‌ سنجی احیاء آن

پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته مرمت و احیای بناها و بافت‌های تاریخی

شهریور1393

چکیده:

بازارهای سنتی ایران به عنوان بخشی قابل تأمل از میراث فرهنگ دیرپای ایرانی، از دیرباز به عنوان یک نهاد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ایفای نقش کرده‌اند، و به درستی یک میراث فرهنگی زنده محسوب می‌شوند. این موضوع در رابطه با بازار سنتی شهر مراغه نیز صادق است. بافت قدیم بازار شهر مراغه جایگاه بسیاری از سراهای تاریخی باقی‌مانده از دوره‌ی قاجار است و یکی از این بناهای ارزشمند، سرای تاریخی خواجه‌ملکم می‌باشد. این پایان‌نامه بر آن است تا علاوه بر معرفی بنا، آسیب‌شناسی و ارائه‌ی طرح مرمت اصولی به احیای این بنای ارزشمند، با توجه به قابلیت‌های فضایی و کالبدی و با تعریف کاربری صحیح و در خور بنای مورد نظر بپردازد، تا از این طریق علاوه بر رفع نیازهای جامعه و تغییر دیدگاه ساکنین بافت نسبت به بناهای قدیمی، موجبات حفاظت از بنا را نیز فراهم آورد. نتایج این پایان‌نامه، نشان‌دهنده‌ی این امر می‌باشد، که این بنا و بافت تاریخی ارزشمندش دارای ویژگی‌ها و پتانسیل‌های زیادی جهت احیا و معاصر سازی، با رعایت اصول حفاظتی می‌باشد .روش تحقیق این رساله از جهت هدف: کاربردی و از جهت روش: توصیفی، تحلیلی و تطبیقی و روش گردآوری داده‌ها: کتابخانه‌ای و میدانی و روش تجزیه و تحلیل: کیفی می‌باشد.

کلیدواژه: مراغه، سرا،  سرای خواجه‌ملکم، مرمت، احیا

1         فصل اول

 کلیات پژوهش

1-1     مقدمه

ساخت کاروانسراها با توجه به اوضاع اجتماعی، اقتصادی و مذهبی از روزگاران قدیم در ایران مورد توجه خاص بوده است. به طور کلی کاروانسراها به دو گروه برون‌شهری و درون‌شهری تقسیم می‌شوند. کاروانسرای درون‌شهری یکی از عناصر ساختاری شهر اسلامی است. احداث کاروانسراها فقط ویژه خارج از شهر نبوده، بلکه در داخل شهر نیز برای اقامت مسافران و تجار کاروانسراهایی احداث شده است، البته اکثر کاروانسراهای کنار بازار جنبه‌ی تجاری پیدا می‌کرده و تجار هر صنفی در کاروانسراهای مجاور یا داخل بازار فعالیت می‌کردند. در دوره‌ی اخیر معمولاً به کاروانسراهای درون‌شهری سرا گفته می‌شود. با کاهش رونق اقتصادی بافت تاریخی و تغییر سیستم های تجارتی و حمل‌ونقل و گرایش مردم به خیابان‌ها و پاساژها، سراها و کاروانسراهای درون‌شهری از رونق افتادند و اکثراً بلااستفاده هستند و یا نقشی کم رنگ را در بافت ایفا می‌کنند و سال‌های زیادی است که زندگی در بافت‌های تاریخی با مشکلات فراوان اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی برای ساکنان آن همراه است. بافت تاریخی مراغه به عنوان یک سرمایه ملی، یکی از نمونه بافت‌های باارزش است که در اثر بی‌مبالاتی مدیران و ساکنین محلی و ناکارآمدی سیستم مدیریتی دچار دگرگونی‌های ناخوشایند فراوانی شده است. در این میان سراها نیز اکثراً به حال خود رهاشده‌اند یا در مواردی محدود به رسیدگی شده است با توجه به اینکه احیای این فضاها می‌تواند نقشی مؤثر را در فضای احیای بافت تاریخی ایجاد کند نیازمند تحقیقات و صرف هزینه است. سرای خواجه‌ملکم نیز یکی از این بناها می‌باشد که در سال‌های اخیر مورد بی‌توجهی‌های زیادی واقع شده است. در این طرح سعی بر این خواهیم داشت این سرمایه ملی را از نیستی نجات بخشیده و با نگاه به گذشته، آینده‌ای روشن را ترسیم نماییم که در نتیجه پویایی هرچه بیشتر بنا و در نهایت بافت تاریخی است.

1-2     بیان مسأله

سرای خواجه‌ملکم مربوط به دوره قاجار است و در مراغه، بین خیابان خواجه نصیر و میدان مصلی، در محله سالار خانه واقع شده است. این اثر در تاریخ ۱۰ خرداد ۱۳۸۲ با شماره ثبت ۸۹۰۶ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این بنا به نام آقای ملکم آفتاندینان معروف به خواجه‌ملکم که شخصی ارمنی و تاجر بوده، ثبت شده است. بنا در قسمت‌های مختلف از یک تا سه طبقه تشکیل یافته است.

امروزه از حیاط بنا به عنوان پارکینگ خودرو و از حجره‌ها به عنوان مغازه‌های خواربار فروشی استفاده می‌گردد. طاق و قوس‌های بکار رفته در بنا و نحوه قاب‌بندی پنجره‌ها از خصوصیات بارز این بنا بشمار می رود.

از جمله مسائلی که ضرورت اعطای طرح مرمت به این بنا را الزام‌آور می‌نماید:

1. تاکنون هیچ طرح مرمتی در مورد این بنای تاریخی ارائه نگردیده است.

2. فرسایش و از بین رفتن تدریجی بنا به دلیل عدم توجه به مرمت اصولی آن.

3. از بین رفتن ارزش فرهنگی و تاریخی این مجموعه در اذهان عمومی.

4. اختصاص دادن کاربری نامربوط به بنا.

5. مشکلات فرهنگی و امنیتی فراوان در بنا.

6. وضعیت ناهنجار و نابسامانی ظاهری در بنا.

این سرا به عنوان یکی از بناهای تاریخی و باارزش شهر می‌تواند نقش خود را بهتر و بیشتر از قبل در جریان طرح‌های مرمتی و احیاء بازی کند؛ بنابراین در این پژوهش سعی بر آن شده است تا با شناخت دقیق بنا، همچنین بررسی فن شناسی و آسیب‌شناسی آن، طرح مرمت و احیاء مناسبی جهت حفظ این بنای باارزش ارائه گردد.

1-3     اهمیت و ضرورت پژوهش

حفظ و نگهداری از آثار تاریخی به جهت این که این آثار بیانگر هویت و فرهنگ هر جامعه می‌باشد، امری بسیار ضروری است. در بنای مذکور به دلیل حجم وسیع تخریب‌ها و تبدیل شدن قسمتی از مجموعه به فضایی متروک و بی‌ارزش، نیاز به حفاظت و مرمت احساس می‌شود. همین طور با توجه به مرمت‌های غیراصولی و اعطای کاربری نامناسب به بنا که بیشتر باعث آسیب واردکردن و از بین بردن اصالت این بنای تاریخی شده است، اعمال طرح مرمت ضرورت داشته و امکان‌سنجی احیاء آن اهمیت پیدا می‌کند. بدیهی است بازگرداندن حیات دوباره به این بنای تاریخی ثبت‌شده می‌تواند موجب بازیابی اصالت بنا گردد. علاوه بر آن در این اثر ارزش‌های معماری و تزئینی زیادی بااهمیت تاریخی و ملی وجود دارد که حفظ آن‌ها مستلزم شناسایی و تهیه طرح مرمتی مناسب می‌باشد.

1-4     اهداف پژوهش

ارائه طرحی جهت:

- جلوگیری از تخریب و نابودی بنا.

- بازگرداندن ارزش از دست رفته به بنا.

- احیا و زنده ساختن بنا با در نظر گرفتن کاربری مناسب و اصولی به آن.               

1-5     روش پژوهش

1-5-1   روش پژوهش از نظر هدف

با توجه به هدف و ماهیت پژوهش از نوع کاربردی است.

1-5-2   روش پژوهش از نظر روش

با توجه به نوع بنا روش تحقیق میدانی است.

1-5-3   روش یافته اندوزی

در راستای تحقیق پژوهش از روش‌های کتابخانه‌ای و میدانی در گردآوری اطلاعات استفاده شده است. جمع‌آوری بخشی از اطلاعات از منابع تاریخی، کتب و اسناد و نقشه‌ها در روش کتابخانه‌ای صورت گرفته است و مشاهده و ارتباط مستقیم با بنا و تصویربرداری و استخراج اطلاعات در روش میدانی جای گرفته است.

1-5-4   روش تجزیه و تحلیل

روش تجزیه و تحلیل در این میان توصیفی، تطبیقی و تحلیلی است.

1-6     فرآیند تحقیق

گام اول شامل مطالعات کتابخانه‌ای و میدانی از اثر و محیط پیرامون آن است. در گام بعدی به رولوه اثر و تهیه نقشه‌های آن و همین طور تهیه اسناد مهمی مانند عکس‌ها، تصاویر قدیمی، مطالعات تطبیقی، شواهد باقی‌مانده و نیز مصاحبه با افراد مطلع، وضع کالبدی و معماری اصیل مجموعه پرداخته می‌شود. در مرحله بعد آسیب‌شناسی از اثر و ارائه راه‌حل‌های مرمتی صورت می‌گیرد؛ و در نهایت با بررسی پتانسیل‌های مجموعه به ارائه طرح مرمت و احیای مناسب پرداخته خواهد شد.

1-7     قلمرو مکانی پژوهش

قلمرو مکانی پژوهش شهرستان مراغه واقع در استان آذربایجان شرقی است.

1-8     قلمرو زمانی پژوهش

در زمینه مطالعات مربوط، محدوده زمانی که بنا در آن ساخته شده است، متعلق به دوران قاجاریه و پهلوی است و در ادامه پژوهش از دیدگاه امروزی نیز به مطالعه جهت دستیابی به طرح مرمت اثر پرداخته شده است.

1-9     محدودیت‌های پژوهش

در مسیر مطالعه و شناخت یک بنای تاریخی مهم‌ترین محدودیت تخریب بخش‌هایی از بناست که این امر بحث مطالعه و شناخت یک بنا را پیچیده می‌گرداند. مورد بعدی که آن هم از محدودیت‌های اثر بشمار می‌رود نبود اسناد و مدارک کافی و نقشه‌های بنا می‌باشد. همچنین در این میان می‌توان به نبود نظارت بر بنا توسط ارگان‌های مربوطه اشاره نمود که موجب تبدیل شدن این مکان به فضای ناامنی گردیده است.

1-10 شرح واژه‌ها و اصطلاحات بکار رفته در پژوهش

مرمت: عملیاتی بسیار تخصصی که هدف آن حفظ و آشکار کردن ارزش‌های تاریخی و زیباشناختی یک اثر بر مبنای محترم شمردن مواد و مصالح و اسناد اصل است.

احیا: شامل مجموعه اقدامات متنوع و تکمیلی است که برای باز گردانیدن حیات مجدد و یا زندگی مجدد به بنا، مجموعه و یا فضای شهری مورد نظر صورت می‌پذیرد.

کاروانسرا: بنایی که کاروانیان را در خود جای می‌دهد. محل اسکان کاروانیان.

سرا: به کاروانسراهای درون‌شهری گفته می‌شود.

2         فصل دوم

مطالعات جغرافیایی- اقلیمی، تاریخی، اجتماعی و اقتصادی شهرستان مراغه 

2-1     معرفی اجمالی منطقه آذربایجان و استان آذربایجان شرقی

استان آذربایجان شرقی بزرگ‌ترین و پرجمعیت‌ترین استان ناحیه‌ی شمال غربی ایران‌(آذربایجان) محسوب می‌شود. این استان از سمت شمال به جمهوری آذربایجان و ارمنستان، از سمت غرب و جنوب غرب به استان آذربایجان غربی، از سمت شرق به استان اردبیل و از سمت جنوب شرق به استان زنجان محدود شده است. آب و هوای این استان، سرد و کوهستانی بوده و کل محدوده استان را کوه‌ها و ارتفاعات تشکیل داده‌اند. از نظر مساحت استان آذربایجان شرقی، یازدهمین استان بزرگ ایران محسوب می‌شود. این استان محل اتصال دو رشته‌کوه مهم و اصلی کوه‌های ایران، یعنی البرز و زاگرس است و بلندترین نقطه آن، قله‌ی کوه سهند است. مرکز استان آذربایجان شرقی، کلان‌شهر تبریز است. از شهرهای مهم و اقماری این استان می‌توان به مراغه، مرند، میانه و اهر اشاره کرد. آذربایجان شرقی رتبه اول صادرات غیر نفتی در کشور را داراست. این استان امن‌ترین و کم جرم‌ترین استان ایران به شمار می‌رود. (مروارید،1372، 2)

2-2     مشخصات جغرافیایی و اوضاع طبیعی شهرستان مراغه

2-2-1   موقعیت و مساحت

(تصاویر در فایل اصلی قابل مشاهده است)

شهرستان مراغه در استان آذربایجان شرقی در مشرق دریاچه ارومیه و بر دامنه جنوبی کوه سهند قرارگرفته و از شمال به شهرستان تبریز و ارتفاعات کوه‌های سهند با حداکثر ارتفاع 3710 متر و از سمت مشرق به شهرستان هشترود و رشته‌کوه‌های شرقی با حداکثر 2500 متر از سطح دریا و از جنوب به شهرستان میاندوآب و جلگه کنار دریاچه ارومیه و کوه‌های کم ارتفاع با حداکثر 1500 متر و بالأخره از مغرب به دریاچه ارومیه با ارتفاع تقریبی 1275 متر از سطح دریا محدود است. این شهرستان در فاصله 45 درجه و 30 دقیقه تا 46 درجه و 37 دقیقه و 36 درجه و 52 دقیقه تا 37 درجه عرض جغرافیایی واقع‌شده و مساحت آن در حدود 5388 کیلومترمربع است. ارتفاع مراغه از سطح دریای آزاد 1485 متر و فاصله آن از تبریز به طور مستقیم 76 و از طریق جاده آسفالته 130 کیلومتر است. (همان،1372، 2)

2-2-2   پستی و بلندی

به طور کلی مراغه از دو ناحیه کوهستانی و جلگه‌ای تشکیل یافته است. ارتفاع کوه‌ها از شمال به جنوب و از شرق به غرب، کاسته شده تا به سواحل دریاچه ارومیه و جلگه میاندوآب می‌رسد. در بخش بناجو کلیه آبادی‌ها در دشت و جلگه و در بخش‌های دیزجرود و گاودول و سراجو قسمتی از آبادی‌ها در کوهستان و قسمتی در جلگه واقع است. (همان،1372، 2)

2-2-3   بررسی میزان زلزله‌خیزی مراغه

مراغه در جنوب توده‌ی آتش‌فشانی سهند در بین دو روند ساختاری مهم گسل شمال تبریز در شمال و خط ساختاری زرینه‌رود - اراک در جنوب خود قرار دارد.

 در پیرامون شهر مراغه گسل فعال یا خطواره مهم وجود ندارد. نظر به اینکه گسل‌ها با توجه به فعال بودن و نیز طول گسل رابطه مستقیمی با زلزله دارند، لذا گسل شمال تبریز بافاصله 70 کیلومتری در شمال شهر مراغه مهم‌ترین گسل جنبا و فعال در پیرامون شمال و شرق شهر مراغه محسوب می‌شود که تهدید مهمی برای خطر لرزه‌خیزی شهر مراغه محسوب می‌شود، زلزله‌های بزرگ و مخرب در این منطقه عمدتاً پیرامون گسل شمال تبریز روی‌داده‌اند. با این حال به دلیل فاصله کم این شهر تا مراغه، محتملاً رخدادهای بزرگ زمین‌لرزه که طی دوره‌های تاریخی به وقوع پیوسته موجب خسارت‌هایی نیز به شهر مراغه گردیده است که از آن جمله می‌توان به ریختن پوسته دوم گنبد رک آجری برج‌های مقابر تاریخی شهر، نظیر گنبد کبود که به صورت هرم 10 وجهی بوده اشاره کرد. با توجه به ماهیت توپوگرافی و سیمای مورفولوژی منطقه برای شهر مراغه رعایت دقیق مقررات و ضوابط آیین‌نامه 2800 در خصوص استحکام‌بخشی بناهای مسکونی و عمومی به ویژه بناهای تاریخی توصیه می‌شود. (طرح جامع شهر مراغه - جلد اول، ص 52)

2-3     اوضاع جوی شهرستان مراغه

2-3-1   وضعیت هوا

شهرستان مراغه از لحاظ وضع آب و هوا معتدل (مایل به سردی) و نسبتاً مرطوب است. هوای قسمت‌های جلگه و کنار دریاچه گرمسیر و در قسمت‌های کوهستانی معتدل است. هوای بخش بناجو به طور کلی معتدل و در سایر بخش‌ها در قسمتی سرد و در قسمتی معتدل می‌باشد.

2-3-2   جریان‌های هوایی

بادهای این شهرستان غالباً غیرمنظم است بادهای نسبتاً منظمی که مردم این ناحیه بدان آشنایی دارند عبارت‌اند از:  

الف- بادهای شرقی: این بادها که در محل به مه یلی (باد مه) معروف هستند از اوایل تابستان تا اواسط پاییز در ساعات شب می‌وزند و برای رشد و نمو مزارع و علوفه بسیار مفید بوده و در سال‌های خشک به منزله باران در نمو محصولات نباتی مؤثر واقع می‌شوند.

ب- بادهای غربی: این نوع بادها که به آق یل (باد سفید) معروف‌اند وزش آن‌ها برخلاف باد مه از غرب به شرق بوده و در خشکانیدن زمین و پژمرده ساختن مزارع مؤثر است. در حقیقت این باد درست در نقطه مقابل باد مه است.

ج- مراغه یلی (باد مراغه): در ناحیه مراغه بادهایی در جهت شمال تا حدود ایلخچی و سردرود می‌وزند که به نام مراغه یلی معروف است.

د- گچی قران یلی (باد بزکش): در بعضی از مواقع سال بادهای طوفانی در نقاط مختلف شروع به وزیدن می‌کند این نوع بادها را در اصطلاح محلی گچی قران می‌نامند. (مروارید،1372، 22)

2-3-3   وضع بارندگی

به‌طورکلی ریزش برف در این شهرستان از اوایل دی ماه شروع و تا اواسط اسفندماه ادامه دارد، تراکم برف در کوهستان‌ها که منابع آب رودخانه‌ها است نوید خوبی برای فراوانی آب و بهبود محصول سال آتی می‌باشد. عدم نزول برف و باران به موقع وضع فلاحت و کشاورزی این منطقه را کلاً مختل می‌کند. باران‌های بهاری که در اصطلاح محلی به باران نیسان مشهور است از اواخر فروردین‌ماه شروع به باریدن می‌کند که برای کشاورزی و زراعت از نظر مردم شهر و اطراف از مواهب الهی بشمار می‌رود. مقدار متوسط بارندگی سالانه حدود 300 میلی‌متر و ایام یخبندان حدود 14 روز در سال است. (مروارید،1372، 22 و 23)

Abstract

Iran’s traditional bazar’s can reflect as part as of long-range Iranian cultural heritage, always as an economic institution, social and cultural role is, and just a living cultural heritage will be considered.

Type text or a website address or translate a document.

Cancel

Did you mean: این موضوع در رابطه با بازار سنتی مراغه نیوز

This is also true in relation to the traditional Bazar of Maragheh. Old bazar of Maraghe is position of many historic serai’s remaining from the Qajar era and one of the valuable building is Khaje Molkom’history serai. This thesis is based on the introduction of the building pathology and offering basic restoration plans to restore this valuable serai due to space and physical capabilities with the definition of correct user and appropriate building. Therefore from this way in addition to removal of community needs and changing view of residents issue toward old buildings it brings about the protection of the building. The results of this thesis may indicate that the valuable historic fabric of this building has many features and potential for the revitalization and contemporary with regard of prptection principles. Research method for this paper is from point of purpose

 Keywords: Maragheh, Serai, Khaje Molkom’serai, Restoration, Revitalization

منابع و مآخذ

اشپولر، برتولد. 1380. تاریخ مغول در ایران. ترجمه محمود میرآفتاب. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

بهارتاش، مهران.1387. گنبد سرخ مراغه نمادی از مکتب معماری آذربایجان. تبریز: انتشارات آذرآبادگان.

بیگلری، اسفندیار. 1335. "بازارهای ایران". تهران: مجله هنر و معماری. ش 33و34.

پوپ، آرتور آپهام. 1365. معماری ایران. ترجمه غلامحسین صوری افشار. تهران: نشر اختران.

پوراحمد، احمد. 1376. جغرافیا و کارکردهای بازار کرمان. کرمان: انتشارات مرکز کرمان‌شناسی.

پیرنیا، محمدکریم. 1382. آشنایی با معماری اسلامی ایران.  تدوین غلامحسین معماریان. تهران: انتشارات دانشگاه علم و صنعت.

پیرنیا، محمدکریم. 1358. "بازار ایران".  باستان‌شناسی و هنر ایران. ش2.

توسلی، محمود. 1388. ساخت شهر و معماری در بافت قدیم شهر یزد. تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری وزارت مسکن و شهرسازی.

جعفری نژاد، سید ابوالفضل. 1385. کاروانسراها جلوه ای از معماری‌-‌‌‌ اسلامی. نشریه زبان و ادبیات، ش24.

حاجی قاسمی، کامبیز. 1384. کاروانسراها. دانشگاه شهید بهشتی.

حبیبی، سید محسن. 1375. از شار تا شهرتحلیلی تاریخی از مفهوم شهر و سیمای کالبدی آن. تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.

حبیبی، سیدمحسن و ملیحه مقصودی. 1387. مرمت شهری: تعاریف، نظریه‌ها، تجارب، منشورها و قطعنامه‌های جهانی، روش‌ها و اقدامات شهری. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

حسام نژاد، متضی .1378. مطالعه طرح مرمت و احیاء کاروانسرای شیخ علیخان(چاله سیاه). پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه هنر اصفهان.

حسنی، نسیم .1391. طرح مرمت کاروانسرای گز. پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه هنر اصفهان.

خیری، سیروس. 1385. معماری و تزئینات ستاوند‌های چوبی دوره صفویه در آذربایجان. جلد اول. انتشارات مهد آزادی.

رابطی، عبدالسبحان.1380. طرح توسعه و احیای مجموعه بین راهی رباط زین الدین. پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه هنر اصفهان.

زمرشیدی، حسین. 1375. تعمیر و نگهداری ساخنمان. تهران: انتشارات زمرد.

سپهروند، مجید . 1381. مراغه در سیر تاریخ . احرار.

سلطانزاده، حسین. 1364.بازار شهرهای ایران. تهران.

سیرو، ماکسیم. 1357. کاروانسراهای ایران و ساختمان‌های کوچک میان‌راها. ترجمه عیسی بهنام. تهران: سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران.

شفقی، سیروس. 1385. بازار اصفهان. اصفهان: سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان.

شکاری نیری، جواد، 1385، امامزاده معصوم ورجوی مراغه معبد مهرپرستی ایرانی و نشان ها در معابد اروپایی، مجله مطالعات ایرانی، مرکز تحقیقات فرهنگ و زبان های ایرانی، دانشگاه شهید باهنر کرمان، سال پنجم، شماره دهم، 109 تا 125.

صداقت‌کیش، جمشید. 1386. کاروانسراها. نشریه فقه و اصول، شماره56.

طوسی ثانی، محسن .1383. طرح مرمت و احیاء کاروانسرای زعفرانیه. پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه هنر اصفهان.

عدل، کامران. 1371. بازارهای ایرانی. تهران.

عمرانی، بهروز و حسین اسمعیلی سنجری، 1386، مساجد تاریخی آذربایجان شرقی، به سفارش سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان آذربایجان شرقی، تبریز، انتشارات ستوده. 

غلامیه، مسعود. 1385. تاریخ مراغه به روایت تصویر. تهران: نشر اوحدی.

فرشچی، حمیدرضا. 1388. مقدمه‌ای بر مرمت و بهسازی ساختمان‌های مصالح بنایی. تهران: فرشچی.

فلامکی، محمد منصور.1387. باززنده سازی بناها و شهر‌های تاریخی. تهران: مؤسسه انتشارات دانشگاه تهران.

فلامکی، محمد منصور. 1387. تکنولوژی مرمت معماری. تهران: نشر فضا.

فروزان یزدانی،آرش .1374. مرمت و احیاء کاروانسرای حاج آقا علی کرمان. پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه هنر اصفهان.

کارنگ، عبدالعلی .1380. آثار تاریخی مراغه . انتشارات آموزش و پرورش آذربایجان شرقی .

کیانی، محمد یوسف و ولفرام کلایس. 1373. کاروانسراهای ایران. جلد 2. وزارت فرهنگ و ارشد اسلامی، سازمان میراث فرهنگی کشور.

کیانی، محمدیوسف. 1388. معماری ایران(دوره اسلامی). سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها.

محبوبی، قربان، 1387، مقدمه­ای بر گونه­شناسی معماری محلی مراغه، مجموعه مقالات اولین همایش منطقه­ای: ویژگی سکونتگاه­های جنوب سهند در ادوار مختلف تاریخی، حوزه معاونت پژوهشی دانشگاه آزاد اسلامی واحد مراغه، مراغه، انتشارات تربیت.

محمدزاده، اصغر. 1389. عکس‌های قدیم از مراغه قدیم. مراغه: انتشارات آوای راد.

مروارید، یونس. 1372. مراغه"افرازه رود" از نظر اوضاع طبیعی، اجتماعی، اقتصادی، تاریخی. تهران: انتشارات علمی.

میرسلیم، مصطفی. 1372. بازارها. دانشنامه جهان اسلام. جلد سوم. تهران.

وزارت مسکن و شهرسازی. 1388. تجربه‌ای در مستند‌سازی بازارهای ایران. انتشارات جهاد دانشگاهی واحد تهران.

هادی زاده کاخکی، سعید. 1389. کاروانسرا در ایران. دفتر پژوهشهای فرهنگی.

هیلن براند، رابرت. 1386. معماری اسلامی. ترجمه ایرج اعتصام . تهران: شرکت پردازش و برنامه ریزی شهری.

سایت­های اینترنتی

- پایگاه الکترونیکی دانشنامه تاریخ معماری ایرانشهر به نشانی www.iranshahrpedia.ir

- پایگاه الکترونیکی شهرداری مراغه به نشانی: www.maragheh.com

- سایت رسمی شرکت عمران و مسکن سازان شمال غرب کشور به نشانی: www.azoms.ir

- پایگاه اطلاع رسانی شورای عالی شهرسازی و معماری ایران به نشانی: www.shahrsazi-mhud.ir

- وب سایت فرمانداری ویژه شهرستان مراغه به نشانی:  http://ostan-as.gov.ir

- سایت اینترنتی جایزه معماری آقاخان به نشانی:  http://www.akdn.org/architecture/project