پایان نامه تحلیل محتوایی مفاهیم و مضامین اخلاقی در قرآن کریم و کاربرد های آن در طراحی یک نظام تربیتی آموزشی

پایان نامه دوره کارشناسی ارشد در رشته علوم تربیتی

گرایش تاریخ و فلسفه آموزش و پرورش

زمستان 93

چکیده:

این پژوهش به ‌منظور تحلیل محتوای مفاهیم و مضامین اخلاقی در قرآن کریم و با هدف ارائه یک مدل از نظام اخلاقی تربیتی آموزشی بر اساس مفاهیم  اخلاقی قرآن انجام گرفته است.

در این مطالعه برای بررسی داده‌ها از روش توصیفی، تحلیلی و استنتاجی استفاده شده است و سپس به روش کمی تفکیک و دسته بندی آیات، سنجش فراوانی واژگان کلیدی انجام شده است و با فن تحلیل محتوای کیفی مضامین و مفاهیم، نقاط تمرکز و جهت گیری هر کدام از عبارات و آیات با استفاده از تفسیر المیزان استخراج شده است.

یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد قرآن کریم به همه ی ابعاد اخلاق فردی، اجتماعی و زیست محیطی توجه دارد، بنابراین برای دستیابی به اخلاقی صحیح و کارآمد، می توان از قرآن کریم الگو گرفت و همچنین اخلاقی کردن انسان ها از دغدغه‌های اصلی هر نظام تربیتی و آموزشی است. بهتر است که تربیت اخلاقی متناسب با  اهداف، مبانی و روش های برگرفته از دین مبین اسلام عرضه گردد که اصلی ترین هدف تربیتی آن قرب به خدا می باشد و مطابق با این آموزه ها، مبانی توحید، فطرت، اختیار، معرفت‌پذیری انسان تبیین گردید و با توجه به این مبانی روش های تربیتی تعیین شده شامل: روش حبّ عبودی، روش موعظه و نصیحت، روش الگوسازی با بیان داستان و مثال، روش پرسش و پاسخ، امر به معروف و نهی از منکر، روش مواجه شدن با نتایج اعمال، روش تکلیف به اندازه توان، روش ایجاد انگیزه، روش تفکر و مطالعه، روش تشویق و تنبیه می باشد.

نتایج تحقیق حاکی از آن است که با توجه به بیشتر و گسترده‌تر شدن موانع، راه تربیت اخلاقی مشکل تر شده است که با الگوگیری از مفاهیم اخلاقی قرآن و اجرای راهکارهای درست تربیتی آن می‌توان به اهداف متعالی تربیت اخلاقی دست‌یافت.

واژگان کلیدی: مضامین اخلاقی، قرآن کریم، نظام تربیتی اخلاقی

فصل اول

کلیات تحقیق

. مقدمه

قرآن، بی شک کتاب بزرگ اخلاقی است و یکی از اهداف اصلی اش اصلاح و تکامل اخلاق بشر می باشد،    آموزه های نظری وعملی این کتاب آسمانی، که سندی الهی و گنجینه ی معارف و اخلاق است، نظامی     می سازد که در آن، هرکس به انسان کامل اخلاقی تبدیل می شود.

2.1. بیان مساله

اخلاق یکی از آموزه‌های دین است که در جای‌جای زندگی بشر اهمیت فراوان دارد به طوری که نقش و اهمیت مکارم اخلاق در تعالی معنوی انسان‌ها بر هیچ‌کس پوشیده نیست .در اهمیت علم اخلاق می‌توان گفت که وجود انسان به گونه‌ای ضعیف و ناقص آفریده شده است؛ به گونه‌ای که باید خود، ابعاد هستی خویش را شکل دهد و به کمک قدرت اندیشه و اراده خویش استعدادهای مختلفش را شکوفا سازد و به کمال لایق خود برسد. اخلاق، استعدادی است که در وجود انسان نهفته است و برای آنکه انسان به کمال لایق خود برسد، باید این جنبه از وجودش را نیز شکوفا سازد.(امید، 1381: 166)

اخلاق که با چگونگى رفتار و حالتهاى اختیارى انسان سروکار دارد، همواره جاذبه ویژه‏اى براى او داشته است و آدمى به دیده احترام در آن نگریسته است.

نهاد اخلاقى زندگى انسان، اساس و پایه تشکیل اجتماع و ظهور تمدنهاى بشرى است. حرمت اخلاق چنان است که حتى کسانى هم که خود به زیور اخلاق آراسته نیستند، آراستگان به فضایل اخلاقى را با دیده عزت مى‏نگرند و شان آنها را والا مى‏دانند.

جذبه و دلربایى اخلاق، اگر از چشم‏انداز قرآنى به آن نگریسته شود، دوچندان خواهد شد. زیرا قرآن آخرین کلام الهى با بشر است و به اقتضاى این ویژگى، کامل‏ترین سخن را درباره اخلاق بیان کرده است. فضایل اخلاقى از نگاه قرآن، صرفاً وسیله‏اى براى سامان‏دهى به رفتار این جهانى آدمى، به غرض نظم و انتظام دادن به زندگى او نیست، بلکه از آن مهم‏تر، چونان مصالح ساختمانى براى پى‏ریزى بناى حیات ابدى او به حساب مى‏آید. این نگرش فرجام شناسانه به فضایل و الزامهاى اخلاقى، بر ارج و اهمیت آنها مى‏افزاید .

برای شناخت درست از نادرست در هر موضوعی به معیار و میزان نیاز است، روجوع به کتاب قرآن کریم که حاوی مفاهیم و مضامین بسیاری در هر زمینه، به ویژه اخلاق و خودسازی و هنجارهای رفتاری است یک معیار و میزان مناسب می باشد.

در روشنگری این نکته می توان به بعضی از آیاتی که در قرآن بر بعد اخلاقی، خواه فردی یا اجتماعی، خانوادگی، زیست محیطی و ...  تاکید شده است، اشاره کرد :

 در بحث اخلاق فردی برای متخلق شدن به اخلاق الهی و در نتیجه رسیدن به قرب الی الله بحث خود شناسی و خودسازی فردی است،خودسازی پرورش اخلاق پسندیده و محو رذایل ناپسند است که اساس رشدِ شخصیت انسانی هر فردی را تشکیل می دهد. "کسی که خود را شناخت، خدای خویش را می شناسد. "[1]و همچنین کسب فضایل و مکارم اخلاقی در سایه ی ایمان به خدا و جهان آخرت (امانت، صداقت، وفاداری، درستکاری و......) و رعایت اصول بهداشت جسم تن می باشد اسلام کار کردن را از بزرگ ترین عبادت‌ها و وسیله‌ای برای تقرب به پروردگار شمرده است. قرآن مجید کارکردن را با ارزش می‌داند و می‌فرماید: "و آن که نیست انسان را جزء آن که بکوشد." [2]

 بعد از اخلاق فردی از جمله حق و حقوق هایی که در قرآن کریم بر آن تاکید شده، اخلاق اجتماعی است. انسان موجودی اجتماعی است بر همین اساس انسانها در جامعه نسبت به یکدیگر وظایف متقابل دارند و  به تعبیری دیگر، بر عهده خویش نسبت به افراد دیگر حقوق متقابل دارند. شناخت این حقوق و انجام آنها و مراعات دو جانبه، ضامن تصحیح روابط و سالم سازی معاشرت ها و زدودن کدورت ها و کاهش اختلاف ها و گله مندی هاست.(جوادی آملی،1391)

هنگامى که سخن از حق و حقوق افراد نسبت به یکدیگر به میان مى‏آید معمولا در ذهن افراد حق و تکلیف فرزندان نسبت به پدر و مادر، حقوق والدین نسبت به فرزندان، زن و شوهر نسبت به یکدیگر، همسایه ها نسبت به یکدیگر، حقوقی که معلم بر شاگردان و بالعکس دارد و مسؤلیت فرد در قبال همسایگان، ایتام و مستمندان و...، مواردى از این نمونه حق و حقوق متقابل که به عنوان اخلاق اجتماعی یاد می شود، نقش می بندد که عمل به این وظایف، موجبات رشد و تعالی انسان در زمینه های مختلف می گردد. پیوند با خویشاوندان و نیکی به آنان بویژه پدر و مادر، از راه های مهم رشد و تعالی در همه زمینه ها  و تقرب به خدای سبحان است[3] که پس از ایمان به خدا از با فضیلت ترین اعمال دینی بشمار می آید.[4] اهمیت رعایت حقوق والدین (پدر و مادر) در قرآن زیاد است و در روایات نیز جزو با فضیلت ترین اعمال ذکر شده است. ما به انسان وصیت کردیم نسبت به پدر و مادر نیکی کند. سخنی که آنها را برجاند بر زبان جاری نسازید و با آنها با احترام سخن بگویید. [5]همانگونه که اسلام وظایفی را برای فرزندان، در قبال والدین مشخص نموده است، والدین نیز وظایفی را در قبال فرزندان خود دارند که با رعایت حقوقی که اسلام معین نموده، فرزندان خود را در امر تربیت یاری نمایند. ای فرزند من به خدای بزرگ شرک میاور. زیرا شرک گناه بزرگی است. ای فرزند نماز را بپا دار، به نیکی امر کن از زشتی و منکر باز‌دار. و صبر را پیشه خود نما. یکی دیگر از جوانب وظیفه مداری که در قرآن به آن ذکر شده احترام به همسر می باشد که در جامعه اسلامی نیز دارای اهمیت ویژه ای است. به‌طور پسندیده و نیکو با زنان معاشرت کنید. [6](همان،58)

از آنجا که دین مبین اسلام کاملترین و آخرین دین الهی است، بدون شک احکام و حقوقی کامل درباره حیوانات و طبیعت نیز دارد که شاید کمتر به آنها توجه شده است . انسان به عنوان اشرف مخلوقات در تمام ادیان آسمانی، از کرامت خاصی برخوردار است و حقوق و تکالیف زیادی دارد . برطبق دیدگاه دین مبین اسلام و تعلیمات آن، اگر چه خداوند سبحان آنچه که درآسمان و زمین است مسخر انسان قرار داده است ولی انسان فقط حق بهره گیری مشروع از اینها را دارد . دقت و تامل به مبانی ارزشی و اعتقادی محیط زیست در اسلام نشان می دهد که پیروان و باورمندان به این مکتب ارزشی در برابر حفاظت و صیانت از محیط زیست و تلاش برای پاک نگهداشتن و بهبود آن مسؤل و مکلف هستند و رعایت مسایل محیط زیستی نه تنها یک موضوع انسانی صرف بحساب میرود بلکه یک تکلیف شرعی و دینی نیز هست که تخطی از آن نافرمانی آشکار در برابر دستورات خالق هستی و گناه محسوب میشود.آب و هوای سالم و زمین حاصلخیز موهبتی خدایی است که تحصیل و نگهداری آن ضرورت زندگی است. بفرموده قرآن: آب و خاک، ماده نخست آفرینش انسان اند[7]. بویژه آب که ماده نخست آفرینش هر موجود زنده در زمین و مایه حیات زمین است.[8]  (جوادی آملی، 1391)

با توجه به آموزه های اخلاقی بیان شده ، مساله اصلی مورد بحث در این پژوهش این است که با توجه به آسمانی بودن دین اسلام و اهمیت قرآن کریم ونقش آن در زندگی انسان ها به بررسی مفاهیم ومضامین اخلاقی بپردازیم و جهت هر چه بهتر شدن نظام آموزشی اخلاقی با استفاده از مضامین اخلاقی و اجتماعی دین آسمانی اسلام، پیشنهاداتی را ارائه دهیم.

3.1. اهمیت و ضرورت مساله

اخلاق و تربیت اخلاقی از دیرباز و در همه جوامع مورد توجه پیامبران الهی، فیلسوفان، اندیشمندان، معلمان و والدین قرار داشته است، بشر امروز نیز به دلیل رویارویی با بحران هویت انسانی و ارزشهای اخلاقی ناگزیر است  به ارزشهای اخلاقی روی آورد.(نجارزادگان،1388: 22)

در جهان امروز اگرچه انسان از نظر صنعت و تکنولوژی به پیشرفت‌های چشم‌گیری دست یافته، اما به نظر می‌رسد از نظر اخلاقی نه تنها به پیشرفتی نائل نیامده، بلکه از ارزش‌های راستین تهی گشته و در نابسامانی‌ها دست‌وپا می‌زند.(سعیدی،1388)

بعضی از دانشمندان و فیلسوفان تربیتی امروز با تکیه بر علم تجربی و علم مداری و اندیشه‌های الحادی از رهنمودهای منابع آسمانی و وحی الهی محروم شده‌اند و نظام تربیتی با مشکلاتی روبروشده است. لذا یک نظام آموزش اخلاقی مبتنی بر علم و وحی و جامع و فراگیر برای نجات جامعه بشری ضرورت پیدا می‌کند. در مکتب اسلام که هدف اصلی در آن یکتاپرستی و خدا پرستی می باشد، اخلاق جزیی از دین است و مبانی، اصول و روش خود را از دین می گیرد، بنابراین بررسی مفاهیم اخلاقی در این منبع آسمانی دین اسلام ضرورت پیدا می کند تا با سرلوحه قرار دادن این مفاهیم به تربیت اخلاقی ای بپردازیم که هدف نهایی آن رسیدن به قرب الی الله می باشد.

4.1. اهداف تحقیق

هدف کلی:

بررسی محتوایی مفاهیم و مضامین اخلاقی در قرآن کریم و کاربردهای آن در طراحی یک نظام تربیتی آموزشی

اهداف جزئی:

به کاربستن این مفاهیم برای طراحی یک نظام آموزش اخلاقی

5.1. سوالات تحقیق

1. مفاهیم و مضامین اخلاقی در قرآن کریم کدامند؟

2.چگونه می توان از این مفاهیم برای طراحی یک نظام آموزش اخلاقی استفاده کرد؟

 3.با توجه به مفاهیم ومضامین اخلاقی در قرآن کریم عناصر تربیت اخلاقی (اهداف، مبانی، روش ها .......)کدامند؟

6.1. تعریف اصطلاحات

1.6.1. اخلاق:

" واژه اخلاق جمع خُلق و خَلق است و در لغت به معنی مفاهیم خوی ها، طبیعت باطنی، سرشت درونی، طبع، مروت، خوشرفتاری" (دهخدا، 1357)

"برخی از لغت شناسان معتقدند خَلق و خُلق هر دو به یک معناست لکن خَلق به هیئت ها و شکل ها و صورت هایی اختصاص دارد که به وسیله ی چشم قابل دیدن هستند و خُلق به خوی و سجایایی که با بصیرت و دیده درک می شود اطلاق می شود"(راغب اصفهانی، ج 1، 1416 ق : 297)

2.6.1. قرآن:

"قرآن کتاب اصلی دین اسلام است ،این کلام الهى را خداوند به تدریج بر حضرت محمد(صلى الله علیه وآله) خاتم پیامبران به زبان عربى و لهجه ى قریش، نازل کرده است".(علامه عسگری،ج1،1416ق : 261)

قرآن اصلی‌ترین منبع وحی در اسلام به شمار می‌آید و به زبان عربی است. کلمه قرآن در لغت به معنی «قرائت کردن» و «خواندن» است و مسلمانان معمولاً به آن با عناوینی مانند «قرآن کریم» و «قرآن مجید» اشاره می‌کنند. قرآن به ۳۰ جزء تقسیم شده و ۱۱۴ سوره دارد.(ویکی فقه)

3.6.1. تربیت:

"تربیت، دگرگون کردن گام به گام و پیوسته هر چیز است تا آن‌گاه که به انجامی که آن را سزد برسد."(راغب اصفهانی، ج 1، 1416 ق184)

"تربیت عبارت است از رفع موانع و ایجاد مقتضیات برای آنکه استعدادهای انسان در جهت کمال مطلق شکوفا شود".(دلشاد تهرانی ،1377:24)

4.6.1. نظام تربیتی:

"مجموعه گزاره ها و اندیشه های منظم و سازمان یافته درباره تربیت که از مبانی، اصول، اهداف و روش های تربیتی شکل گرفته است".(خسرو پناه ،1381: 22)

5.6.1. تربیت اخلاقی:

"تربیت اخلاقی ناظر بر پرورش استعدادهای روحی و اخلاقی است که مشتمل بر اصلاح درون و تهذیب نفس می باشد و مقدم بر آموزش های فکری است".(سادات،1380: 24)

منابع فارسی :

ابن مسکویه، ابوعلی احمد بن محمد بن یعقوب(1415)،تهذیب الاخلاق وتطهیر الاعراق ،قم:انتشارات بیدار.

اصفهانی، راغب(1416 ) ، مفردات الفاظ قرآن،ج 1 ،بیروت :دارالقلم.

امید، مسعود(1381 )، درآمدی بر فلسفه اخلاق از دیدگاه متفکران مسلمان معاصر ایران،تبریز: مؤسسه تحقیقاتی علوم اسلامی – انسانی دانشگاه تبریز

باردن،لورنس(1375)،تحلیل محتوا ،ترجمه ملیحه آشتیانی ومحمد یمنی دوزی ،تهران :دانشگاه شهید بهشتی.

باقری،خسرو) 1377)مبانیوشیوههایتربیتاخلاقی،تهران:انتشاراتسازمانتبلیغات اسلامی.

تمیمی‌آمدی، عبدالواحد (1388) غررالحکم و دررالکلم، ترجمه لطیف راشدی، سعید راشدی، قم: پیام علمدار.

جانی پور،محمد ،شکرانی رضا (1392) رهاوردهای استفاده از روش تحلیل محتوا در فهم احادیث،مجله ی پژوهش های قرآن وحدیث، 28-42.

جعیط، هشام (1381) بحران فرهنگ اسلامی، ترجمه سید غلامرضا تهامی، تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی.

جمعی از نویسندگان(1386 )، فلسفه اخلاق، چاپ دوم، قم: نشر معارف.

جوادی آملی، عبداله (1391) مفاتیح الحیات، قم، مرکز نشر اسرا.

حاجی ده‌آبادی،محمد(1377)، درآمدی بر نظام تربیتی اسلام،قم:مرکز جهانی علوم اسلامی.

حسینی،داوود(1385)اصول حاکم بر روش تشویق وتنبیه در تربیت اخلاقی ،مجله راه تربیت،119-134.

خسرو پناه،عبدالحسین(1381)،تعلیم و تربیت و انتظار بشر از دین، مجله:پرسمان، شماره 5 ،22

دلشادتهرانی،مصطفی (1387). سیریدرتربیتاسلامی، چاپ دهم،تهران: انتشاراتدریا.

دهخدا، علی اکبر (1357) لغت نامه دهخدا، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

رجایی، فرهنگ (1382) مشکله هویت ایرانیان امروز، ایفای نقش در عصر یک تمدن و چند فرهنگ، تهران: نشر نی.

سادات ،محمد علی(1380)،اخلاق اسلامی،تهران :انتشارات سمت.

سروش، عبدالکریم (1372)، مداراومدیریت، قم:انتشاراتصراط.

سروش، عبدالکریم (1373)، حکمت و معیشت، جلد دوم، تهران :انتشارات صراط.

سیف، علی اکبر(1387)، رفتار درمانی وروان درمانی، انتشارات :دوران .

شیروانی، علی (1379) اخلاق اسلامی‌ و مبانی نظری آن، قم: دار الفکر.

صادقی، محمدرضا (1371)، پایه هایاجتماعی اخلاق، تهران:نشراشاره.

صانعی دره بیدی،منوچهر(1368)،فلسفه اخلاق در تفکر غرب،چاپ اول :انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.

طباطبایی، محمد حسین (1363) تفسیر المیزان، ترجمه: محمد باقر موسوی همدانی، جلد 20- 1، قم: دفتر انتشارات اسلامی.

طوسی، خواجه نصیر(1364)اخلاق ناصری،تصحیح وتوضیح مجتبی مینویی وعلیرضا حیدری،تهران :خوارزمی.

فرانکنا، ویلیام کی(1376)،ترجمه :هادی صادقی: چاپ اول،فلسفه اخلاق :مؤسسه فرهنگی طه.

فیض کاشانی،ملا محسن،بی تا،المحجت البیضا،تهران:انتشارات اسلامی.

قرآن کریم،(1376)ترجمه الهی قمشه‌ای،تهران، فیض کاشانی

عسگرى،مرتضی (1416 ق)،القرآن الکریم و روایات المدرستین، ج1.

مصباح، محمدتقی)1377) اخلاق در قرآن، نگارش محمدحسین اسکندری،چاپ سوم، قم: مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی.

مصباح یزدی، محمد تقی(1374)بررسی و نقد مکاتب اخلاقی، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.

مطهری، مرتضی(1375)،مجموعه آثار،جلد 2،چاپ پنجم ،انتشارات صدرا.

مکارم شیرازی، ناصر(1376) تفسیر نمونه، ج2، تهران : انتشارات دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهاردهم.

نجارزادگان،فتح الله(1388)رهیافتی براخلاق وتربیت اسلامی،قم :نشر معارف.

نراقی، ملامهدی(1385) جامع السعاده،ترجمه:کریم فیضی،ج1و2، چاپ اول:انتشاراتقاءم آل محمد.

نقیب زاده عبدالحسین(1381) ، نگاهی به فلسفه آ.پ، چاپ پانزدهم، تهران: کتابخانه ظهوری.

ویلیامز، برنارد(1383)، فلسفه اخلاق،قم:نشر معارف.

منابع خارجی :

1. Moore, G. Principia Ethica, Cambridge University Press, Cambridge,1903

2. Palmer, Michael, Moral Problems, the Lutterworth Pres, Cambridge, 1995