پایان نامه بررسی تطبیقی مفهوم ،اهداف،اصول و روش های تربیت معنوی از دیدگاه علامه طباطبایی و دیوید کار

پایان نامه کارشناسی ارشد فلسفه تعلیم و تربیت

اردیبهشت 94

چکیده:

     هدف از این پژوهش بررسی اهمیت و جایگاه  چالش برانگیز و  مغفول  تربیت معنوی  و سپس بررسی مفهوم و جایگاه تربیت معنوی و رابطه آن با دین است، از آن جهت که تربیت معنوی با مورد توجه قرار دادن ساحت روحانی انسان (که در پیوند با ساحت ربوبی است) باب مناسبی برای گفت و گو در عصر جهانی شدن فرهنگ هاست و می تواند پیروان ادیان توحیدی را به وحدت نظر در حوزه تربیت انسان رهنمون سازد،حائز اهمیت است.این پژوهش به بررسی تطبیقی مفهوم و اهداف تربیت معنوی از دیدگاه علامه طباطبایی به عنوان فیلسوف و دانشمند مسلمان با  دیدگاه دیوید کار که یک فیلسوف تربیتی است در یک مطالعه کیفی که با روش تطبیقی انجام شده است ، به پرسش های پژوهش پاسخ داده است . مفهوم تربیت معنوی  از نگاه طباطبایی جهت دهی به فرآیند تجرد نفس ، متناسب با فطرت ربوبی او معنا می یابد که در پی تقویت میل ،تفصیل معرفت و انجام عمل متناسب با آن است و اهداف از نظر وی سه جنبه شناختی ،گرایشی و عملی دارد . دیوید کار تربیت معنوی را بخش متمایزی از تعلیم وتربیت ، و جدا از تربیت دینی و شامل تجربه و درک سئوالات بزرگ می داند . اهداف تربیت معنوی از نظر وی آموزش حقایق و پرورش فضایل معنوی از راه دو روش تربیت در یک گرایش معنوی و تربیت در یک فعالیت معنوی است.

کلید واژه ها:

تربیت ، تربیت معنوی ، علامه طباطبایی، دیوید کار

فصل اول

 کلیات پژوهش

1-1- مقدمه و بیان مساله

مشغولیت های زندگی مکانیکی باعث شد تا انسان از حقیقت وجودی خود دور و به سمت ناکجا آباد طی طریق کند و این مهم به خاطر تغییر در ایدئولوژی های علمی و فلسفی است که بعد از رنسانس توسط دانشمندانی مانند دکارت، بیکن، گالیله و نیوتن و ...انجام گرفت. با گسترش ریاضیات و حاکمیت کمیت در تمام علوم درک مفاهیم دینی کمرنگ تر شد، به گونه ای که وجه کمیت فربه و فربه تر گردید و به همان اندازه باور به امر مقدس کم رنگ تر شد، تاحدی که تنها وجه واقعی بعد کمیت و دانش نوین، تنها دانش ریاضی و تجربی شد. سلحشوری  (1390) از همین رو رابطه انسان با خودش و خدا قطع  شد و همانطور که کار می گوید "اخیرا انقلاب فوق العاده ای از علاقه و کشش در بین مربیان در باب موضوعات معنوی و تربیت معنوی به وجود آمده است " (1996) و این امر زمینه ساز حضوری دیگر بعد از عصر طلایی یونان و جستار های آنان در باب فضیلت ها توسط سقراط، افلاطون و بویژه ارسطو شد و از طرفی تربیت معنوی با مورد توجه قرار دادن ساحت روحانی انسان برای رویکرد تربیت معنوی که در پیوند با ساحت ربوبی است، باب مناسبی برای گفت و گو در عصر جهانی شدن فرهنگ هاست و میتواند پیروان ادیان توحیدی را به وحدت نظر در تربیت انسان رهنمون سازد.( اشعری، باقری و حسینی،1391)

    هنگامی که ماهیت انسان را بررسی می کنیم ، در می یابیم که مهم ترین بعد انسان ، بعد روحی اوست که بیش ترین قدرت و نفوذ را در اعمال و رفتارش دارد زیرا این روح خود قدرتش را از خداوند گرفته است . از آن جایی که ماهیت تمام انسان ها مشترک است ، پس روح در تمام آنها وجود دارد ، اما این قدرت به صورت بالقوه و نهفته است و از راه آموزش (کنترل محسوسات ) می توان بخش هایی از این قدرت را بالفعل کرد . بهترین شکلی که می توان به تمام فعلیت های قدرت های روحی رسید ،دین است . پس می توان گفت که دو نوع معنویت وجود دارد :معنویت غیر دینی که فقط تا حدی می تواند به قدرت های روح از راه کنترل و تهذیب نفس و کم کردن نقش محسوسات که پایین ترین مرحله ی تربیت دینی است (حداکثر به عالم ملکوت) دسترسی یابدو معنویت دینی و بویژه دین اسلام که اگر فرد براساس راهکارهای آن عمل کند می تواند به کمال و فعلیت قدرت های روح و عوالم دیگر مانند عالم جبروت و عالم اسماء الهی برسد .

 طرح بازگشت به معنویت در دنیای پست مدرن ،نه تنها الزاما به معنای به رسمیت شناختن ادیان نیست ، بلکه بیشتر به مفهوم تلاش برای پر کردن خلاء معنویت انسانی با معنویت هایی است که مشکلات ادیان تاریخی و سنتی را نداشته باشند.

1-2- اهمیت و ضرورت پژوهش

       تربیت انسان کامل همواره  به عنوان یک هدف ، آرمان و غایت تربیتی مورد توجه بوده است و کار تعلیم و تربیت در بین همه امور زندگی حساسیت و اهمیت خاصی دارد و پرداختن و مورد توجه واقع شدن آن یک کار مهم ، اساسی و زیر بنایی تلقی می شود . در آغاز هزاره سوم و باتوجه به رویکرد های جهانی شدن انسان با چالش هی چون بحران معنویت ، اخلاق، هویت و بحران محیط زیست و اسارت و بندگی تکنولوژی مواجه است .حال اینکه چگونه می توان انسان امروزی را برای مواجه با این بحران ها و در راس آنها معنویت تجهیز و آماده کرد و بی شک توجه به بعد معنوی تربیت یا همان تربیت معنوی کار بسیار مهم و خطیر نظام آموزش و پرورش  است در قدم نخست می بایست معنویت را  که یک کلمه قابل بحث و مجادله آمیز است را مورد بررسی قرار داد .

  تعریف واژه معنویت [1]ظاهراً کمی دشوار است . شاید این دشواری از آنچه که در قلب معنوی همان چیزی است که ازنظر فطری از آن طفره می رویم و کمی اسرار آمیز است ، نباید ما را شگفت زده کند (رایت ،2000،ص7).  این امر از آن جهت است که با پاسخ ها و احساسات عمیق شخصی رابطه دارد و منحصر به فرد است، با وجود این، حیات بخش و پویاست. معنویت از ریشه یونانی و عبری spirit به معنی نفس، باد و روح و لاتین آن  spirateبه معنای نفس کشیدن است که تعریف آن در فرهنگ آکسفورد در مقابل ماده قرار می گیرد که در اصل تقابل روح و جسم  را نشان می دهد : "به معنای حیات بخشی است که می توان گفت که با این باور که خداوند روح خودش را در بشر دمیده، سازگار است. (روح حیات) معنای قدیمی آن گرایش به تمرکز در مذهب دارد و حال آنکه امروزه دارای ابعاد فردی، اجتمایی، شناختی و عاطفی نیز می باشد. (سلحشوری، 1390، ص44 ).

     مفهوم معنویت از ارتباط با مهارت های تفکر و تامل و تنها وابسته به ارتباط با خدا،گسترده تر است. (بیگر، 2003، ص16) اگر تربیت را از ریشه (ر ب ب) به معنای اصلاح و تدبیر و سرپرستی کردن، به تمام رساندن و کامل کردن و همچنین از ریشه دیگر آن یعنی (ر ب و ) به معنای رشد و نمو، افزودن و پرورش جسم بدانیم، (باقری ،1390 ، ص52) تربیت معنوی را می توان اینگونه تعریف کرد: کوششی است برای رشد و شکوفایی و رسیدن به یک معنا و حقیقت متعالی.و همچنین تربیت معنوی آموزش برای زندگی است . اگر به بچه ها چگونه زندگی کردن و چگونه عشق ورزیدن را آموخت آنهادر زندگی مادی هنگامی که با فعالیت های منفی از قبیل نفرت ، جنگ ، جنایت و ... برخورد می کنند آنها قادر به کنترل اوضاع می باشند . انسان های کامل در چنین چالش های دنیوی عملکرد موفق تری دارند و تربیت معنوی می تواند موفقیت بیشتری ر ا برای انسان ها- فارغ از دین و مذهب – حتی در امور دنیوی تضمین کند.

      همچنین مطالعه مفهوم معنویت در دنیای معاصر حکایت می کند که در رویارویی با مفهوم معنویت طیفی از دین باوری تا معنویت باوری فارغ از دین وجود دارد. در یک سوی این طیف ،متفکران دینی قرار دارند که معتقدند اصولا مفهوم معنویت تنها در چارچوب گفتمان دینی معنا پیدا می کند و غیر از ادیان آسمانی (حتی ادیان زمینی) نمی توانند از معنویت – به مفهومی معنادار-سخن به مبان آورند(باغگلی و همکاران، 1392) در سوی دیگر این طیف متفکران  سکولار قرار دارند که معنویت را نیاز عاطفی و روانشناختی انسان تلقی می کنند و الزامی به هویت بخشی دینی برای حل نیاز های معنوی نمی بینند . گرایش به سوی معنویت به عنوان گرایش نو در عرصه های تربیتی و فرهنگی به دو دلیل اتفاق افتاده است:  نخست آنکه حوزه تربیت بهترین موقعیت و فرصت را برای تبلور معنویت در انسان فراهم می کند، دوم آنکه موضوع معنویت ذاتاً موضوعی تربیتی است. هدف از این پژوهش بررسی اهمیت و جایگاه  چالش برانگیز و  مغفول  تربیت معنوی و سپس بررسی مفهوم و جایگاه تربیت معنوی و رابطه ی آن با دین است از این روست که در این پایان نامه به بررسی تطبیقی مفهوم و اهداف تربیت معنوی علامه محمد حسین  طباطبایی به عنوان فیلسوف و دانشمند مسلمان و با دیوید کار [2] که یک فیلسوف تربیتی غربی  و صاحب نظر در موضوع اخلاق و تربیت معنوی و استاد دانشگاه ادینبورگ اسکاتلند است ،  می پردازیم.

1-3- اهداف پژوهش

الف: هدف کلی

مقایسه کلی( تبیین  شباهت ها و تفاوت ها)  تربیت معنوی از دیدگاه علامه طباطبایی و دیوید کار ب: اهداف جزئی:

1-مفهوم تربیت معنوی از دیدگاه علامه طباطبایی و دیویدکار.

2-اهداف تربیت معنوی از دیدگاه علامه طباطبایی و دیویدکار.

3-اصول تربیت معنوی از دیدگاه علامه طباطبایی و دیوید کار .

4-روش های تربیت معنوی از دیدگاه علامه طباطبایی و دیوید کار .

1-4- پرسش­های پژوهش

این پژوهش در صدد پاسخگویی به سوال های زیر می باشد:

1-مفهوم تربیت معنوی از دیدگاه علامه طباطبایی و دیویدکار چیست؟

2-اهداف تربیت معنوی از دیدگاه علامه طباطبایی و  دیویدکار کدامند؟

3-اصول تربیت معنوی از دیدگاه علامه طباطبایی و دیویدکار کدامند؟

4-روش های تربیت معنوی از دیدگاه علامه طباطبایی و دیویدکار چه می باشد؟

1-5- تعریف مفاهیم و اصطلاحات

تربیت:

تربیت[3] عبارت است از فراهم کردن زمینه‏ها و عوامل براى به فعلیّت رساندن همه‏استعدادهاى بالقوّه انسان (تقى پور ظهیر،  1373،ص28).

معنویت:

معنویت[4] نیاز ذاتی(فطری و درونی) انسان برای ارتباط باچیزی فراتر از ماست ،( ویگل فورس به نقل از محمد نژاد و همکاران ،1388،ص98) و همچنین معنویت بیانگر تلاش همیشگی بشر برای پاسخ دادن به چرا های زندگی است (صمدی ،1385). شهیدی معنویت را ناظر براستفاده از قوه ی خلاقیت و کنجکاوی برای یافتن دلایل موجود و مرتبط با زنده ماندن و زندگی کردن دانسته اند . بنابراین آن را برای زندگی فرد لازم و ضروری می داند .(شهیدی ، 1379)

تربیت معنوی[5]

فرایند کمک رسانی و یاری رسانی به متربی برای ایجاد تغییر تدریجی در گستره زمان در یکی از ساحت های بدنی ، روحی و رفتاری که به واسطه عامل انسانی دیگر به منظور دستیابی وی به کمال انسانی و شکوفا سازی استعداد های او یا بازدارندگی و اصلاح صفات و رفتار های او صورت گیرد  (اعرافی ،1387،ص27).

1-6-روش پژوهش

            این پژوهش یک مطالعه کیفی با روش تطبیقی است که تقریبا  به کمک الگوی بردی انجام شده است.  الگوی بردی[6] شامل چهار مرحله ی توصیف، تفسیر، همجواری و مقایسه است. (یمینی، 1389،ص31) که از طریق فیش برداری و یادداشت برداری ابتدا اطلاعات و داده های لازم گردآوری و سپس به تفسیر داده ها پرداخته می شود. در مرحله ی بعد، داده های گردآوری شده جهت ایجاد چهارچوبی برای مقایسه ی شباهت ها و تفاوت ها، طبقه بندی و خلاصه می شوند. آنگاه تشابهات و تفاوت ها مورد بررسی قرار گرفته و با توجه به آن ها به پرسش های پژوهش پاسخ داده می شود.

فصل دوم

مبانی نظری و پیشینه ی پژوهش

مبانی نظری پژوهش

2-1- مقدمه

      بررسی جامع و کامل ادبیات مربوطه و در ادامه تدوین چارچوب نظری، شالوده و بنیان مراحل بعدی هر کار پژوهشی را تشکیل می‌دهد و اگر این مرحله به‌ درستی انجام پذیرد، فعالیت پژوهشی به ‌صورت دقیق، علمی و هدفمند انجام شده و منجر به تکمیل و غنای پژوهش‌های پیشین در زمینه مربوطه و هموار کردن راه برای انجام پژوهش‌های بعدی می­شود. در فصل دوم پژوهش حاضر، بعد از ذکر مقدمه­ای کوتاه، به مواردی چون تربیت ،معنای لغوی تربیت ، دیدگاههای اندیشمندان در باب تربیت ،اهداف تربیت معنویت ،معنای لغوی معنویت ،تربیت معنوی و در نهایت بررسی مطالعات انجام شده در داخل و خارج از کشور پرداخته می­شود.

2-2-1- تربیت

معنای لغوی تربیت:

 در فرهنگ فارسی معین واژه تربیت را این گونه تعریف شده است:

(تَ یَ) [ ع . تربیه ] (مص م .) 1 - پروردن . 2 - ادب و اخلاق را به کسی آموختن . ؛ ~بدنی سازمانی که برنامه ریزی و اجرای امور ورزشی را بر عهده دارد. ؛ ~معلم مرکزی که دانشجویان را برای تدریس در مدارس یا دانشگاه ها آموزش می دهد، (معین ،1363)

و همچنین در فرهنگ فارسی دهخدا تربیت چنین تعریف شده است:[ تربیت . [ ت َ ] (ع مص ) پروردن . (منتهی الارب ) (ناظم الاطباء) (از اقرب الموارد) (از المنجد): چون بقدرت بیچون ترتیب تربیَت و تربیت و تزتیت عالم امکان بدرجه  رابع رسند. (دره  نادره چ شهیدی ص 12). || دست نرم بر انزلی بچه زدن تا بخواب رود. (منتهی الارب ) (ناظم الاطباء) (اقرب الموارد).]

-2-2ریشه یابی معنای لغوی تربیت

   واژه «تربیت» از ریشه «ربو» و از باب تفعیل است؛  چرا که کلمه ناقص، هنگامی که به باب تفعیل برده می شود ، مصدر آنها بر وزن تفعله می شود . مانند : تربیه ، تزکیه ، تحلیه و …(طباطبایی،1379،ص171)بنا براین، در این ریشه به نوعی می توان معنای  زیادت و رشد را یافت و در موارد مختلف استعمال خود نیز این معنا را دارد .

عرب زبانان به تپه « رَبوَه» می گویند ، چرا که نسبت به سطح زمین برآمده تر است ، نفس زدن را «ربو» می گویند چرا که به هنگام نفس کشیدن سینه برآمده می شود و نیز « ربا » را بدین نام نهاده اند از آن روی که بر مال، افزوده می شود . (فارس ، ص483)جدای از ریشه یابی واژه تربیت، لازم است مطلبی کوتاه در مورد واژگان «تربیت»‌ نیز گفته شود . تربیت از باب تفعیل بوده است و تفعیل در علم صرف دارای معانی : تعدیه ، تکثیر ، سلب ،‌تدریج ، ضد معنای باب افعال و نیز معنای ثلاثی مجرد گفته شده است . (طباطبایی،1379،ص171)

به نظر می آید در مورد تربیت ومعنای این باب که وقتی به این واژه، هنگامی که در باب تفعیل به کار برده می شود همان معنای تعدیه و یا به احتمال بیشتر، در معنای تکثیر باشد .دلیل بر معنای تعدیه آن است که اولاً معنای غالبی این باب است و نیز «ربو» خود معنای لازمی را درخود جای داده است و از آن رو که تربیت یک امری است که مقابلی به عنوان متربی دارد و در مورد غیر صورت می گیرد، این معنا از تمامی معناهای مقابل متناسب تر است. (باقری ،1390 ، ص52)

 2-2-3- معنای اصطلاحی تربیت

دیدگاه‌های متعدد و متفاوتی راجع به معنای اصطلاحی تربیت از سوی اندیشمندان علوم تربیتی، وجود دارد که به برخی آنها اشاره می‌گردد

.1. تربیت محصول مراقبتی است که از نشو و نمای آدمی‌زاد در جریان رشد وی یعنی سیر به سوی کمال، به عمل می‌آید. تربیت عمل عمدی فردی رشید است که می‌خواهد رشد را در فردی که فاقد ولی قابل آن است تسهیل کند. تربیت سرپرستی جریان رشد یعنی اتخاذ تدابیر مقتضی جهت ساختن شرایط مساعد برای رشد است(بهشتی ، 1387)

2. پرورش (تربیت) به جریان یا فرایندی منظم و مستمر گفته می‌شود که هدف آن هدایت و رشد جسمانی و روانی، یا به طور کلی هدایت رشد همه جانبه شخصیت پرورش یا بندگان در جهت کسب و درک معارف بشری و هنجارهای مورد پذیرش جامعه و نیز کمک به شکوفا شدن استعدادهای آنان است. (گروه نویسندگان،1384، ص 166)

3. تربیت عبارت است از رفع موانع و ایجاد مقتضیات برای آنکه استعدادهای انسان در جهت کمال مطلق شکوفا شود.(دلشاد تهرانی،1380)

4. تربیت عبارت است از پرورش دادن، استعدادهای درونی‌ که بالقوه در یک شئ موجود است و بر اثر تربیت آن توانی‌ها را به فعلیت در آوردن و پروردن می‌باشد.

5. تربیت عبارت است از فعالیتی هدف‌مند و دو سویه میان مربی و متربی به منظور کمک به متربی در راستای تحقق بخشیدن به قابلیت‌های وی و پرورش شخصیت او در جنبه‌های گوناگون فردی، اجتماعی، جسمی؛ عاطفی؛ اخلاقی؛ عقلانی و... (گروه نویسندگان،1384، ص 167)

بنابراین از تعاریف موجود، چنین می‌توان نتیجه گرفت که هدف از تربیت باروری و شکوفاسازی توانمندی‌های بالقوه و پرورش دادن استعداد ‌های نهفته‌ی افراد است که بر اثر  تمرین و ممارست مستمر از سوی متربی و جهت دادن و کنترل هدف از سوی مربی، این مهم به فعلیت تبدیل می‌گردد.

2-2-4- دیدگاههای اندیشمندان در باب تربیت

     در باب تربیت نظریات و دیدگا های گوناگونی قرار گرفته که  هریک آن را بطور جداگانه بحث کرده اند،علت قرار دادن این دسته بندی به صورت مجزا این بوده که در نزد قدما، می توان مواردی را یافت که در تعریف و نیز کارآیی اخلاق و تربیت خلط شده است و این تعاریف بدین دلیل بیان شده است که نگاه قدما به امر تربیت مورد غفلت قرار نگیرد.افلاطون(۳۴۶-۴۲۷ ق.م) در تعریف تربیت گفته است : تعلیم و تربیت عبارت است از کشف استعدادهای طبیعی و شکوفا ساختن آنها. 

Abstract

    Target from this research investigation importance and place   challenge most and   neglected   education spiritual   and then check concept and place pducation spiritual and relation it with religion is, From it direction that education spiritual with case attention the give area spiritual man ( that at link with area robubi is ) portal right to said and interview at evening worldwide become culture hosting and to be followers religious consolidated to unity view at area education man lead makes it importance is . This research to check comparative concept and goals education spiritual from point of view Allama Tabatabai to title philosopher and scientist muslim with   point of view David Carr that one philosopher educative is at one study qualitative that with method comparative to help pattern papyrus performance from is , to question by research reply data is . concept education spiritual   from look Tabatabai direction picture to the process celibacy breath , proportional with nature robubi he means to finds that at foundation reinforcement desire , detail knowledge and performance action proportional with it is and goals from view he three feature cognitive a tendency and practical to . David Carr education spiritual to section distinctive from training , and apart from education religious and included experience and perception questions great to knows . Goals education spiritual is from view he education facts and education virtues spiritual from way two method education at one orientation spiritual and education at one activity spiritual .

Keywords: Education, Education Spiritual, Allama Tabatabai, David Carr. 

فهرست منابع و ماخذ

قرآن کریم(1380) ترجمه مهدی الهی قمشه ای ، قم ، انتشارات فاطمه الزهرا

نهج البلاغه(1385) ترجمه محمد دشتی ، بوشهر ، موسسه انتشاراتی موعود اسلام .

احسانی ، ساجدی ،محمد ،ابوالفضل(1392) بررسی تطبیقی عوامل رفتاریتربیت معنوی فرزند در خانواده،مجله معرفت، س22-ش194- ص85-71

اشعری ، زهرا،باقری،خسرو،حسینی،افضل السادات(1390) بررسی مفهوم،اصول و روش های تربیت معنوی از دیدگاه علامه طباطبایی,فصل نامه ی علمی و پژوهشی تربیت اسلامی ،س 7،ش 15،ص 89-112.

 امینی ،محمد ،ماشاالهی نژاد ،زهرا(1392) تاملی برجایگاه و چگونگی توجه به پرورش معنویت در دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی ،دو فصل نامه علمی و پژوهشی تربیت اسلامی ،س 8،ش16،ص 29-7

اعتمادی، عذرا (1384) ایمان و معنویت در مشاوره و روا ن درمانی، فصل نامه ی تازه های روان درمانی، س 10،ش 35و 36،ص 131 -146

ایزدی،صمد،قادری ،مصطفی،حسینی ،فاطمه(1390) برنامه درسی معنوی به عنوان یکی از حلقه های بنیادین

باغگلی، حسین ،شعبانی ورکی ،بختیار،غفاری ،ابوالفضل ،نهاوندی، علی (1392) نقد مفهوم معنویت در تربیت معنوی معاصر ،معنویت دینی و نوپدید ،پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی ،س 20،ش16،ص 89-115

باقری،خسرو(1377)مبانی شیوه های تربیت اخلاقی  ،تهران ،انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی

باقری،خسرو(1390)نگاهی دوباره به تربیت اسلامی ،جلد اول ،تهران ،مدرسه.

باقری،خسرو(1390)نگاهی دوباره به تربیت اسلامی ،جلددوم  ،تهران ،مدرسه.

باقری،خسرو(1382)هویت علم دینی  ،  تهران، وزارت ارشاد اسلامی ،سازمان چاپ و انتشارات

بهشتی، محمد(1387) آرای دانشمندان مسلمان در تعلیم و تربیت، سمت و پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ج2، ص 233؛

بهشتی ، محمد(1387) آرای دانشمندان در تعلیم و تربیت، ،سمت و پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ، ج5، ص 151-152.

  ترکاشوند،احسان؛ میر سپاه،اکبر(1389) تفسیری نو از اعتباریات علامه طباطبائی با نگاهی تطبیقی بر رساله اعتباریات و تفسیر المیزان، معرفت فلسفی،ش 29 ص25 تا 54‏

تحولات در برنامه درسی قرن 21،مجموعه مقالات اولین همایش ملی تحول بنیادین در نظام برنامه درسی ایران،دانشگاه فردوسی مشهد 28، اردیبهشت

تقی پور ظهیر، علی،( 1373 )، اصول و مبانی آموزش و پرورش، چاپ ششم تهران،انتشارات: دانشگاه پیام نور.

جعفری ،  محمد تقی (1388) ارکان تعلیم و تربیت،  ،موسسه تدوین و نشر آثار استاد علامه محمد تقی جعفری صفحه 58-

جعفری تبریزی، محمدتقی (۱۳۸۹) ارکان تعلیم و تربیت، گردآوری و بازبینی علی جعفری ،تهران،موسسه تدوین و نشر آثار علامه جعفری

حسینی تهرانی ،سید محمد حسین(1379)یاد نامه و مصابحات تلمیذ و علامه،مشهد ، نور ملکوت قرآن

خسرو پناه،عبدالحسین( 1390 ) علامه طباطبایی فیلسوف علوم انسانی - اسلامی ج اول. تهران : سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.

خمینی ،روح اله(1372) دیوان امام ،بی جا ،موسسه تنظیم و نشر امام خمینی

دهخدا، ج14، ص 550.

فیض کاشانی، ملامحسن(1371) ده رساله، رساله زادالسالک، ، مکتبه الامام امیرالمؤمنین علیه السلام، اصفهان، ، ص 79-82.

فیض کاشانی، ملامحسن (1383)الحقایق فی محاسن الاخلاق ، مؤسسه نشر اسلامی، قم،  ص 27- 49.

دلشاد تهرانی، مصطفی (۱۳۸۰)، سیری در تربیت اسلامی، تهران، نشر و تحقیقات ذکر، ، چهارم،  ص ۷۷٫

راغب اصفهانی ،(1362)المفردات فی غریب القرآن ،نشر المکتبه الرضویه.

رضا پور،یوسف (1389) درآمدی بر فلسفه تعلیم و تربیت در المیزان،پزوهشنامه علامه،ص41-71.

سلحشوری،احمد (1390)حدود و ثغور تربیت معنوی، رهیافتی نو در مدیریت آموزشی،س 2،ش 2،ص41-56.

شریعتمداری، علی (1384)اصول و فلسفه تعلیم و تربیت، تهران، موسسه‌ انتشارات‌ امیر‌کبیر

شهیدی ، شهریار (1379) روان درمانی و معنویت ،سخنرانی ماهانه انجمن روانشناسی ایران، تهران :فرهنگ سرای اندیشه

صالحی،اکبر،یار محمدی،مصطفی(1387) تبیین تعلیم و تربیت اسلامی از دیدگاه علامه طباطبایی با تاکید بر هدف ها و روش تربیتی -دو فصل نامه علمی - تخصصی - تربیت اسلامی ،س3،ش7،ص24-50.

صمدی ، پروین (1385 ) هوش معنوی ، فصل نامه اندیشه های نوین تربیتی ،س2،ش3و4،ص 114-99

طباطبایی، محمد حسین ) ۱۳۴۶ )، تفسیر المیزان ، ترجمه ی محمد تقی مصباح یزدی،. قم، دار العلم، ج ۳

طباطبایی، محمد حسین (1366)، رساله الولایه، ترجمه همایون همتی، امیرکبیر، تهران.

طباطبایی، محمد حسین(۱۳۶۱ )قرآن در اسلام، قم، دفتر انتشارات اسلامی.

طباطبایی، محمد حسین )  ۱۳۶۳) تفسیر المیزان ، ترجمه ی محمد باقر موسوی همدانی،

.۱۸ ،۱۶ ،۱۵ ،۱۲ ،۱۱ ،۹ ، تهران، مرکز نشر فرهنگی رجاء، ج ۲ ۷

طباطبایی، محمد حسین(۱۳۷۱) انسان از آغاز تا انجام ، ترجمه ی صادق لاریجانی، تهران،

دانشگاه الزهراء.

طباطبایی، محمد حسین)    ۱۳۷۱ (، بررسی های اسلامی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ج ۱

  طباطبایی، محمد حسین(۱۳۷۲) اصول فلسفه و روش رئالیسم، قم، انتشارات صدرا، ج ۲

طباطبائی، محمد حسین( 1379 ). آموزش دین یا تعالیم اسلام، گردآوری و تنظیم: مهدی آیت اللهی، ناشر:.( جهان آرا،

عابدی ، نوروزی ،نصرآبادی، منیره ، رضاعلی، حسن علی(1390) تربیت اجتماعی از دیدگاه فرد گرایان و نقد ان بر اساس دیدگاه علامه طباطبایی ، پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی ، س 19 –ش 12- ص 39- 63

غفاری ،ابوالفضل،باقری نوع پرست ،خسرو(1380) تربیت اخلاقی فضیلت گرا از منظر دیوید کار،نشریه دانشگاه الهیات مشهد، ش 53و 54

غباری بناب،باقر(1388) راهی برای رشد معنویت و شکوفایی شخصی، وزارت علوم تحقیقات و فناوری

فدایی مهربانی، مهدی(1391) ایستادن در آن سوی مرگ: پاسخ های کربن به هایدگر از منظر فلسفه شیعی، تهران، نشر نی

کوی،لوتان(1389) ،آموزش و پرورش تطبیقی،ترجمه محمد یمنی دوزی سرخابی  تهران:سازمان مطالعه و تطبیق کتب علوم انسانی دانشگاه ها (سمت)  میزان الحکمه، ج 10، ص 722.

کاردان ،علیمحمد(1374) فلسفه تعلیم و تربیت، دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، تهران، چاپ دوم، 1374، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‏ها (سمت)

بهشتی، محمد(1387) مبانی تربیت از دیدگاه قرآن، ،سمت و پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ، ص 35 و 36.

قمی، شیخ عباس(1390) مفاتیح الجنان، ترجمه مهدی الهی قمشه ای  ، اشجع

 محمد نژاد ، حبیب:بحیرانی ، صدیقه :حیدری ، فائزه(1388) مفهوم هوش معنوی مبتنی بر آموزه های اسلام ،فصلنامه علمی پژو هشی فرهنگ در دانشگاه اسلامی ،س 12،ش2،، ص 116-96

محمدی ری شهری، محمد (1363)، میزان الحکمه، ج1، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، قم.

معین، محمد(1363) فرهنگ فارسی، شش جلدی، امیر کبیر، دوره چاپ: 4

مطهری،مرتضی( 1362 ). تعلیم و تربیت در اسلام ناشر: الزهراء.

نصری، عبدالله(1383) آیینه‌های فیلسوف: گفتگوهایی در باب زندگی، آثار و دیدگاه‌های استاد غلامحسین ابراهیمی دینانی، چاپ دوم، تهران، سروش:

نظری ، جعفر حاجی کریم (1388)اولین سخن ، ، انتشارات نظری

نجفی ، کشانی ،محمد ،مهدیه(1392) برنامه درسی معنوی برای دستیابی به تربیت دینی

یوحنا (1972)انجیل یوحنا ،انتشارات انجمن کتاب مقدس

 Bigger,Stephan(2003)spirituality as process within the school curriculum.A journal of new thinking for Education,vol 9,no 1,pp12-18

Carr,David,Haldane,John(2003) "spiritituality ,philosophy and education"publish in Usa and Canada by Rutledye Falme

Carr, D. (1996) Rival Conceptions of Spiritual Education, Journal of Philosophy of Education, 30 (2), pp.161-178 .

 Carr, D. (1999) Spiritual Language and the Ethics of Redemption: a Reply to

Carr, D. (2003) Three Conceptions of Spirituality, in CARR, D. & HALDANE J.  Eds Spirituality, Philosophy and Education, Routledge-Falmer), pp. 213-225.\

Carr. D. (2005).moral and spiritual development. Journal of moral education.2-207-210

Hand, Michael (2003). The Meaning of spiritual Education, Oxford Review of Education,Vol. 22, No. 3 

Karen P .Harlos,(2000) Toward a spiritual pedagogy,journal of management education,Vol24,No5,612-627

Jines ,laura (2005) what docs spiritualitg In Eduction mean ? Stumbling toward wholeness soulthem Oregon universtitg, vvi , No 7 , October 2005 , P3.

Lewis,Jeff(2010) Spiritual Education as the cultivation of qualities of the heart and mind,a

Mackenzie, Journal of Philosophy of Education, 33 (3), pp.451-462 Jim

Mackenzie,Jim(1998) David Carr on Religious Knowledge and spiritual Education,Journal of Philosophy of Education,vol.32,no.3,pp409-425

Wight,A(1996)  the child hn relationship.towards a communal model of spirituality in R Best(ed), Education spirituality and  the Whole Child, London ;Cassell,pp.139-149

Wight,A(2000)  spiritual and Education,simultaneously publish in the USAand ,Canada by Routledge,Falmer29

 West 35th, ,street.New York.NY10001  

replay  to Blake and Carr, Oxford Review of Education, 26,2, pp.263-283

Tichler.L. (2002).linking emotional intelligence, spirituality and workplace  performance. Journal of managerial psychology.3.203-218