پایان نامه سیر تحول ستارگان در حوزه علم فیزیک

فصل اول

شکل گیری ستارگان

پیش از انفجار بزرگ

جهان چگونه آغاز شد؟ چنین رویدادی را چگونه می توان تصور کرد؟ امروز بیشتر دانشمندان بر این عقیده اند که قراین خوبی وجود دارد که نشان می دهد گذشته جهان بسیار متفاوت بوده است و همه ماده جهان از انفجاری عظیم نشأت کرده و جهان از آن پس پیوسته انبساط یافته است.

در خیال ، زمان را تا انفجار بزرگ به عقب می بریم و چون به اندازه ‌ کافی به عقب باز گردیم یعنی به زمانی پیش از پیدایش کهکشانها که جهان بسی کوچکتر از حال بود آنچه می بینیم گاز سوزانی از اتمها و فوقونها یعنی ذرات نور است . چون باز هم به عقب رویم، جهان همچنان انقباض می یابد، ذرات گاز به یکدیگر نزدیکتر و در نتیجه برانگیخته تر می شوند و دمایشان افزایش پیدا می کند. هر چه بیشتر به عقب رویم، گاز داغتر و سوزانتر می شود[1]. با افزایش دمای گاز، هر چیز به ذرات تشکیل دهنده اش « ذوب » می شود. اتمها به الکترونها و هسته ها «ذوب[2]» می شوند ؛ هسته ها به پروتونها و نوترونهای سازنده خود تجزیه می شوند و چون دما باز هم افزایش یابد پروتونها و نوترونها به کوارکها و گلوئونهایی تجزیه می شوند که آنها را تشکیل داده اند . جهان در بیشترین دمای ممکن متشکل است از آتشگوی آغازینی از همه ذرات بنیادی. امروزه مطالعه جهان آغازین عبارتست از ساختن مدلهایی ریاضی برای این آتشگوی بر اساس نظریه های جدید ذرات کوانتومی ( ذرات بنیادی ). وقتی که در سال 1964 آرنو پنزیاس و رابرت ویلسن در آزمایشگاههای بل در نیوجرزی، اشعه میکروموجی باقیمانده از انفجار بزرگ را کشف کردند ، این نظریه سخت تقویت شد. به دنبال این تأیید تجربی، فیزیکدانان و اختر فیزیکدانان نظری با اطمینان به انجام محاسبات پیچیده خواص انفجار آغازین پرداختند. آنان با استفاده از قوانین شناخته شده فیزیک هسته ای محاسبه کردند که چگونه ممکن است عنصرهای شیمیایی هسته های اتمی از آتشگوی آغازینی متشکل از پروتونها و نوترونها بوجود آمده باشد؛ و از روی این محاسبات، فراوانی نسبی عناصر سبک نظیر ئیدروژن، هلیوم و دوتریوم را پیش بینی کردند . این پیش بینی ها دقیقاً با فراوانیهائی که امروزه مشاهده می شود, وفق می دهد . فکر انفجار بزرگ[3] از برکت این پیش بینیهای موفقیت بار اعتبار زیادی کسب کرد بطوری که در اوایل دهه 1970 بر نظریه های دیگر مربوط به پیدایش جهان چیره شد. چیزی که به «مدل متعارف انفجار بزرگ سوزان» معروف شده است نشان دهنده ‌ توافق نظر عمومی جدیدی است درباره وضع جهان آغازین. فرضیه اصلی « مدل متعارف » آن است که جهان سوزان اولیه به سرعت و بطرزی یکنواخت، در حالیکه دما بطور یکنواخت کاهش پیدا می کرد، انبساط یافت.

هر نظریه موفق معمولاً دیدگاهی تازه را می گشاید و مسائل جدیدی را بهمراه می آورد؛ نظریه انفجار بزرگ نیز از این قاعده مستثنی نیست. دو مسأله چالش طلبی که این نظریه مطرح می کند عبارتند از «مسأله علیت» و«مسأله تخت بودن فضا».

مسأله علیت این است که جهان به اندازه ای بزرگ است که نواحی بسیار دور از هم آن نمی توانند با یکدیگر مرتبط باشند، یعنی بطور فیزیکی با هم به کنش متقابل بپردازند، حتی اگر چنین ارتباطی با سرعت نور بیشترین سرعت ممکن انجام گیرد. اگر جهان 10 تا 15 بیلیون سال پیش (بیشتر تخمینها در این حدودند) بوجود آمده باشد، نور یا هر نوع وسیله ارتباط دیگر در این مدت نمی تواند مسافت بین دو کهکشان را که فرضاً بیست میلیون سال نوری رقمی بزرگتر از سن جهان از هم فاصله دارند بپیماید. و اگر قسمتهای مختلف جهان مرئی کنونی نتوانند با هم کنش متقابل داشته باشند، پس چرا این قدر به هم شبیهند؟ منظور از شباهت این است: در هر امتداد که بنگریم می بینیم که دمای زمینه میکروموجی یکی است و به هر جا که نگاه کنیم کهکشان هایی را می بینیم که با وجود تفاوتهای اندک، اساساً مانند یکدیگرند.

دومین مشکل مدل متعارف انفجار بزرگ، یعنی مسأله تخت بودن فضا، این است که چرا در زمان حاضر فضای جهان در مقیاسهای بزرگ تا این حد تخت و مسطح است. بنا بر نظریه نسبیت عمومی[4] اینشتاین، فضا می تواند خم شود، و این نکته را آزمایش در همسایگی خورشید تأیید کرده است. اما در پهنه های وسیعتر، مانند فضای میان کهکشانها، انحنای فضایی بقدری کم است که آن را نمی توان ردیابی کرد. حتی در مقیاس مجموعه های کهکشانی نیز فضا را می توان به تقریب خوب یک فضای تخت اقلیدسی عادی دانست. ولی بنابر افکار متداول در فیزیک نظری و کیهانشناسی، تخت بودن فضا چیزی است فوق العاده نامحتمل و در نتیجه فهم علت آن دشوار است. بسیار محتملتر آن است که جهان چنان پیچ و تاب یابد و فضایی چنان خمیده را بوجود آورد که به آنچه دیده می شود شباهتی نداشته باشد .

اینها مسائلی نیست که مایه ‌  نگرانی بیشتر مردم شود، اما اسباب ناراحتی اخترفیزیکدان و کیهانشناس را فراهم می آورد . آلن گوث، فیزیکدانی نظری ، که اکنون در ام . آی . تی است ، به سال 1981 در نظریه ای که آن را «جهان متورم» نامید ، پاسخی برای این سؤالها پیشنهاد کرد. نظریه گوث را به حق می توان اولین اندیشه نو کیهان شناسی در چند دهه اخیر دانست .

بنا بر نظریه گوث، تکامل جهان آغازین که گهگاه جهان رویانی نیز نامیده می شود انبساطی یکنواخت در گازی سوزان و متشکل از ذرات، نبود. بلکه حالت جهان، در حالیکه هنوز آتشگویی بود، دستخوش تغییر و تحولی بنیادی شد، تحولی که یک تغییر حالت [5] نامیده می شود. بعد از این تغییر حالت بود که جهان، در حالت متعارفی انفجار بزرگ سوزان، با انبساطی نسبتاً یکنواخت قرار گرفت. اما پیش از این تغییر حالت، جهان در حالتی بود کاملاً متفاوت موسوم به «حالت متورم » . جهان در این دوران تورم ، دچار انبساطی عظیم شد .

اگر وجود حالت متورم را در زمانی که دمای جهان یک میلیون بیلیون درجه کلوین بود بپذیریم، می توانیم مسأله علیت را به صورت زیر حل کنیم . در حالت متورم همه نواحی جهان مرئی کنونی ، حتی کهکشانهایی که اکنون 20 میلیون سال نوری از هم فاصله دارند ، می توانستند از طریق علایم نوری با هم مرتبط باشند . البته جهان در آن زما مانند امروز نبود . کهکشانها وجود نداشتند ، ولی افت و خیزهای کوچکی که در این گاز ذرات وجود داشت بر یکدیگر اثر می کردند و همین افت و خیزها بودند که رشد کردند و کهکشانها را بوجود آوردند . پس از تغییر حالت مفروض گوث پیوند این افت و خیزها با یکدیگر از هم گسست و دیگر ارتباط آنها با هم از دوردست به ما می رسد ، آن افت و خیزهای که اکنون کهکشان شده اند ‌ با ما تماس حاصل می کنند .

وجود یک حالت متورم در گذشته این نکته را نیز توضیح می دهد که چرا در حال حاضر هندسه بزرگ مقیاس جهان اینقدر تخت است . نظریه متعارف انفجار بزرگ ، شرایطی را در جهان آغازین فرض می کند که تختی کنونی جهان عملاً ناممکن بنظر می رسد . اما فرض تورم گوث، پیوند میان روال کنونی جهان و شرایط اولیه ای را که برای جهان در نظر می گیریم ، از میان برمی دارد . مطابق نظر گوث هر قدر هم که در یک مدل ، جهان آغازین ففط یک میلیونیم ثانیه پس از آغاز « به دقت تنظیم شود » . حاصل نهایی جهانی است از لحاظ فضایی تخت ، مشروط بر آنکه در ابتدا تورم بزرگ اقتصادی توسل جست ، تورمی نه ده برابر ، بلکه بیلیونها برابر . در این صورت دیگر فرقی نمی کند که مردم در آغاز تورم غنی بوده اند یا فقیر . پول همه بی ارزش می شود و هر کس بی چون و چرا ورشکسته است .

گرچه فرض جهان متورم گوث مسائل علیت و تخت بودن فضا را حل کرد ، ولی خود مانند نظریه انفجار بزرگ[6] گرفتار مسأله ایست ( که گوث هم از آن اطلاع دارد ) . این مسأله به جزئیات تغییر حالت مربوط می شود . یعنی به آن دگرگونی شدیدی که برای حالت آتشگوی فرض می شود ، یا به عبارت دیگر به چگونگی گذر جهان از حالت متورم به حالت نامتعارف انفجار بزرگ . آنچه واقع شد این است که تغییر حالت از طریق تکوین و تشکیل حبابهاصورت گرفت .

کتری پر از آبی را روی اجاقی داغ تصور کنید . با گرم شدن آب ، حبابهای بخار در کتری تشکیل می شود و پس از چندی آب شروع به جوشیدن می کند . گذر از مایع به گاز تغییر حالتی نظیر تغییر حالت گوث است . در داخل حباب یک حالت وجود دارد ( حالت بخار در مورد آب و « حالت انفجار بزرگ » در مورد جهان ) و در بیرون حباب حالتی دیگر ( حالت مایع در مورد آب و « حالت متورم » در فرضیه گوث ) . با تشکیل حبابهای حالت انفجار بزرگ در حالت متورم ، این حبابها با یکدیگر برخورد می کنند و دیری نمی گذرد که حالت درون حباب حالت انفجار بزرگ سرتاسر فضا را فرا می گیرد ، درست مانند موقعی که بگذاریم آب بجوشد و سرانجام تماماً تبدیل به بخار شود . اما این برداشت از تغییر حالت موجب درد سر گوث شد . اگر جهان کنونی حاصل آن همه برخوردهای قهرآمیز حبابهای اولیه بشمار رود، باید بسی ناهمگنتر از آنچه مشاهده می شود باشد . بنابراین مدل گوث به ظاهر ناموفق است .

آ. لینده فیزیکدان شوروی و دو فیزیکدان آمریکایی به نامهای آندر آس آلبرخت و پاول اشتاینهارت از دانشگاه پنسیلوانیا به نجات این مدل کمر بستند . آنان نشان دادند که اگر حالت متورم بقدر کافی دوام آورد ، برخوردهای مزاحم و چندگانه حبابها صورت نخواهد پذیرفت و تنها یک حباب بزرگ تنها از حالت انفجار بزرگ در داخل حالت متورم بجا خواهد ماند . اگر حرف این نظریه دانان درست باشد، جهان ما آن یک حباب بزرگ است و ما اکنون در داخل آن زندگی می کنیم .

با آنکه نظریه گوث مسائل علیت و تخت بودن فضا را حل می کند ، ولی سؤال بنیادی تر همچنان باقی است . پیش از حالت تورم چه بود ؟ این سؤال ما را به پرسشی باز می گرداند که در آغاز کردیم : این روند چگونه آغاز شد ؟ و این سؤالی است که ذهن افراد عادی را هم می آزارد . دانشمندان به تازگی در آن چنگ انداخته اند و سناریویی که ارائه شده این است : جهان ، یعنی آتشگوی انفجار بزرگ ، از هیچ یعنی از یک خلاء نشأت کرد . چگونه چنین چیزی ممکن است؟

برای پاسخ دادن به این سؤال نخست باید دید که فیزیکدانان از هیچ یعنی از خلاء چه برداشتی دارند . مطابق نظریه های جدید ، خلاء همان هیچ نیست بلکه آکنده از ذراتی کوانتومی است که میان بود و نبود نوسان می کنند . این ذرات خرد ، در کسری از ثانیه بوجود می آیند و بی  درنگ یکدیگر را نابود می کنند و چیزی بجا نمی گذارند . خلاء به این معنی مانند سطح اقیانوس است . چون از نزدیک نظر شود پر از موج است ، ولی از فاصله ای دورتر ، مثلاً از فراز یک هواپیمای جت ، صاف و بی حرکت می نماید . همینطور هر خلاء چون از دور دیده شود یکدست و تهی به چشم می آید ، اما چون از نزدیک و با وسایل خاص بازرسی شود آکنده از ذرات ریز کوانتومی به نظر خواهد رسید .

یک راه ممکن برای پیدایش جهان از خلاء این است که یکی از امواج اقیانوس خلاء ، بجای آنکه به هیچی و نابودی فرو افتد ، پیوسته رشد کند . برخی از فیزیکدانان نظری بر این باورند که این امر در صورتی امکانپذیر خواهد بود که گرانش به حساب آید . گرانش به صورت تقویت کننده آن موجی عمل می کند که در آغاز بسیار خرد است ، و آن را تا حد آتشگوی تمام عیاری رشد می دهد که می تواند به جهانی در حالت متورم تبدیل شود.

تبیین محتمل دیگری از آفرینش جهان از یک خلاء این است که « خلاء » اولیه ‌ جهان ناپایدار بوده است . مطابق این حدس ، خلاء اولیه ، خلائی واقعی یعنی پائینترین حالت انرژی نبود بلکه      « خلائی دروغین » ‌بود . قوانین نظریه کوانتومی ایجاب می کند که چنین خلاء دروغینی به خلائی راستین تلاشی یابد تلاشی قهرآمیزی که با ایجاد ذره های بسیار همراه است . بدین طریق تلاشی[7] یک خلاء دروغین منشأ جهان را منشأ آتشگوی آغازین را که هر چیز دیگر از آن پدید آمد توضیح می دهد .

چنین اندیشه هایی درباره منشأ جهان ، بی اندازه نظر پردازانه اند و فعلاً هیچ راهی نیست که صحت و سقم آنها را باز نماید . احتمالاً باید آنها را حدس و گمان خواند . ولی حدسهایی معقول که چارچوب فیزیک کنونی ما آنها را مجاز می شمارد ، و فیزیکدانان و اختر فیزیکدانان نظری بسیاری پشتیبانشان هستند . از سوی دیگر بعضی از دانشمندان بر این نظرند که ما هرگز به پاسخ این قبیل سؤالهای نهایی دست نخواهیم یافت و چنین استدلال می کنند که چون آغاز عالم ، رویدادی مشاهده ناپذیر است پس در حوزه علم تجربی نمی گنجند . برخی دیگر معتقدند که در آغاز فضا و زمان چنان آکنده از پیچ و تاب بود که دسترسی به قوانین مبین این رویداد میسر نیست . شاید مفهوم قانون فیزیکی خود در اینجا بی معنی شود .

برخی این نظرها را ناپخته و بدبینانه می دانند . هنوز خیلی زود است که درباره توانایی آدمی به درک منشأ جهان نظر نهایی را اعلام کنیم . فیزیک معاصر امکاناتی را در برابر فهمیدن می گشاید که در گذشته به تصور هم نمی گنجد . برخی دیگر معتقدند که در آغاز فضا و زمان چنان آکنده از پیچ و تاب بود که دسترسی به قوانین مبین این رویداد میسر نیست . شاید مفهوم قانون فیزیکی خود در اینجا بی معنی شود 

منابع و مآخذ

کتابها:

1. اساس ستاره شناسی-نویسنده:مایکل ا.سیندر –انتشارات دانشگاه امام رضا-مترجم:تقی عدالتی-1383

2. رخنه در اسرار کهکشانها – نویسنده: حسن سعادت – انتشارات نوید شیراز – چاپ اول 1381

3. صورت های فلکی و نشانه های نجومی – نویسنده: دکتر اریک ادبلاکر – مترجم: بهروز بیضایی – چاپخانه قدیانی – چاپ دوم 1381

4. فرهنگ اصطلاحات نجومی همراه با واژه های کیهانی در شعر فارسی – نویسنده: تالیف ابوالفضل مصفی انتشارات: تهران - پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی – 1381

5. دانستنیهایی درباره نجوم خورشید و همسایگانش : مطالب جالبی درباره منظومه شمسی کره زمین – نویسنده : جین لیون ترجمه: زلیخا باقری – انتشارات: تهران - سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح – 1381

6. اطلس ستارگان و سیارات - تالیف یان ریدپت - ترجمه حسین علیزاده غریب  - انتشارات: تهران - سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح – 1380

7. اصول و مبانی جغرافیای ریاضی : "زمین در فضا" - تالیف تقی عدالتی ، حسن فرخی - مشهد - بنیاد پژوهشهای اسلامی – 1380

8. فرهنگ اخترشناسی – نویسنده: تالیف مهرداد سرمدی – انتشارات : تهران - ایران زمین – 1380

9. اطلس ستارگان و سیارات – نویسنده: تالیف یان ریدپت – ترجمه: حسین علیزاده غریب – انتشارات : تهران - سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح – 1380

10. اختر فیزیک – نویسنده:مارتین هارویت-مترجمان: سعید عطارد – بهرام خالصه-انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد - 1379

1. ستارگان، زمین و زندگی – نویسنده: دکتر علی افضل صمدی – نشر فرهنگ اسلامی – چاپ اول 1378

12. نجوم و اختر فیزیک مقدماتی – جلد دوم – نویسنده: زلیک و اسمیت – ترجمه: دکتر جمشید قنبری، دکتر تقی عدالتی – ناشر: دانشگاه امام رضا (ع) 1378 – چاپ اول

13. زمین در فضا – نویسنده:  محمدحسن گنجی  _ انتشارات: تهران - سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح – 1378

14. جهان – نویسنده : مز میوردن – مترجم :وحید تقوی – انتشارات: تهران - سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح – 1378

15. دانستنیهایی درباره خورشید، ماه و دیگر سیارات – نویسنده: لین مرینگ ، شیلا سنودن – مترجم: امین علی نیا – انتشارات: تهران - سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح - 1377

16. مبانی و مرزهای ستاره شناسی – جلد اول – تالیف رابرت جسترو، مالکم.اچ.تامسون – ترجمه: دکتر جمشید قنبری، دکتر تقی عدالتی – انتشارات آستان قدس رضوی1376

17. نگاهی به سرنوشت جهان، انسان، تاریخ – نویسنده: دکتر محمد کریمی – انتشارات موحد –  چاپ اول 1374

18.لحظه آغاز – نویسنده: جیمزاس ترفیل – ترجمه: بهزاد قهرمان ، فرامرز صبوری – انتشارات: مشهد - نشر نما – 1370

19. اختر فیزیک نسبیتی : کوتوله های سفید و سیاهچاله ها – نویسنده: رومن سکسل ، هانه لوره سکسل _ ترجمه:رضا منصوری  - تهران - دانشگاه صنعتی شریف ، موسسه انتشارات علمی – 1370

20. اعجاب اختر شناسی – نویسنده: و.ن.کومارف – مترجم: شیدا یوسفی – چاپ اول 1369

21. جهان ربنده – نویسنده آیزاک آسیموف – ترجمه: دکتر مجتبی جعفر پور – ناشر دانشگاه شهید چمران – آذر  1369 – چاپ اول

22. اسرار کهکشانها و ستارگان – نویسندگان: ال.ای. گورویچ، ا. دی. چرنین – مترجم: احمد سیری نوقابی – معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی – 1369

23. سیاهچاله ها – نویسنده: ایزاک آسیموف – مترجم: هوشنگ شریف زاده – انتشارات فاطمی – خرداد 1367 – چاپ اول

24. جهان – نویسنده: جوسیب کلیچک – مترجم: مهندس بهزاد قهرمان – ناشر: معاونت فرهنگی آستان قدس – اسفند 1367

25. اخترشناسی پایه - تالیف ژاکلین و سیمون میتون  - ترجمه توفیق حیدرزاده - تهران - فاطمی – 1367

26. نسبیت و کیهانشناسی – نویسنده: ویلیام جی. کاحفن – مترجم: دکتر تقی عدالتی، دکتر بهزاد قهرمان – چاپ اول 1366

27. درسهایی از ستاره شناسی – گرد آورنده: مدرسه ستاره شناسی – ترجمه: امیر حاجی خدا وردیخان – ناشر: معاونت فرهنگی آستان قدس – مهر 1366

28. کاوشی در ستاره شناسی – نویسنده: ژاکلین و سیمون متیون – ترجمه: محسن میرشانه چی – ناشر معاونت فرهنگی آستان قدس – بهممن 1365

29. نجوم – نوسنده: مایردگانی – ترجمه: محمد رضا حیدری خواجه پور – چاپ اول، بهمن 1361

مجلات:

1. ماهنامه نجوم – صاحب امتیاز: دکتر رضا منصوری – انتشارات: شرکت زروان

       الف) سال سیزدهم، شماره اول، آبان 82

       ب) سال دوازدهم، شماره 9، شهریور 82

       پ) سال دوازدهم، شماره 8، مرداد 82

       ت) سال دوازدهم، شماره 7، تیر 82

       ث) سال دوازدهم، شماره 6، فروردین و اردیبهشت 82

       ج) سال نهم، شماره 7، فروردین 79

       چ) سال نهم، شماره 5 و 6، بهمن و اسفند 78

       ح) سال هشتم، شماره 9، خرداد 78

       خ) سال هشتم، شماره 1، شهریور و مهر 77    

2. Astronomy (magazine)

                                    – July 2003

September 2003                  

February 1987