درجه کارشناسی ارشد
در رشته: زبانشناسی همگانی
اردیبهشت 88
پژوهش حاضر با عنوان "بررسی فراهنجاری های زبانی شعر شاملو" کوششی است جهت شناساندن سبک فردی شعر شاملو به لحاظ معیارهای زبانشناختی. یافته های این پژوهش از طریق بررسی منتخب اشعار شاملو در کلیه مجموعه آثارش بدست آمده است. در این پژوهش این نکته را دریافتیم که راز زیبایی و زبان نسبتا منحصر به فرد شعر شاملو در فراهنجاری های زبانی خاصی است که او در اشعارش از آنها بهره برده است؛ فراهنجاری هایی از نوع واژگانی، صرفی، نحوی ،معنایی و کهن گرایی. با بررسی آین فراهنجاری ها در منتخب اشعار شاملو پی بردیم که برجسته ترین فراهنجاری بکار رفته در اشعار، فراهنجاری زمانی یا همان کهن گرایی است، که شاملو بطرز مبالغه آمیزی در اشعارش از آن بهره برده بطوری که زبان شعرش را نسبتا یکدست آرکائیک کرده است.
شاملو با بهره گیری از این قبیل شگردها نه تنها به زیبایی، صلابت، فصاحت و بلاغت اشعارش افزوده بلکه کاربرد فراهنجاری هایی از این دست توسط او به آفرینش سبکی منحصر به فرد با عنوان "شعر سپید" انجامیده است.
پیشگفتار
ادبیات به اقتضای ماهیت خود که دربارﮤ زندگی و پیچیدگی وجوه گوناگون آن است، از سرشتی پذیرنده برخوردار است و این قابلیت را دارد که از دیدگاه علوم دیگر مورد بررسی قرار گیرد. سالهاست که شیوه هایی در نقد ادبی متداول شده اند که اصول و روشهای آنها از علوم نشأت می گیرد؛ از قبیل نقد فلسفی، نقد روانکاوانه، نقد تاریخ مبنایانه، نقد ساختار گرایانه، نقد مارکسیستی، نقد صور نوعی، نقد جامعه شناسانه، نقد نشانه شناسانه، و... . با این حساب زبانشناسی را نباید یک استثنا تلقی کرد. از آنجا که زبانشناسی مطالعه ی علمی زبان یعنی تار و پود بوجود آورندﮤ ادبیات است، قاعدتاً می تواند با نقد ادبی پیوند داشته باشد.(خوزان مریم، 1369، ص 12)
پیشرفت سریع دانش زبانشناسی در قرن حاظر به فراهم آوردن امکاناتی جدید برای مطالعه ی زبان و ادبیات انجامیده است. حاصل پژوهش هایی از این دست در زمینه ی زبان به شکل مجموعه ای از دستورهای ساختاری در اختیار ما است، و اگرچه استفاده از امکانات ساختگرایی در زمینه ی ادبیات و بررسی ویژگی های آن گامهای نخستین راه را می پیماید، بازده آن حتی امروز نیز چشمگیر است.
پیشگامان استفاده از زبانشناسی در ادبیات و پیروان آن سعی داشته و دارند که برای ادبیات بطور اعم و هر یک از گونه های ادبی بطور اخص توجیهی زبانشناختی بیابند و توصیفی علمی از هر فن ادبی به دست دهند، زیرا چنین می نماید که استفاده از فنون پراکنده ای چون عروض و قافیه، بدیع، معانی و بیان در مطالعات ادبی سنتی در چهارچوب مبنایی نظری قابل توجیه نباشد.(صفوی کورش، 1383، ص 7)
مجموعه ی حاضر با این امید نوشته شده است که دانشجویان و علاقه مندان به زبانشناسی بتوانند تصویری کم و بیش روشن از کاربرد زبانشناسی در ادبیات بدست آورند. اما پنداری خطاست اگر تصور کنیم صرف آشنایی با مباحث زبانشناسی می تواند مجوزی برای بررسی ادبیات باشد.
از آنچه گفته شد می توان چنین نتیجه گرفت که زبانشناسان مایل به تجزیه و تحلیل متون ادبی از دیدگاه زبانشناسی، باید پیش از کار، شناخت کافی از ادبیات داشته باشند؛ و به همین ترتیب، منتقدان ادبی که قصد نقد متون ادبی با شیوﮤ نقد زبانشناسانه را دارند، باید نخست با آن مباحثی از زبانشناسی که به این زمینه مربوط می شود آشنا باشند.
زبان با تمام شگردهای شاعرانه ای که آن را به چشم خواننده بیگانه و خلاف عادت می سازد، در خدمت بیان عاطفه و حادثهٴ ذهنی انگیخته از آن است. اما زبان خاص شعر نه تنها بیگانه نمایی خاص خود را در پرتو عاطفه ی آمیخته با معنی یا معنی گرایی حادثه انگیز به دست می آورد، بلکه در عین حال کلید های گشودن طلسم گنج عاطفه و معانی پنهان و رمز زیبایی ها و ظرافت های شعر را در خود نهفته دارد. عناصر آشنایی زدایی از زبان که هم می تواند با کاهش و هم افزایش عناصری از زبان و بر زبان صورت گیرد، متعدد است. اما برجسته ترین آنها را می توان به مقوله های موسیقی، بیان و بلاغت، صرف و نحو و واژگان زبان و مطالب فرعی مربوط به هر یک از آنها محدود کرد. زبان از این نظرگاه گسترده که به آن بنگریم، چنان که اشاره کردیم، از دیدگاه نظریه پردازان جدید، مهم ترین عنصر شعر است. شکلوفسکی، که شعر را رستاخیز کلمه ها خوانده است، زبان شعر را از همین چشم انداز گسترده دیده است و به همین سبب تعریف او می تواند دربرگیرندﮤ تعریف های متعدد دیگری که بر اساس توجه و تاکید بر یکی از این ابعاد گستردﮤ زبان، صورت گرفته است، نیز باشد: (( اگر بپذیریم که مرز "شعر و نا شعر"، همین رستاخیز کلمه هاست، یعنی تمایز و تشخیص بخشیدن به واژه های زبان، آنگاه به این نتیجه خواهیم رسید که چون "رستاخیز کلمه ها" یا صورت تشخیص یافتن آنها در زبان می تواند هم علل و هم صور متعدد داشته باشد، کسی که در تعریف شعر، وزن و قافیه را اساس قرار می دهد، درک او از قیامت کلمه ها، و تمایز زبان شعر از زبان مبتذل و اتوماتیکی، در حد وجود وزن و قافیه و یا عدم آنهاست، آنکه فراتر از این می رود و شعر را کاربرد مجازی زبان تعریف می کند، او نیز تمایز با قیامت کلمات را در جابجا شدن مورد استعمال آنها می داند...)).(شفیعی کدکنی محمدرضا، 1358، ص 6)
به هر حال هر تعریفی که از شعر تا کنون به دست داده شده است براساس مصادیق موجود بوده است. و این مصادیق همواره رو به تغییر و تبدیل و تحول پذیر بوده است. نظریه های جدید تکمیل و توسعه ی نظریه های قدیم براساس دگرگونی و غلبه ی نوعی خاص از مصادیق، یا پیدا شدن مصداق های تازه به علت تغییر وضع هستی انسان در جهان بوده
است. زبان عاطفه در شعر، اگر در مفهومی گسترده آن را در نظر آوریم، مهم ترین عنصر مشترک و پایدار شعر در طول قرن ها هم در حوزﮤ مصادیق و هم در حوزﮤ نظریه های متنوع است. (تقی پور نامداریان، 1381، ص 82)
پژوهش حاضر با نام بررسی فراهنجاری های زبانی در شعر احمد شاملو به عنوان پایان نامه ی کارشناسی ارشد، طرحی بین رشته ای محسوب شده و مانند پلی بین زبانشناسی به لحاظ علمی از یک سو، و ادبیات فارسی به لحاظ ادبی از سوی دیگر، ارتباط برقرار می کند.
به دلیل این که در ادبیات فارسی بیشتر به ویژگی های زیبایی شناختی آثار ادبی پرداخته شده، و جای بررسی های علمی آن تقریبا خالی مانده یا اگر پژوهشی انجام شده رد پای آن در تحقیقات زبانشناسی بسیار کمرنگ است؛ لذا به جز تعداد محدودی اثر پژوهشی با موضوعاتی از این قبیل، این طرح کار نسبتأ نویی به حساب می آید. از این جهت در این پژوهش سعی بر این بوده تا از زبانشناسی به عنوان دانش بررسی زبان بطور عام، و زبان شعر بطور خاص، برای انجام این مهم استفاده شود.
در زمینه آشنایی با شعر شاملو تالیفات اندکی وجود دارد که می توان گفت هر کدام در کامل کردن دیگری نقش بسزایی داشته است اما با این حال بدلیل پیچیده بودن شعر شاملو چه به لحاظ ادبی و چه به لحاظ زبانشناختی این کوششها هنوز هم بسیار اندک بوده و بررسی های بیشتری را می طلبد.
بعضی از این تالیفات که به نقد و بررسی شعر شاملو پرداخته است را می توان شامل موارد زیر دانست:
امیرزاده کاشی ها، نوشته دکتر پروین سلاجقه؛ سفر در مه، نوشته تقی پور نامداریان؛ طلا در مس، نوشته ابراهیم براهنی؛ سنگ بر دوش؛ شعر زمان ما وغیره.
تا جایی که نویسنده این سطور بررسی کرده است در بین مقالات و رساله های انجام شده نیز تحقیقی که مستقیما به بررسی شعر شاملو پرداخته باشد وجود ندارد به جز دو پایان نامه کارشناسی ارشد با موضوعات مشابه، بررسی زبانشناختی اشعار فروغ فرخزاد و سهراب سپهری در دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی.
این پژوهش بطور کلی تلاشی است در جهت طبقه بندی زبانشناختی فراهنجاری های زبانی شعر شاملو، و در تحلیل نهایی کوششی است برای یافتن پاسخ به این پرسش که میزان بکارردن فراهنجارهایی در شعر به چه گونه ای است.
به این ترتیب می توان گفت که پژوهش حاضر به بررسی زبانشناختی شعر شاملو به عنوان سبکی از شعر فارسی می پردازد و هدف های زیر را دنبال می کند:
هدف اول این پایان نامه، بررسی زبانشناختی و علمی فراهنجاری های زبانی گزیده ای از اشعار احمد شاملو، یعنی آنچه زبان او را به شعر بدل کرده است، و پس از آن تبیین و رده بندی این فراهنجاری ها به لحاظ جنبه های مختلف زبانی، از جمله نحوی، معنایی، واژگانی و غیره می باشد.
هدف دوم در این طرح، شناساندن یک سبک ادبی به لحاظ معیارهای زبانشناختی خاص آن
سبک است.
در واقع منظور اصلی از این طرح، فراهم آوردن زمینه های آشنایی بیش تر و دقیق تر و سنجیده تر با شعر شاملوست.
بنا بر آنچه اشاره شد، اساس بررسی شعر شاملو در این پایان نامه بررسی و توصیف زبان شعر او است. از این رو در این پژوهش به تحلیل و توصیف عناصری که زبان شعر شاملو را فراهنجار کرده است، به خصوص در حوزﮤ صرف و نحو و واژگان و ترکیبات زبان و دیگر عناصری که به این مباحث و به دیگر شگرد های فراهنجاری از زبان مربوط است، خواهیم پرداخت.
شاید اشاره به این نکته بی فایده نباشد که در این بررسی، به توصیف شعر شاملو و قضاوت درباره ی آن بر اساس این توصیف پرداخته شده است. بنابراین بررسی افکار و عواطف مطرح در شعر او که بخشی از این توصیف است، دلیل قبول یا رد نظرگاه های شاملو درباره ی مقوله های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی نیست.
به هنگام جمع آوری نمونه های ادبی به هیچ وجه به ارزش ادبی آن ها توجه نشده است؛ زیرا این کار ممکن است از ارزش علمی کار بکاهد؛ به همین دلیل تمامی نمونه ها بطور اتفاقی و بدون کوچکترین پیش انگاری انتخاب شده اند. در ضمن شاملو در نوشتن اشعارش از دیکتهٴ خاص خود استفاده کرده است؛ در واقع او در نوشتن روش جدایی کلمه ها از پیشوند و پسوند آنها، و استفاده از "ی" به جای همزه، را به کار برده است. در این پایان نامه سعی بر آن شده تا حد ممکن در نوشته های شاملو هیچ دست کاری نشود، لذا ممکن است خطا های دیکته ای و نگارش زیادی در این پایان نامه دیده شود که به لحاظ بکر ماندن دست نوشته های شاملو آنها را نادیده می انگاریم.
ساختمان اصلی رسالهٴ حاضر در سه فصل به دست داده شده است. فصل نخست الزامأ به ملاحظات نظری اختصاص یافته است تا چهارچوب نظری این بررسی مشخص گردد.
فصل دوم به پیشینهٴ مطالعات زبانشناختی ادبیات اختصاص یافته است. در این فصل بیشترین توجه معطوف مطالعاتی می شود که به شکلی با بررسی حاضر ارتباط دارند.
فصل سوم در برگیرندﮤ هستهٴ اصلی بررسی حاضر است. در این فصل فراهنجاری های زبانی در شعرهای منتخب شاملو مورد بررسی قرار می گیرد. در فصل چهارم از طریق آمار و اطلاعات به دست آمده در فراهنجاری های زبانی توصیف و طبقه بندی می شوند. این فصل حاوی مرتبط با تعداد و آمار فراهنجاریهای زبانی در منتخب اشعار شاملو نیز می باشد.
فهرست منابع پژوهش
1- Abercrombie, D. Studies in phonetics and Linguistics, Oxford, 1971.
2- Austerlitz, R. "Parallelism". Poetics, Warsaw and the Hague, 1961.
3- Baudouin de Courtenay, G. The Language of Life: An Intriduction to the Science of Genetics, N.Y. 1966.
4- Brentano, F. Psychology vom Empirischen Standpunkt, Π. Leipzig, 1925.
5- Buhler, K. Sprach Theorie. Jena, 1935.
6- Cluysenaar, A. Introduction ti Literary Stylistics, London, Batsford, 1976.
7- Cohen, J. Structure du Language Poetique. Paris, Flammarion, 1987.
8- Crombie, W. Free Verse and Prose Style, London, 1987.
9- Crystal, D. Davy, D. Investigating English Style, London, Longman, 1969.
10- Culler, J. Structuralist Poetics. London, 1975.
11- Esau, H. "Literary Style and the Linguistic Approach". Journal of Literally Semantics. No. 3. pp. 57-65, 1974.
12- Fregue, G. "Über Sinn and Bedeutung". Zeitscherift für Philosophy und Philosophische Kritik. No. 100, 1992.
13- Halliday, M.A.K. et al. The Linguistic Sciences and Language Teaching. London, 1964.
14- Halliday, M.A.K. Explorations in the Functions of Language. London, Arnold, 1973.
15- Harvanek, B. "The Functional Differentation of Standard Language". In Garvin, P. (ed) Prague School Reader in Esthetics, Literally Structure and Style. Georgetown, Georgetown Univ. Press, pp. 3-16, 1932.
16- Jakobson, R. "Linguistics and Poetics". Scbeok, T.A. (ed). Style in Language. Camb. MIT. Press, 1960.
17- Jakobson, R. Main Trends in the Science of Language. London, 1973.
18- Leech, G.H. A Linguistic Guide to English Poetry. N.Y. Longman, 1969.
19- Lyons, J. Semantics. Cambridge, Camb. Univ. Press, 1977.
20- Martinet, A. Eléments de Linguistique Générale. Paris, 1977.
21- Marty, A. Untersuchungen Zur Grundlegung der Allgemeinen Grammatik und Sprach Philosophie, Halle, 1908.
22- Marty, A. " Über Subjectlose Sätze und Verhältins der Grammatik zur Logik und Psychologie". Gesammelte Schriften,Π Halle, 1918.
23- Masaryk, T.G. Versuch Einer Konkreten Logik. Wien, 1887.
24- Mukarovsky, J. "Standard Language and Poetic Language". In Garvin, P. (ed) , Prague School Reader in Esthetics, Literally Structure and Style. Georgetown Univ. Press, 1932.
25- Ohmann, R. "Generative Grammars and the Concept of Literally Style".Word, No. 20, 1964.
26- Saussure, F. de. Course de Linguistique Générale. Bally, G.E. Sechehaye; A-(ed) Paris, 1922.
27- Saussure, F. de. Course de Linguistique Générale. Engler, R. (critical ed) Wiesbaden, 1968.
28- Short, M.H. "“Prelude I” to a Literally Linguistic Stylistics". Style. No. 6. pp. 149-157, 1973.
29- Spiegelberg, H. The Phenomenological Movement, I. The Hague, 1965.
30- Thorne, J.P. "Generative Grammar and Stylistic Analysis". In Lyons, J. (ed) New Horizons in Linguistics. Harmonds-Worth. Penguin, pp. 185-197, 1970.
31- Widdowson, H.G. "On the Deviane of Literally Discourse". Style, No. 6, pp. 294-306, 1972.
32- Banfield,, A. Unspeakable Sentences: Narration and Representation in the Language of Fiction. London, Routledge & Kegan Paul. 1982.
33- Burton, D. Dialogue and Discourse: A Sociolinguistic Approach to Modern Drama Dialogue and NaturallyOccuring Conversation. London, Routledge & Kegan Paul, 1980.
34- Carter, R. "Language and Literature". In Collinge, N.E. (ed) An Encyclopedia of Language. Routledge, 1990.
35- Fish, S. "What Is Stylistic and Why Are They Saying Such Terrible Things About It?". In Is There a Text in This Class?, Cambridge, Harvard Univ. Press, 1980.
36- Levin, S. Linguistic Structure in Poetry. The Hague, Mouton, 1962.
37- Pratt, M.L. Toward a Speech Act Theory of Literary Discourse. Bloomington, Indiana Univ. Press. 1977.
38- Martinet, A. Elements of General Linguistics. London, 1962.
39- وحیدیان کامیار، تقی. زبان چگونه شعر می شود. مجموعه مقالات، مشهد، انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی، 1383.
40- صفوی، کوروش. از زبان شناسی به ادبیات. ج اول: نظم. تهران، پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی. 1383.
41- پورنامداریان، تقی. سفر در مه، تاملی در شعر احمد شاملو. تهران، انتشارات نگاه. 1381.
42- سلاجقه، پروین. امیر زاده ی کاشی ها، نقد شعر معاصر، احمد شاملو. تهران، انتشارات مروارید، 1384.
43- پرهیزکاری، سعید. سنگ بر دوش، تحلیلی بر آشنایی زدایی در شعر شاملو. مهر برنا، تهران، 1384.
44- باطنی، محمد رضا. توصیف ساختمان دستوری زبان فارسی. تهران، امیر کبیر، 1356.
45- حق شناس، علی محمد. ((شعر، نظم، نثر: سه گونه ی ادبی)). دومین کنفرانس زبانشناسی نظری و کاربردی. تهران، 1371.
46- روبینز، آر. اچ. تاریخ مختصر زبانشناسی. ترجمه علی محمد حق شناس، تهران، نشر مرکز، 1370.
47- شفیعی کدکنی، محمد رضا. موسیقی شعر. تهران، آگاه، 1368.
48- فالر، راجر، و دیگران. زبانشناسی و نقد ادبی. ترجمه مریم خوزان. حسین پاینده. تهران، نشر نی، 1369.
49- قویمی، مهوش. ((زبانشناسی و کاربرد آن در ادبیات، پیدایش نقد ساختاری)) مجله زبانشناسی، س. 5. ش. 1. صص 77-90. 1367.
50- فلاح، حسین علی. پیوند موسیقی و شعر. تهران، نشر فضا، 1367.
51- نجفی، ابوالحسن. مبانی زبانشناسی. تهران، دانشگاه آزاد ایران، 1358.
52- احمدی، بابک. ساختار و تاویل متن. تهران، نشر مرکز، 1370.
53- باطنی، محمد رضا. پیرامون زبان و زبانشناسی. تهران. فرهنگ معاصر، 1371.
54- ثمره، ید الله. ((تحلیل سبکی یک شعر منسوب به حافظ)) مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی. دانشگاه تهران. ص 22، ش 3-4.
55- حق شناس، علی محمد. مقالات ادبی زبان شناختی. تهران، نیلوفر، 1370.
56- ناتل خانلری، پرویز. وزن شعر فارسی. تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1345.
57- شمیسا، سیروس. فرهنگ عروضی. تهران، خانه ترجمه، 1354.
58- _____ آشنایی با عروض و قافیه. تهران، فردوس، 1366.
59- _____ عروض. دانشگاه پیام نور، 1368.
60- فرزاد، مسعود. مبنای ریاضی عروض. تهران، چاپخانه بانک ملی ایران. 1345.
61- _____ عروض مولوی. مجله خرد و کوشش. اردیبهشت 1349.
62- _____ عروض رودکی. مجله خرد و کوشش. آبان 1349.
63- _____ مجموعه اوزان فارسی. مجله خرد و کوشش. بهمن 1349.
64- _____ عروض حافظ. مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران. ش 1، فروردین 1350.
65- _____ مساله هشتصد ساله وزن رباعی. مجله خرد و کوشش. پاییز 1354.
66- نجفی، ابوالحسن. اختیارات شاعری. جنگ اصفهان. دفتر دهم. 1352.
67- _____ درباره طبقه بندی وزن های شعر فارسی. آشنایی با دانش، دانشگاه آزاد ایران. ش. 7. فروردین 1359.
68- وحیدیان کامیار، تقی. تکیه و وزن شعر فارسی. راهنمای کتاب. شش. 4و5و6. 1352.
69- _____ بررسی وزن شعر عامیانه فارسی. تهران. آگاه 1357.
70- _____بررسی اوزان نوحه ها. مجله دانشگاه انقلاب. ش. 32. 1362.
71- _____ عروض فارسی در یک مقاله. مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد. ش. 1. س. 16. 1362.
72- _____ وزن و قافیه شعر فارسی. مرکز نشر دانشگاهی. 1367.
73- حقوقی، محمد. شعر زمان ما. احمد شاملو. چ. دوم. تهران. نگاه، 1368.