پایان نامه کارشناسی ارشد
مقطع رشته زبان و ادبیات فارسی
سال 1386
چکیده:
مجلس گویی در تصوّف سابقه ای طولانی دارد و بعضی از مشایخ صوفیه به مجلس گویی و برگزاری جلسات صوفیانه معروف بوده اند؛ در واقع بسیاری از تعالیم مشایخ صوفیه از طریق مجلس گویی ها به مریدان منتقل شده است. پاره ای از یادداشت های مریدان را، در لابلای آثاری که دربارۀ مشایخ خود نوشته اند، می توان ملاحظه کرد؛ مانند: مجالس ابوسعید ابی الخیر، که درکتابهای «حالات و سخنان ابوسعید ابی الخیر» و «اسرار التّوحید فی مقامات شیخ ابی سعید» نقل شده و در مورد مجالس برخی از صوفیان نیز آثار مستقلی در دست است که می توان کتاب «مجالس سبعه» از جلال الدین محمّد مولوی، و نیز کتاب «مناقب العارفین» را نام برد، که در لابلای مطالب آن روایات بسیاری از مجلس گویی مولانا آورده شده است.
در این پژوهش، پس از بیان مبادی تحقیق، در فصل دوم، به بررسی سابقۀ وعظ در اسلام و روش های سخنوری و مجلس گویی صوفیان پرداخته می شود و انگیزۀ برگزاری این مجالس که عبارتند از ارشاد و نصیحت، معرفت گفتن، و وصیت کردن بیان می گردد؛ همچنین محل برگزاری مجالس ابوسعید که عبارت از خانقاه، مدرسه، مسجد و مزار است و مکان برگزاری مجالس او که نیشابور، مهنه، طوس، سرخس و مرو است و نیز مجالس جلال الدین محمّد مولوی که در قونیه برگزار می شده است، مورد بحث و بررسی قرار می گیرد و در آخر این فصل زمان برگزاری مجالس اعم از روزها و اوقات، همچنین ترتیب مجالس که هم به صورت منظم( ادواری) و هم به صورت غیر منظّم برگزار می گردیده، بررسی می شود.
در فصل سوم، که به بررسی واعظان اختصاص یافته است، موضوعاتی از قبیل: سخنران مقیم و مدعو، هیأت ظاهری سخنران، وسیلۀ جلوس، که عبارت از منبر تخت وکرسی بوده است و طرز قرار گرفتن سخنران، نحوۀ شروع و ختم سخن که شامل قرائت قرآن، خواندن خطبۀ عربی، مناجات، صلوات و ... می شود و حالات درونی سخنران از قبیل قبض و بسط، ضمیرخوانی و بیخود شدن، مورد بررسی قرار می گیرد.
در فصل چهارم، محتوای سخنان واعظان، که در برگیرندۀ موضوعاتی نظیر ارشاد مریدان، تفسیرِ قرآن و احادیث، تبلیغ شریعت، فرمان دادن، کرامت، درخواست بخشش، وصیّت کردن، شرح مسائل عرفانی و ... است، بحث می شود؛ همچنین زینت های سخنوری، مانند: آیات قرآن، احادیث، اقوال بزرگان، اشعار فارسی عربی، ضرب المثل ها، حکایات عامیانه، و حکایات انبیاء و اولیاء مورد بررسی قرار می گیرد و در آخر این فصل زبان مجالس که شامل: زبان خطابه و محاوره است، و همچنین واژگان و ترکیبات به کار برده شده در این مجالس و ایجاز و اطناب کلام مطرح می گردد.
در فصل پنجم، به بررسی مستمعانِ این گونه مجالس و طرز قرار گرفتن، تعداد حاضران، شهرهای مستمعان، گروه های اجتماعی، گروههای سنّی اعمّ از نوجوانان، جوانان، کهنسالان، و نیز جنسیّت مستمعان از نظر مرد و زن بودن می پردازد و به وضعیّت حاضران که عبارت است از شنونده، سؤال کننده و درخواست کننده و همچنین، یادداشت برداری مستمعان، و حضور مخالفان و معاندان در مجالس، و سرانجام به تحوّل درونی شنوندگان پرداخته می شود.
در فصل ششم نیز نتایج حاصل از بحث بیان می گردد.
پیشگفتار:
علم بسان درختی است که شکوفه های رنگارنگی بر شاخ و برگ آن رخ می نماید و مشام جان از عطر دل انگیز آن شیدا و واله می گردد در میان این باغ و بستان باصفا ادبیات بسیار شورانگیز و حماسه آفرین است، و من در این وادی یک حس غریب را در کوچه پس کوچه های احساسم پیدا کردم و سیر و سفری عارفانه را با کوله باری از متون ادبیات عرفانی آغاز نمودم و نقد کم عیار حاضر ره آورد این سفر است.
نگارنده با علاقۀ وافر به متون عرفانی و به پیشنهاد و هدایت استاد فرزانه جناب آقای دکتر یدالله جلالی پندری، با موضوع «تحلیل کتابهای مجالس صوفیه» آشنا گردید و پس از تأیید موضوع در آذر ماه 1385، تحقیقات اوّلیه و جستجوی منابع را آغاز نمود.
بدیهی است که، پیچیدگی های مسألۀ مجالس صوفیه که پرداختن به آن به منزلۀ قدم نهادن در راهی بکر و نارفته است، دشواری های خاصّ خود را داشت. تازگی موضوع و پیدا کردن منابعی که به طور مستقیم و مستقل به این مسأله پرداخته باشند کار را دشوار ساخته بود. از این رو نگارنده بیش از یکصد منبع مختلف را که اغلب آنها بیش از چند صفحه و یا چند عبارت مرتبط با مجالس صوفیه را نداشتند مطالعه کرد و پس از بررسی صدها فیش جمع آوری شده، تنها آن دسته از فیش هایی که مستقیماً با موضوع ارتباط داشت و از سوی دیگر بار معنایی عمیق تر و رساتری نسبت به سایر فیش های مشابه بر خوردار بودند انتخاب شدند و در نهایت بر اساس فیش های برگزیده شده، کار نگارش آغاز و رسالۀ حاضر تدوین و تنظیم گردید.
این پژوهش دریچه ای تازه در ادبیات عرفانی و مسألۀ مجلس گویی صوفیان، خصوصاً مجالس ابوسعید ابی الخیر و جلال الدین محمّد مولوی را در برابر دیدگان نگارنده گشود.
در مسیر پژوهش و نگارش رسالۀ حاضر از یاری ها، و همدلی ها و بزرگواری های بسیاری از اندیشمندان و دوستان بهره مند بوده ام که لازم می دانم از آنان سپاسگزاری نمایم:
از استاد گرامی جناب آقای دکتر محمد کاظم کهدویی که حلّ بسیاری از پیچیدگی های کار را مدیون هم فکری و راهنمایی ایشان هستم، و همچنین از استاد محترم جناب آقای دکتر سیّد محمود الهام بخش که همواره مرا مورد لطف عنایت خود قرار داده اند بی نهایت سپاسگزارم و از خداوند منّان سلامتی و موفقیّت روز افزون ایشان را خواستارم.
از استاد بزرگوار جناب آقای دکتر یدالله جلالی پندری، که هر گاه به راهنمایی ها و رهنمودهای سازنده و علمی ایشان نیازمند بوده ام، مشتاقانه و بی دریغ یاریم نمودند، و علاوه بر این با دقّت و نکته بینی خاص سبب شدند تا فصل های این رساله سیر نظام مند و منطقی خود را طی کند، کمال تشکّر و امتنان را دارم و از ایزد متعال سلامت، سعادت و بهروزی ایشان را مسئلت می دارم.
از استاد ارجمند جناب آقای دکتر محمّد غلامرضایی، که بزرگواری نموده و با در اختیار نهادن نسخۀ دست نویس مقالۀ ارزشمند خود، بسیاری از غوامض را حل نمودند، سپاسگزارم و از درگاه الهی توفیقات روز افزون ایشان را خواهانم.
سزاوار است وظیفۀ شاگردی به جای آورده و از تمامی استادان متواضع و بزرگ منش خود در دانشگاه یزد، و دانشگاه شهید باهنر کرمان، که با عشق زلال و اندیشۀ با شکوهشان به مفاهیم والای ادبیات، بذرهای علاقه و اشتیاق به مطالعه در زمینۀ ادبیات عرفانی را در قریحۀ بی مقدار بنده به ثبت رسانیدند، قدردانی کرده و سعادت را برای ایشان آرزو می نمایم .
از پدر و مادر مهربانم که تنها تکیه گاه صادق زندگیم هستند؛ و از برادران و خواهران عزیزم که وسعت بی انتهای خوبی هایند صمیمانه سپاسگزارم و امیدوارم که بتوانم، قطره ای از دریای بیکران محبتشان را جبران نمایم.
از جناب آقای حسین شول که در مراحل مختلف انجام این پژوهش، صبورانه و خالصانه من را یاری نمودند نهایت سپاس و امتنان را دارم و امیدوارم که در سایه عنایات حق موفّق و مؤیّد باشند.
از خانم ها حمیده مطهری نیا و ستاره صابر، که همواره پاسخ گوی سؤالات بنده در طول این دورۀ تحصیلی بوده اند تشکر می نمایم.
جج
و از همۀ کسانی که در این رهگذر، مرا یاری نمودند و با کلام و عملشان هموار کنندۀ راهم بوده اند، با تمام وجود تشکر می نمایم.
صمیمانه آرزو دارم که، نتایج حاصل از این پژوهش به عنوان گامی کوچک راه گشای مطالعاتی عمیق تر و گسترده تر در این زمینه باشد و اذعان می دارم که این رساله به هیچ روی از سهو و خطا مصون نمانده است از این رو امید است که بزرگان و اهل ادب در پرتو همّت کیمیایی و نقدِ پویای خویش، نگارنده را از رهنمودهای علمی و فکری خود بهره مند سازند. باشد که مُهر تأیید الهی بر آن رقم خورد.
شرح پایان نامه
الف)تعریف موضوع
مجلس گویی در تصوف سابقه ای طولانی دارد و بعضی از مشایخ صوفیه به مجلس گویی و برگزاری جلسات صوفیانه معروف بوده اند؛ و در واقع بسیاری از تعالیم مشایخ صوفیه از طریق مجلس گویی ها به مریدان منتقل می شده است. پاره ای از یادداشت های مریدان را، در لابلای آثاری که درباره مشایخ خود نوشته اند، می توان ملاحظه کرد؛ مانند: مجالس ابوسعید ابی الخیرکه در کتابهای «حالات و سخنان ابوسعید ابی الخیر» و «اسرارالتوحید فی مقامات شیخ ابی سعید» نقل شده، و در مورد مجالس بعضی از صوفیان نیز آثار مستقلی در دست است که می توان کتاب «مجالس سبعه» از جلال الدین محمد مولوی، و نیز کتاب «مناقب العارفین» را نام برد که در لابلای مطالب آن روایات بسیاری از مجلس گویی مولانا آورده شده است.
نگارنده، در نظر دارد این پژوهش را با توجه به کتب «حالات و سخنان ابوسعید ابی الخیر» (جمال الدین ابوروح،1367)، «اسرار التوحید فی مقامات شیخ ابی سعید»(محمدبن مُنوّر، 1366)، «مجالس سبعه مولانا» (جلالالدین محمد مولوی،1365) و«مناقب العارفین» (شمس الدین احمد افلاکی،1362) به انجام برساند.
در این پژوهش، سبک کلی مجالس صوفیه و مخاطبان این مجالس بررسی، و نحوه آغاز سخن توسط پیر و مراد، طرز بیان، لحن سخن (شامل لحن های آمرانه، خطابی، نصیحت گرانه و...) تحلیل می شود و استفاده از آیات و احادیث و همچنین به کاربردن اشعار فارسی و عربی اعم از مشهور و غیر مشهور مورد بحث قرار می گیرد و به بررسی کلمات قصار فارسی و عربی، تمثیل ها، حکایت ها، ستایش و منقبت ها در سخنان مشایخ پرداخته می شود. در نهایت، نحوه ختم سخن و پایان جلسات بیان خواهد شد.
هدف از این پژوهش آگاهی از مجالس صوفیه، کیفیت برگزاری آنها و شناخت زبانِ خطابه و همچنین بررسی موضوعات مطرح شده در این مجالس است. این پژوهش و پژوهش های مشابه آن، مخاطب را با کیفیت برگزاری مجالس، نحوه فن خطابه، اقوال و احوال مشایخ مورد نظر و تفاوت های موجود در نحوه برگزاری این مجالس آشنا می سازد و راهگشای پاره ای از مسائل برای علاقه مندان به آداب و رسوم صوفیان، تاریخ تصوف به ویژه در زمینه مجالس صوفیه و نثر عرفانی خواهد بود.
منابع و مآخذ
الف) کتابها :
قرآن کریم: ترجمه مهدی الهی قمشه ای.
آیتی، محمد ابراهیم و محمد باقر شریعتی سبزواری،: سرمایه سخن، تهران: اداره کل اوقاف، 1339.
ابن جوزی، ابوالفرج: تلبیس ابلیس، ترجمه علی رضا ذکاوتی قراگزلو، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1368.
ابوروح، جمال الدین: حالات وسخنان ابوسعید ابی الخیر، تصحیح محمّدرضا شفیعی کدکنی، چاپ ششم، تهران: سخن، 1384.
ابوسعید ابی الخیر: مقامات کهن و نو یافته ابوسعید ابی الخیر ← شفیعی کدکنی، محمد رضا : چشیدن طعم وقت(از میراث عرفانی ابوسعید ابی الخیر).
احمدی، سید احمد: اصول و روش های تربیت دراسلام، چاپ دوم، اصفهان: نشرجهاد دانشگاهی، 1368.
افشار، ایرج: مقدمه فردوس المرشدیه فی اسرار الصمدیه← محمد بن عثمان: فردوس المرشدیه فی اسرار الصمدیه.
افلاکی، شمس الدین احمد: مناقب العارفین، تصحیح تحسین یازیجی، چاپ دوم، تهران: دنیای کتاب، 1362.
الفا خوری، حنا: تاریخ ادبیات زبان عربی، ترجمه عبدالمحمدآیتی، چاپ پنجم، تهران: انتشارات توس، 1381.
انصاری، خواجه عبدالله: طبقات الصوفیه، به کوشش حسین آهی، تهران: انتشارات فروغی، 1362.
انصاری، قاسم: مقدمه دفاعیات عین القضاه همدانی)ترجمه شکوی الغریب(← عین القضاه همدانی: دفاعیات عین القضاه همدانی، ترجمه شکوی الغریب.
باخرزی، یحیی بن محمد: اورادالاحباب و فصوص الآداب، به کوشش ایرج افشار، تهران: دانشگاه تهران، 1345.
برتلس، یوگنی ادوارد ویچ: تصوف و ادبیات تصوّف، ترجمه: سیروس ایزدی، تهران: امیرکبیر، 1356.
بقلی شیرازی، روز بهان: عبهرالعاشقین، به تصحیح هنری کربین و محمد معین، تهران: انجمن ایرانشناسی فرانسه،1337.
بهاءالدین ولد: معارف، با مقدمه و تصحیح بدیع الزمان فروزانفر، چاپ دوم، تهران: طهوری، 1352.
بهار، محمد تقی: سبک شناسی یا تاریخ تطوّر نثر فارسی، چاپ نهم، تهران: نشر بدیهه، 1376.
پاشا صالح، علی: آداب سخن، چاپ دوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1338.
پورنامداریان، تقی: داستان پیامبران در کلیات شمس، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1364.
: رمز و داستانهای رمزی، چاپ دوم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1367.
جامی، نورالدین عبدالرحمن: نفحات الانس من حضرات القدس، به تصحیح و مقدمه محمود عابدی، تهران:انتشارات اطلاعات، 1370.
حجتی کرمانی، علی و سید محسن امین،: سیره معصومان، چاپ دوم، تهران: سروش، 1376.
حسینی، سید علی اکبر: سیری اجمالی در تاریخ تعلیم و تربیت اسلامی، تهران: دفتر فرهنگ اسلامی، 1372.
؟: حدودالعالم من المشرق الی المغرب، تصحیح منوچهر ستوده، تهران: انتشارات دانشگاه تهران 1340.
حقیقت (رفیع)، عبدالرفیع: تاریخ عرفان و عارفان ایرانی، چاپ سوم، تهران: انتشارات کومش، 1375.
حلبی، علی اصغر: مبانی عرفان و تصوف، تهران: انتشارات اساطیر، 1376.
خرقانی، ابوالحسن: نورالعلوم، به کوشش عبدالرفیع حقیقت (رفیع)، تهران: کتابخانه بهجت، 1359.
خطیبی، حسین: فن نثر در ادب پارسی، چاپ دوم، تهران: انتشارات زوار، 1375.
دامادی، سید محمد : ابوسعید نامه، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1367.
دهخدا، علی اکبر: امثال و حکم، تهران: امیرکبیر، 1352.
دی.لوئیس، فرانکلین: مولوی: دیروز و امروز، شرق و غرب، ترجمه فرهاد فرهمند پور، تهران: نشرثالث، 1383.
رازی، نجم الدین: مرصاد العباد، تصحیح: محمد امین ریاحی، چاپ دوم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1365.
رامپوری، غیاث الدین : غیاث اللغات، به کوشش منصور ثروت، تهران: امیرکبیر، 1363.
رستگار فسایی، منصور: انواع نثر فارسی، تهران: انتشارات سمت، 1380 .
رکنی، محمد مهدی: مقدمه لطائفی از قرآن کریم(برگزیده از کشف الاسرار عده الابرار)، چاپ نهم، مشهد: نشر آستان قدس رضوی، 1377.
ریاحی، محمد امین: تعلیقات مرصاد العباد، ← رازی، نجم الدین: مرصادالعباد.
: مقدمه بگشای راز عشق(گزیده کشف الاسرار میبدی)، چاپ دوم، تهران: نشر سخن، 1375.
: مقدمه رساله الطیور، تهران:انتشارات توس، 1362.
زرین کوب، عبدالحسین: ارزش میراث صوفیه، چاپ دهم، تهران: امیرکبیر، 1380.
: پلّه پلّه تا ملاقات خدا، چاپ هشتم، تهران: انتشارات علمی، 1374.
: تصوّف ایرانی درمنظر تاریخی آن، ترجمه مجد الدین کیوانی، تهران: نشر سخن، 1383.
زرین کوب، عبدالحسین : جستجو در تصوف ایران، چاپ دوم، تهران: امیرکبیر، 1380.
زیدان، جرجی: تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، چاپ دوم، تهران : امیرکبیر، 1336.
سپهر خراسانی، احمد: مقدمه ای در فن خطابه و تاریخ آن، چاپ دوم، تهران: انتشارات اشرافی، 1359.
سدید الدین محمد غزنوی : مقامات ژنده پیل، به اهتمام حشمت موید، چاپ دوم، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1345.
سلماسی زاده، جواد: مقدمه مکتوبات و مجالس سبعه، تهران: اقبال، 1379.
شبلی، احمد: تاریخ آموزش در اسلام، ترجمه محمد حسین ساکت، تهران : نشر فرهنگ اسلامی، 1361.
شریعتی سبزواری، محمد باقر: اصول و مبادی سخنوری، چاپ دوم، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1376.
شفیعی کدکنی، محمد رضا: تعلیقات اسرارالتوحید، ← محمدبن منور: اسرارالتوحیدفی مقامات شیخ ابی سعید.
: چشیدن طعم وقت (از میراث عرفانی ابوسعید ابی الخیر)، تهران: سخن، 1385.
: مقدمه اسرارالتوحید،← محمدبن منور: اسرارالتوحید فی مقامات شیخ ابی سعید.
: مقدمه حالات و سخنان ابوسعید ابی الخیر، ← جمال الدین ابوروح: حالات و سخنان ابوسعید ابی الخیر.
: نوشته بر دریا (از میراث عرفانی ابوالحسن خرقانی)، تهران: سخن، 1384.
شمس الدین تبریزی: مقالات شمس، به کوشش محمد علی موحّد، تهران: نشر خوارزمی، 1377.
شیمل، آنه ماری: تبیین آیات خداوند (نگاهی پدیدار شناسانه به قرآن)، ترجمه عبدالرحیم گواهی، تهران: فرهنگ اسلامی، 1376.
صفا، ذبیح الله: تاریخ ادبیات ایران، چاپ پانزدهم، تهران: انتشارات فردوس، 1381.
: گنجینه سخن، چاپ سوم، تهران: امیر کبیر، 1353.
عبدالباقی، محمد فؤاد: معجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، چاپ دوّم، تهران: انتشارات اسلامی،1374.
عطار نیشابوری، فرید الدین: تذکره الاولیاء، تصحیح رینولد الن نیکلسون، لیدن: اوقاف گیب، 1322.
عنصر المعالی کی کاوس بن اسکندر بن وشمگیر: قابوس نامه، تصحیح: غلامحسین یوسفی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1352.
غنی، قاسم: تاریخ تصوف در اسلام، چاپ دوم، تهران: نقش جهان، 1330.
فاضل، علی: مقدمه انس التائبین، تهران: طوس، 1368.
فروزانفر، بدیع الزمان: رساله در تحقیق احوال و زندگی مولانا، چاپ چهارم، تهران: انتشارات زوار، 1361.
: مقدمه رساله قشیریه، ← ابوالقاسم قشیری: رساله قشیریه.
فروغی، محمد علی: آیین سخنوری، چاپ دوم، تهران: انتشارات زوار 1368.
فلسفی، محمد تقی: سخن و سخنوری، چاپ پنجم، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1383.
قزوینی، زکریا بن محمد بن محمود: آثار البلاد واخبار العباد، ترجمه جهانگیر میرزا قاجار، تصحیح میرهاشم محدث، تهران : امیر کبیر، 1373.
قشیری، ابوالقاسم: رساله قشیریه، به کوشش بدیع الزمان فروزانفر، چاپ ششم، تهران: علمی و فرهنگی، 1379.
کاشانی، عزالدین محمود: مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه، مقدمه و تصحیح عفت کرباسی، محمد رضا برزگرخالقی، تهران: زوار، 1382.
کیانی، محسن: تاریخ خانقاه در ایران، چاپ دوم، تهران: انتشارات طهوری، 1380.
گولپینارلی، عبد الباقی: مولانا جلال الدین، ترجمه توفیق هاشم پور سبحانی، چاپ سوم، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1375.
گوهرین، سید صادق: شرح اصطلاحات تصوّف، تهران: انتشارات زوّار، 1380.
لسترنج: جغرافیای تاریخی سرزمین های خلافت شرقی، ترجمه محمود عرفان، چاپ سوم، تهران: علمی و فرهنگی، 1367.
مایر، فریتس: ابوسعید ابی الخیر(حقیقت و افسانه)، ترجمه: مهرآفاق بابیوردی، تهران: نشر دانشگاهی، 1378.
مجاهد، احمد: مقدمه مجموعه آثار احمد غزالی، تهران: دانشگاه تهران، 1358.
محمد بن عثمان: فردوس المرشدیه فی اسرار الصمدیه، به تصحیح و مقدمه ایرج افشار، چاپ دوم، تهران : انجمن آثار ملی، 1333.
محمد بن منوّر: اسرارالتوحید فی مقامات شیخ ابی سعید، مقدمه و تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگاه، 1366.
مدرس صادقی، جعفر: مقدمه مقالات مولانا(فیه ما فیه)، چاپ سوم، تهران: نشر مرکز، 1377.
مولوی، جلال الدین محمد: فیه ما فیه، به تصحیح و حواشی بدیع الزمان فروزانفر، چاپ هشتم، تهران؛ امیرکبیر، 1380.
: مجالس سبعه (هفت خطابه)، مقدمه: توفیق هاشم پور سبحانی، تهران: نشر کیهان، 1356 .
: مکتوبات، تصحیح توفیق هاشم پور سبحانی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1371.
میبدی، ابوالفضل رشید الدین: کشف الاسرار و عده الابرار، به سعی و اهتمام علی اصغر حکمت، تهران: امیرکبیر، 1357.
نخشبی، ضیاء الدین: سلک السلوک، تصحیح غلامعلی آریا، تهران: زوّار، 1369.
نیکلسون، رینولدآلن: مقدمه رومی و تفسیر مثنوی معنوی، ترجمه و تحقیق آوانس آوانسیان، تهران: نشر نی، 1366.
هاشم پور سبحانی، توفیق: مقدمه مجالس سبعه (هفت خطابه ) ← جلال الدین محمد مولوی: مجالس سبعه(هفت خطابه).
هجویری، ابوالحسین علی بن عثمان: کشف المحجوب، مقدمه و تصحیح محمود عابدی، چاپ دوم، تهران: سروش 1384.
هروی، نجیب مایل: مقدمه آداب المریدین، تهران: نشر مولی، 1363.
همایی، جلال الدین : مقدمه ولدنامه، به اهتمام ماهدخت بانو همایی، تهران: هما، 1367 .
همدانی، عین القضاه: دفاعیات عین القضاه همدانی( ترجمه رساله شکوی الغریب)، ترجمه و تحشیه قاسم انصاری، تهران: کتابخانه منوچهری، 1360.
یزدی، محمد: علی (ع) بر منبر وعظ، تهران: واحد تحقیقات اسلامی، 1361.
یوسفی، غلامحسین: دیداری با اهل قلم، چاپ سوم، تهران: علمی، 1370.
ب) مقالات:
برزگر، حسین : «ابو سعید ابی الخیر» ، مندرج در دانشنامه ادب فارسی، به سرپرستی حسن انوشه، چاپ دوم، تهران: انتشارات فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1380.صص40-42.
پور جوادی، نصر الله: «لطائف قرآنی در مجالس سیف الدین باخرزی»، مندرج در مجله معارف، دوره هجدهم، شماره یک،1380. صص 3-24.
: « مجالس احمد غزالی با حضور یوسف صوفی»، مندرج در مجله معارف، دوره نونزدهم، شماره یک،1381.صص 3-20.
جلالی پندری، یدالله: «ابوسعیدابی الخیر»، مندرج در دانشنامه ادب پارسی، به سرپرستی اسماعیل سعادت، تهران: انتشارات فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی، 1384. صص 135-141.
درودیان، ولی الله: «اسرارالتوحید»، مندرج در دانشنامه ادب فارسی،به سرپرستی حسن انوشه،تهران: انتشارات فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1380.صص 101-102.
غلامرضایی، محمد: «مجلس گویی و شیوه های آن بر اساس مجالس سبعه مولانا»، در دست انتشار.
فاضل، علی: «جُستاری نو در نثر تعلیمی صوفیه»، مندرج در محقق نامه، به اهتمام بهاءالدین خرمشاهی و جویا جهان بخش، تهران: انتشارات سینا نگار، 1380.صص 952-995.