پایان نامه مقطع کارشناسی ارشد
رشته زبان و ادبیات عرب
سال 1385
موجز الرساله (چکیده) :
قرآن کریم به زبان عربی مبین نازل شد، تا اینکه معجزه آشکار برای جهانیان باشد، بر قومی که خود قدر بزرگی بر بیان داشتند و در میان لهجه های مختلف، لهجه قریش جایگاه برتری گردید و قرآن از میان آن همه لهجه ها، از الفاظی نشأت گرفت که دارای آهنگی زیبا، گوشنواز و دلنشین است. لذا در این خلاصه پی آنیم که "مسأله ترادف" را که منشأ بحث و جدل و تحقیق علماء، لغت شناسان، ادیبان، و محققان از دیرباز تا کنون بوده است بررسی نمائیم.
در این میان لغت شناسان به دو دسته تقسیم شده اند :
1- موافقین : و این عده بر این باورند که برای یک معنی انبوهی از کلمات مترادف وجود داشته که باعث غنی و وسعت زبان گردیده، و علت آن را علل و اسبابی می دانند که به نوعی باعث ایجاز این زبان گردیده است. و کثرت مترادفات را باعث آهنگین نمودن نثر عربی دانسته اند.
2- دسته دیگر مخالفین وجود ترادف که صرف نظر از طبیعت و سرشت لغت، بر این باورند که هیچ دو کلمه ای در زبان عربی نمی توان یافت که از نظر معنی کاملاً یکسان باشد چون آن را حکیمانه نمی دانند، بلکه به دنبال فروق دقیق و عمیق میان ارتباط کلمات هستند.
در عصر حاضر یکی از موضوعات شعله ور فرهنگستان قاهره و مجامع علمی ادبی گردیده است.
این مختصر ره توشه در جستجوی یافتن پاسخی برای این مسئله است و می کوشد با بررسی زوایای مختلف موضوع برخی از آثار دانشمندان لغت شناس را در این زمینه مطرح کرده و مورد نقد و بررسی قرار دهد تا ان شاءالله و به تحلیل و قضاوت نهایی دست یابد.
مقدمه
الحمدلله ربّ العالمین و الصلاهُ والسلام علی نبیّنا و قائدنا محمّد (ص) و الأئمه الهداه المیامین علی اصحابه البررّه المنتجبین.
لا تلمنی فی هواها
لغه القرآن هذه
أنا لا اهوی سواها
رفع الله لواها
ترم اول در کلاس درس یکی از اساتید به مبحث مترادفات اشاره ای شد ایشان فرمودند :
کلماتی از قبیل : "جید، عنق ...." مترادف نیستند چون هر کدام جایگاه ویژه ای دارند که اگر جابه جا شوند باعث خلل در معنا می گردد. این نکته برایم بسیار جالب، و باعث جرقه ای شد که پیرامون موضوع ترادف مطالعه ای نمایم.
لذا در ترم سوم درس محاضره استاد بزرگوار جناب آقای دکتر صدقی موضوع ترادف را انتخاب نموده و مقاله ای با راهنمایی ایشان نوشتم. که از راهنمایی های ایشان بسیار بهره جستم. و کتابهایی پیرامون موضوع ترادف از نمایشگاه بین المللی خریداری نمودم و همین امر برایم رغبتی شد که موضوع رساله را پیرامون مبحث "ترادف" برگزینم.
پس از مشورت با اساتید بزرگوار مورد تأیید قرار گرفت و با مشورت استاد بزرگوار دکتر حریرچی به پایان نامه هایی که در این زمینه یا مشابه او بود و کتابهای منبع و مرجع رهنمون شدم که بسیار راه گشای کارم بود و با راهنمایی اساتید محترم جناب آقایان دکتر انوار، دکتر دیباچی، دکتر شکیب، کتابهایی مانند : الخصائص، ابن جنی، کشّاف زمخشری، الفروق فی اللغه، ابوهلال عسکری، فقه اللغه ثعالبی، المزهر سیوطی، الألفاظ المترادفه، المتقاربه المعنی، عیسی رمانی، الترادف فی الحقل القرآنی، دکتر عبدالعال سالم مکرم، الترادف امیل یعقوب، علم الدلاله، دکتر احمد عمر مختار عمر، اعجاز مصطفی صادق الرافعی، و چند کتاب دیگر را خریداری نمودم و علت این امر بعد مسافت بود که با فراغ بال در منزل می توانستم استفاده کنم. یگانه استاد ادب از دکتر حریرچی جهت ورود به تحقیق به منابع و پایان نامه های مشابه رهنمون شدم که پیوست یکی از آنها «مقاله ترادف استاد علی الجارم» بود که در مجله اللغه العربیه الملکی چاپ قاهره بود که آن را با دقت مطالعه کردم و می توان گفت که یکی از بهترین منابع و روزنه جدیدی را نسبت به این مبحث بر من گشود و بعد از آن از کتاب ارزشمند "المزهر" به تحقیق پیرامون مطلب پرداختم، متوجه شدم که از همان قرون اولیه لغت شناسان به این موضوع معرفت و شناخت کافی داشتند لذا تصمیم گرفتم نظر لغت شناسان قدیم را جویا شوم که علاوه از کتابهای خریداری شده از کتابخانه دانشگاه اصفهان به خاطر قرب مسافت از کتابخانه دانشگاه آزاد واحد علوم تحقیقات و از کتابخانه دانشگاه شهید بهشتی مخصوصاً کتابخانه گروه عربی آن دانشگاه که از مساعدت استاد شوشتری جا دارد که تشکر و قدردانی نمایم استفاده کردم.
پس از فیش برداری از لغت شناسان قدیم گاهی از خود می پرسیدم ریشه این همه اختلاف نظرها درباره ترادف در چیست؟
آیا می توان به یک نظر اجتهادی درباره این موضوع رسید و به خاطر علاقه و فهم کلمات قرآنی موضوع را با رغبت مضاعف پیگیری کردم به این نتیجه رسیدم که علماء اصول، مفسرین اهل لغت، اهل منطق و همه آنهایی که به نحوی با متون و نصوص عربی سروکار دارند دارای نظریه ای در این موضوع هستند که با توجه به فراخور حال و منزلت آن موضوع بهره جسته‌اند.
لذا تصمیم گرفتم مطالب این رساله را در چهار فصل و یک فصل پایانی ارائه نمایم.
فصل اول : «شناخت ترادف»
شامل موارد زیر است :
1- سیر تاریخی بحث های لغوی 2- رساله ها و کتابهای مربوط به مترادفات، لغت شناسان قدیم و معاصر که در هفت صفحه خواهد آمد. 3- مراحل جمع آوری لغت 4- واژه مترادف، اولین مورد استعمال آن، معانی لغوی آن 5- تعریف ترداف، و اولین کسانی که به طور آشکار درباره ترادف اظهار نظر کرده اند. مانند : علی بن عیسی الرمانی (م 384 ه)، ابن مالک، المرتضی زبیدی 6- تعریف امام فخر رازی : تفاوت ترادف با تأکید و تابع، ترادف کلمات غیر مفرده، بحث درباره الفاظ، متوارده و مترادفه و نتیجه گیری 7- الفاظ متوارده و الفاظ مترادفه و نظریه فقیه و مفسر طبرستانی، کیا الهرّاسی (م 504 ه) 8- تعریف خواجه نصیرالدین طوسی 9- ترادف کلمات غیرمفرده، عیسی الرمانی 10- تعاریف اهل اصول و معاصرین، استاد محمود شهابی، کیا الهرّاسی، شیخ محمد رضا مظفر 11- تعاریف ترادف در قرون اخیر، نظریه لغت شناس معاصر دکتر ابراهیم انیس 12- تعریف ترادف از نظر زبان شناس معاصر، پالمر، اولمان
13- ترادف تام و نظریه اولمان زبان شناس معاصر 14- شرایط ترادف تام از نظر دکتر ابراهیم انیس 15- کاربردهای ترادف شامل : تأکید و مبالغه، توسعه فصاحت و بلاغت، به کارگیری تعابیر مختلف، مسئله ترادف و مسائل مربوط به فرهنگستان زبان قاهره مورد بررسی قرار گرفته است.
فصل دوم : «اسباب به وجودآمدن الفاظ مترادف از نظر لغت شناسان قدیم و معاصر»
که شامل موارد زیر است :
1- گویش های مختلف 2- کلمات دخیله 3- صفت 4- شرح لغت و معاجم لغوی 5- نامگذاری با ذوق شخصی 6- نسبت 7- موسیقی کلام 8- حذف 9- عدم تمایز بین مطلق و مقید 10- کنایه 11- کنیه 12- مرور زمان و تحمل معنای جدید 13- فخرفروشی و مباهات به جمع کردن مترادفات 14- تطور صوتی مانند : تداخل لغات، إبدال، قلب، إتباع 15- تطور دلالی مانند : تعمیم خاص، تعمیم عام، مجاز و مجاورت می باشد که مورد بررسی قرار گرفته و پایان این فصل موضوعاتی که قابلیت تحقیق بیشتر را دارد و خود می تواند موضوع رساله ای باشد مطرح گردیده است.
فصل سوم : «نظرات اهل لغت پیرامون ترادف»
که شامل :
1- آراء و نظریات قریب به بیست و یک نفر عالم لغوی قائل به وجود ترادف که در فهرست ذکر شده ا ند 2- ارائه فهرستی شامل هفده اثر از لغت شناسان و نویسندگان کتابهای «فعلتُ و أفعلتُ» 3- افراط در موضوع ترادف 4- مخالفین وجود ترادف که عمدتاً به دنبال موشکافی دقیق و عمیق رابطه بین کلمات هستند و ارائه آراء و نظریات قریب به چهارده نفر از اکابر آنان، و نمونه هایی از آثار آنان مثل ابوالهلال عسکری و ثعالبی که ضمیمه می باشد. 5- مجموعه فروق لغوی 6- دلایل منکرین ترادف جهت نامگذاری یک اسم برای هر شیء 7- نظر فرهنگستان قاهره و مجامع علمی ادبی پیرامون ترادف 8- آراء محققین معاصر زبان عربی که در فهرست اسامی آنها آمده است 9- ارائه نظرات زبان شناسان معاصر و جمع بندی نظرات آنها.
فصل چهارم : «پیرامون ترادف در قرآن»
که شامل :
پیرامون ترادف در قرآن که به طور مختصر منکرین وجود ترادف در واژه های قرآنی را بیان می کند و به ذکر نمونه هایی از نظرات لغت شناسان قدیم و معاصر مثل اعرابی، ابوهلال عسکری، راغب اصفهانی، دکتر محمد مندور، دکتر احمد مختار عمر می پردازد.
سپس نظر موافقین به وجود ترادف در واژه های قرآنی و نمونه هایی از آیاتی که به نظر آنان ترادف، یا قریب المعنا هستند مانند زرکشی و ذکر تعدادی از کلمات که در آیات مختلف به کار رفته اند نظر دکتر صبحی صالح، دکتر ابراهیم انیس و ذکر افعالی که آنها را مترادف پنداشته است و شرح حال آیه 140 )یَا أَیُّهَا الَّذیِنَ آمَنُوا لا تَقُولُوا رَاعِنا و قُولوا اُنظُرنَا (از سوره بقره که متمسکین به وقوع ترادف در قرآن به آن تمسک جسته‌اند که دکتر عبدالعال سالم مکرم در کتاب "الترادف فی الحقل القرآن" توضیح داده است.
بنا به مهم بودن موضوع پیوست شماره 2 همین رساله، بررسی افعال مترادف از کتاب " الترادف فی الحقل القرآن" می باشد.
فصل پنجم : «تحلیل ها و قضاوتها»
شامل تحلیل ها و قضاوتهای نهایی و تقریباً اشاراتی است که به لبّ مطلب رفته است که دستاوردهای این تحقیق می باشد و سعی شده بر اساس جمع بندی فصول گذشته به یک نتیجه روشن در مورد مسأله "ترادف" دست یابیم.
****
در خاتمه بر خود لازم می دانم که از همه اساتید بزرگوارم که مرا حرفی آموختند صمیمانه تشکر نمایم. به ویژه استاد بزرگوار و گرانقدر رئیس گروه زبان و ادبیات عرب، جناب آقای دکتر فیروز حریرچی که راهنمایی این رساله را قبول فرمودند و استاد فاضل و متواضع دکتر محمود شکیب که مشاورت این رساله را به عهده داشتند با تمام وجود از زحمات ایشان قدردانی و تشکر می نمایم. و امیدوارم که این قلیل بی مقدار خدمتی کوچک در قلمرو تحقیقات لغوی در زبان و ادب عربی به شمار آید و سخن خود را در مقدمه پایان می دهم و نوشته خود را مصداق کامل شعر ظهیر فاریابی می دانم که گفته است :
کسی که قطره شبنم به پیشِ ابر بَرَد
چو خاک باشد بنیادِ سعی او بر باد
من الله التّوفیق و علیه التّکلان
ابراهیم توکّل پور
دی ماه 85
فهرست منابع و مأخذ
إبن الشجری، هبه الله بن علی : الأمالی، حیدرآباد الدکن، 1349
ابن جنّی، عثمان : الخصائص، الدکتورعبدالحمید همداوی، الطبعه الثانیه، دار الکتب العلیمه، بیروت لبنان
إبن خلدون، عبدالرحمن : مقدمه، مکتبه التجاریه الکبری، قاهره
إبن خلکان، احمد ابن محمد : وفیات الأعیان، تحقیق محمد محیی الدین عبدالحمید، مکتبه النهضه المصریه، قاهره 1367 / 1948
إبن درستویه، عبدالله ابن جعفر : تصحیح الفصیح، تحقیق عبدالله الجبوری، بغداد، 1975
إبن درید، ابوبکر محمد ابن حسن، جمهره اللغه، تحقیق دکتر رمزی منیر بعلبکی، دارالملائین، بیروت لبنان
إبن درید، محمد ابن حسن : الإشتقاق، تحقیق عبدالسلام هارون، مطبعه السنه المحمدیه، قاهره 1958
إبن سکّیت، یعقوب ابن اسحاق : إصلاح المنطق، تحقیق شاکر و هارون، دارالمعارف بمصر، قاهره، 1956
إبن سکّیت، یعقوب ابن اسحاق : الأضداد، ضمن ثلاثه کتب فی الأضداد، المطبعه الکاثولیکیه، بیروت 1912
إبن سکّیت، یعقوب ابن اسحاق : کنزالحفاظ فی کتاب تهذیب الألفاظ، هذّبه یحیی بن علی الخطیب التبریزی، وقف علی طبعه و ضبطه و جمع روایاته الأب لوییس شیخو، انتشارات آستان مقدس رضوی، مشهد، 1366
إبن فارس، احمدابن ذکریاء : الصاحبی، تحقیق مصطفی الشویمی، أبدران للطباعه و النشر، بیروت 1382/1963
إبن منصور، جمال الدین بن محمد : لسان العرب، نشر ادب الحوزه، قم، 1405
أبو الطیب اللغوی، عبدالواحد بن علی : الإتباع، تحقیق عزالدین التنوخی، مطبوعات مجمع اللغه العربیه، دمشق، 1380/1961
أبو الطیب اللغوی، عبدالواحد بن علی : شجرالدّر فی تداخل الکلام بالمعانی المختلفه تحقیق محمد عبدالجواد، الطبعه الثالثه، دارالمعارف، قاهره.
أبی مسجل الأعرابی، عبدالوهاب بن حریش : النوادر، تحقیق عزت حسن، مطبوعات مجمع اللغه العربیه، دمشق، 1380/1961
الأصمعی، عبدالملک بن قریب : ما اختلفت الفاظه و اتفقت معانیه، تحقیق ماجد حسن الذهبی، دارالفکر، دمشق 1406/1986
أنیس، ابراهیم : فی اللهجات العربیه، الطبعه التاسعه، مکتبه الأنجلوا المصریه، قاهره 1995
أنیس، و اخرون دکتر ابراهیم، المعجم الوسیط، مکتبه النشر الثقافه الاسلامیه
بروکلمان، کارل : تاریخ الأدب العربی، تعریب عبدالحلیم النجّار، دارالمعارف بمصر، قاهره 1961
بنت الشاطی، عائشه عبدالرحمن : اعجاز بیانی قرآن، ترجمه حسین صابری، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1376
بنت الشاطی، عائشه عبدالرحمن : الإعجاز البیانی للقرآن و مسائل ابن الازرق، دارالمعارف بمصر، قاهره، 1971/1391
پالمر، فرانک. ر : نگاهی تازه به معنی شناسی، ترجمه کورش صفوی، نشر مرکز، تهران، 1366
تهانوی، محمد علی الفارقی : کشّاف مصطلحات الفنون، تحقیق لطفی عبدالبدیع، الهیئه، المصریه العامه للکتاب، 1972
الثعالبی، ابومنصور عبدالملک، فقه اللغه و سر العربیه، تحقیق حمدو طماس، دارالمعرفه، بیروت، لبنان 1425/2004
ثعلب، احمدبن یحیی : مجالس ثعلب، تحقیق عبدالسلام هارون، قاهره، 1960
الجارم، علی الترادف، مجله مجمع اللغه العربیه الملکی، الجزء الأول، مطبعه الأمیریه، بولاق، 1353/1934
الجزائری نورالدین بن نعمت الله : فروق اللغات، تحقیق محمد رضوان الدایه، چاپ چهارم، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1375
جعفری، یعقوب : دشواری ترجمه کلمات، مترادف در قرآن، نشریه ترجمان وحی، سال اول، شماره دوم، قم، 1376
الجوالیقی، موهوب بن احمد، : ماجاء علی فعلتُ و افعلتُ به معنی واحد، تحقیق ماجد الذهبی، دارالفکر، دمشق، 1402/1982
الجوهری، اسماعیل ابن حمّاد : الصحاح، تحقیق احمد عبدالغفور عطّار، الطبعه الثالثه، دارالعلم للملائین، بیروت، 1404/1984
حریرچی، دکتور فیروز : مقاله، اهمیت و نقش زبان عربی در ایران شناسی، مجله علمی دانشگاه الهیات و معارف اسالمی، دانشگاه شهید چمران، شماره 4 (1)، زمستان 83
خرئبی، بهاءالدین : فصلنامه عربی، استان خوزستان، انجمن علمی ادبی دبیران خوزستان، شماره اول، 1383
خضر، دکتر السید، اللغه العربیه ومشکلاتها و سبل النهوض بها، دارالوفاء، 2003 م
خضر، دکتر سیّد : من الإعجاز اللغوی للقرآن الکریم، دارالوفاء ، 1422/2001
خطیب الإسکافی، محمد بن عبدالله : مبادیء اللغه، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1405/1985
خلیلی، محمدعلی : فرهنگ خلیلی، کتاب فروشی علی اکبر علمی، تهران، 1330
الخیاط، محمد هیثم، فی سبیل العربیه، دار الوفاء، 1418/1997
دهخدا، علی اکبر : لغت نامه، مؤسسه لغت نامه دهخدا، وابسته به انتشارات دانشگاه تهران، تهران 1373
ربّانی، محمدحسین : ترادف در واژه های قرآنی، نشریه پژوهش های قرآنی، سال ششم، شماره 23 و 24 ، مشهد، 1379
الرمانی، ابوالحسن علی بن عبی، الألفاظ المترادفه، المتقاربه المعنی، تحقیق فتح الله صالح علی المصری، دارالوفاء 1413/1992
زرکشی، بدرالدین محمد بن عبدالله : البرهان فی علوم قرآن، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، دارالجیل، بیروت، 1408/1988
سالم مکرم، دکتر عبدالعال : الترادف فی الحقل القرآنی، موسسه الرساله ناشرون، 1422/2001
سیبویه، عمروبن عثمان : الکتاب، المطبعه الکبری الأمیریه، بولاق، 1316
سیوطی، عبدالرحمن جلال الدین : المزهر، تحقیق محمد جادالمولی، بک، محمد ابوالفضل ابراهیم و علی محمد البجاوی، منشورات المکتبه العصریه، بیروت، 1986.
شفیعی کدکنی، محمدرضا : موسیقی شعر، چاپ دوم، انتشارات آگاه، تهران، 1368
شمیسا، دکتر سیروس، بیان و معانی، انتشارات فردوس، چاپ هفتم، 1381
شهابی، محمود : تقریرات اصول، کتابفروشی خیام، تهران، 1358
صادق الرافعی، مصطفی : اعجازالقرآن و البلاغه النبویه، دارالکتب العربی، 1425/2004
الصالح، الدکتور صبحی، دراسات فی فقه اللغه، دارالعلم للملایین، 1379/1960
صفوی، کورش : درآمدی بر زبان شناسی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، 1360
ضیف، دکتور شوقی : تاریخ ادبی عرب، انتشارات امیرکبیر، 1381
طبیبیان، سید حمید : فرهنگ لاروس ترجمه، انتشارات امیرکبیر، 1367
عبد التواب، رمضان، مباحثی در فقه اللغه و زبان شناسی عربی، ترجمه حمیدرضا شیخی، انتشارات آستان قدس رضوی، مشهد، 1367
علوی مقدم، الدسوقی شتا، عسکری ابوهلال، دکتر محمد، دکتر ابراهیم، الفروق فی اللغه، آستان قدس رضوی، مهرماه 1363
علوی مقدم، محمد و الدسوقی شتا، ابراهیم : مقدمه کتاب الفروق فی اللغه، انتشارات آستان قدس رضوی، مشهد، 1362
قطرب، محمدبن المستنیر : الفرق، تحقیق خلیل ابراهیم العطیه و رمضان عبدالتواب، مکتبه الثقافه الدینیه، قاهره، 1987
قمی، شیخ عباس، هدیه الأحباب، انتشارات امیرکبیر، تهران، 1329.
کاتب بغدادی، قدامه بن جعفر : جواهر الألفاظ، تحقیق محمد محیی الدین عبدالحمید، دارالکتب العلمیه، لبنان،1405/1985
کحالّه، عمررضا : معجم المؤلفین، مطبعه الترقی، دمشق، 1957
کشاش، دکتر محمد، المکنیه العصریه
مبارک، محمدزکی عبدالسلام : النثر الفنی فی القرن، الرابع، منشورات المکتبه، العصریه، بیروت
مختار عمر، دکتور احمد علم الدلاله، علی الکتب، چاپ پنجم، 1998
مظفر، محمدرضا : المنطق، دارالتعارف، بیروت، 1400/1980
مقصودی، علی اصغر، الرساله ترادف در قرآن، دانشگاه آزاد واحد علوم تحقیقات، 1380
المنجد، محمد نورالدین، الترادف فی القرآن الکریم، دارالفکر للمأخر، بیروت لبنان، 1997
مندور، محمد : در نقد و ادب، ترجمه علی شریعتی، بی ناشر، بی تا.
نورالدین، دکتور عصام، محاضرات فی فقه اللغه، دارالکتب العلمیه، بیروت لبنان، 1424/2002
نولدکه : اللغات السامیه، ترجمه رمضان عبدالتواب قاهره، 1936.
Summary
One of the subjects that engaged the minds of Arabic philologists since a long time ago is synonymy.
Among these philologist some belive that we may find so many synonyms for the meaning of one word. These synonyms could be gathered . On the other hand some are against this idea and deny the synonymy. They believe that we could not find two words in Arabic language that would be equal in respect of meaning.
Since the appearance and development of linguistics scinces up to contemporary period, this subject was under argument and lots of differences have been arisen. Nowadays, the said subject is one of discussion topics of Egyptian Academy for Arabic and research about it was always considered by any scientific gathering.
In this thesis we are looking for an answer for the said subject and tries to state and examine the vote and works of the philologists by studying different aspects of it and finally find a reasonable analysis and judgment.
Abrahim Tavakolpour
1384-1385