پایان نامه بررسی عوامل موثر بر شکل گیری هویت اجتماعی دانش آموزان متوسطه شهر نیشابور

پایان نامه مقطع کارشناسی

رشته علوم تربیتی (پروژه تحقیقاتی سمینار ) 

چکیده

این تحقیق با هدف بررسی عوامل موثر بر شکل گیری هویت اجتماعی دانش آموزان متوسطه شهر نیشابور از سه بعد دینی ، خانوادگی و ملی شکل گرفته است. فرضیات اصلی این تحقیق عبارتند از : جنس، پایگاه اقتصادی – اجتماعی ، میزان رضایت از خود ، درونی شدن ارزشها ، هماهنگی ارزشهای گروهی ، تایید دیگران که بر هویت اجتماعی دانش آموزان موثر می باشند .

این تحقیق به شیوه پیمایشی انجام شده و از تکنیک پرسشنامه برای جمع آوری داده ها استفاده شده است . جامعه آماری تمام دانش آموزان پایه اول و دوم و سوم متوسطه نیشابور (15336 نفر) می باشند . حجم نمونه 375 نفر شد که 190 نفر دانش آموز پسر و 185 نفر دانش آموز دختر را در بر می گیرد . شیوه نمونه گیری قشر بندی است که نمونه ها از رشته های عمومی ، انسانی ، تجربی ، ریاضی ، فنی و حرفه ای و کار و دانش به تفکیک جنس و پایه تحصیلی به صورت تصادفی انتخاب شده است . تجزیه و تحلیل داده ها با   استفاده از t-test و ضریب همبستگی پیرسون و تحلیل چند متغیری (رگرسیون چندگانه) و تحلیل مسیر صورت گرفته است .

 نتایج تحقیق نشان داد که بین متغیرهای مستقل (میزان رضایت از خود ، درونی شدن ارزشها، هماهنگی ارزشهای گروهی و تایید دیگران ) با متغیر وابسته هویت اجتماعی و سه بعد آن (ملی ، دینی، خانوادگی) رابطه معنا دار مثبت وجود داشت . یعنی با افزایش متغیرهای مستقل متغیر وابسته هم افزایش می یابد .  و بین متغیر پایگاه اقتصادی- اجتماعی با هویت اجتماعی رابطه معناداری وجود نداشت . ولی با بعد ملی رابطه معنا دار و معکوس و با بعد خانوادگی رابطه معنادار و مثبت وجود داشت . یعنی هر چه پایگاه اقتصادی – اجتماعی والدین بالاتر باشد ، هویت ملی آنان ضعیف تر و هویت خانوادگی آنها ، قوی تر می شود . بین متغیر جنس با هویت اجتماعی رابطه معنادار وجود نداشت ولی با بعد دینی رابطه معنا دار وجود داشت . بدین معنا که : دختران هویت دینی قوی تری نسبت به پسران داشتند  . 

1ـ1 مقدمه

آنچه موجب شد تا پژوهش فعلي با اين عنوان در خصوص دانش آموزان متوسطه انجام شود، به دليل اشتغال به تدریس (نگارنده) در مقطع متوسطه شهرستان نيشابور است که مدام شاهد نگراني هاي همكاران فرهنگي و همچنين مراجعات مكرر اوليا و اظهار نگراني از وضعيت تحصيلي و اخلاقي فرزندانشان ، بودم و با توجه با اينكه همگي دبيران و اوليا به اتفاق معتقد بودند  كه نسل فعلي با نسلهاي قبلي بسیار متفاوت مي باشد و يك شكاف نسلي عميق احساس مي كردند  و از طرفي مشاهده برخي از رفتارها و حركات و گرايشات در كلاس هاي درس ، مرا بر آن داشت تا در زمينه هويت اجتماعي آنان و مسائل تأثير گذار بر آن به صورت جدي به مطالعه بپردازم و بدین صورت  زمينه تحقيق حاضر  فراهم شد.

در اين فصل مسأله تحقيق مطرح و اهميت و ضرورت آن بيان مي شود و سپس اهداف تحقيق، محدوده زماني و مكاني و پيشينه تحقيق عنوان مي شود، و در نهايت به موانع و تنگناهاي تحقيق پرداخته مي شود.

1ـ2 عنوان تحقيق:

بررسي عوامل موثر بر شكل گيري هويت اجتماعي دانش آموزان متوسطه شهر نيشابور در سال تحصيلي

86 ـ 85

1ـ3 بيان مسأله

در طي مطالعات مقدماتي و مصاحبه هاي اكتشافي با مسئولين آموزش و پرورش، اوليا ، مربيان، دبيران و دانش آموزان، نتايج بدست آمده نشان داد که ، برخي از دانش آموزان ارتباط چنداني با خانواده هايشان نداشتند ، نسبت به انجام فرايض ديني توجه جدي از خودشان نشان نمي دادند و برخی به آئین مسیحیت گرایش داشتند ، به آداب و رسوم ملي اهميت نمي دادند و حتي زندگي در كشورهاي ديگر را ترجيح مي دادند  كه اينها خود نشان از ضعف هويت خانوادگي، ديني و ملي آنان بود . انجام برخي از حركات و نوع آرايشها در هر دو جنس مسئله هويت جنسي آنان را هم خدشه دار نموده است. عدم رضايت از خود، خانواده‌، كشور، دين و ... باعث سست شدن هويت اجتماعي برخي از دانش آموزان شده است که نتايج اين ضعف هويتي عبارتند از: بي انگيزگي نسبت به مسائل آموزشي، گستردگي ناهنجاري هاي اخلاقي، بي نظمي و بي انضباطي، نگراني ، نا اميدي و.... حال براي محقق اين سئوالات و يافتن جوابي براي اينها مطرح است :

1ـ چه عواملي بر شكل گيري هويت اجتماعي دانش آموزان مؤثر است؟

2ـ آيا ميزان رضايت از خود بر هويت اجتماعي دانش آموزان تأثير دارد؟

3ـ آيا پايگاه اقتصادي ـ اجتماعي والدین  بر هويت اجتماعي دانش آموزان مؤثر است؟

4ـ آيا جنس دانش آموزان با هويت اجتماعي آنان رابطه دارد؟

5ـ آيا میزان دروني شدن ارزشها در دانش آموزان با هويت اجتماعي آنان  مرتبط است؟

6ـ آيا هماهنگي ارزش هاي گروهي بر هويت اجتماعي دانش آموزان تأثير مي گذارد؟

7ـ آيا مورد تأييد ديگران بودن با هويت اجتماعي دانش آموزان  ارتباطي دارد؟

1ـ4 اهميت و ضرورت تحقيق

از آن جا كه بحران هويت از سالهاي نوجواني آغاز مي شود و بخش عظيمي از دانش آموزان دبيرستاني، در اين سنين قرار گرفته اند و با توجه به نگراني هايي كه در زمينه علايق و گرايشات و رفتار هاي دانش آموزان مشاهده مي شود و از آن جا كه بخش مهمي از وجود دانش آموزان را هويت آنان تشكيل مي دهد و زندگي فردي و اجتماعي آنها نیز متأثر از اين مسئله است ، آنان در جستجوي هويت مي باشند و موقعيت مبهم دانش آموزان دبيرستاني،در فرهنگ و جامعه معاصر، اين نتيجه را براي آنها در بر دارد كه فرصتي را به منظور آزمودن شيوه هاي مختلف زندگي به آنها مي دهد، تا آنها تصميم بگيرند كه چه الگو هاي رفتاري، ارزشي و نگرشي بهتر مي تواند نياز هاي آنها را تأمين نمايد. در برخورد با دانش آموزان در كلاس هاي درسي يا مشاوره هاي فردي با دانش آموزان ، دریافتم که گرايش به آئين مسيحيت و زندگي در كشورهاي ديگر را صرفاً به خاطر احساس آزادي بيشتر براي رفع نياز هايشان ابراز مي كنند. همچنين مصرف مشروبات الكلي، قليان و سيگار، ارتباطات جنسي و ... را صرفاً در راستاي رفع نياز هایشان ارزيابي مي کردند و اين مسئله هويت ديني، ملي و خانوادگي آنان را خدشه دار نموده است و بخش عظيمي از جمعيت انساني كه بايد در جهت آبادانی و حفظ آرمانها و ارزشهاي كشور، آموزشهاي لازم را ببينند  و در آينده به خدمت گرفته شوند، به نحو احسن و شايسته مورد استفاده قرار نمي گيرند.

 در جهان امروز ((وضعیت و جایگاه هر کشوری با توجه به ساختار ، روند ، ماهیت و عملکرد دو عامل زیر مشخص می شود : 1- ماهیت ساختاری و عملکرد ارکان و عناصر اصلی و تشکیل دهنده ی نظام اجتماعی آن کشور 2- شرایط و موقیت منطقه و جهان در ارتباط با آن کشور . در ارتباط با عامل اول باید گفت که عناصر و ارکان اصلی جامعه ی ما به خاطر ناهمگونی ساختاری آنها ، زمینه های نامطلوبی را برای تحول ، توسعه و تکامل اجتماعی فراهم کرده است . این واقعیت  زمینه ی  مناسب را برای شکل گیری روابط اجتماعی عادلانه ، تقسیم کار اجتماعی عادلانه ، توزیع امکانات و امتیازات اجتماعی بر پایه ضوابط و قوانین مدون و انسانی فراهم ننموده است )) ( سیف اللهی ، 1381 : 167) بنابراین زمینه برای ظهور و بروز بحران های گوناگون در جامعه فراهم می باشد .

لذا ضرورت بررسي عوامل مؤثر بر شكل گيري هويت اجتماعي دانش آموزان به شدت احساس مي شود كه در اين تحقيق به آن پرداخته مي شود.

5ـ1 اهداف تحقيق

اهداف تحقيق حاضر عبارتند از:

ـ شناسایی  عوامل موثر بر شكل گيري هويت اجتماعي دانش آموزان متوسطه شهر نیشابور

ـ بررسي میزان همبستگی عوامل موثر بر شکل گیری هويت اجتماعي از ابعاد : ملی ، دینی و خانوادگی

- یافتن و ارائه  راه حل برای بهبود هویت اجتماعی دانش آموزان متوسطه شهر نیشابور

6ـ1 محدوده زماني و مكاني تحقيق

تحقيق حاضر در محدوده مكاني شهر نيشابور انجام شده است و از نظر زماني ،  سال تحصيلي 86 ـ 85  را مد نظر دارد .

7ـ1 مروري بر مطالعات پيشين

در اين قسمت مروري داريم بر تحقيقاتي كه در زمينه هويت اجتماعي در داخل و خارج ايران صورت گرفته اند.

1ـ7ـ1 تحقيقات انجام شده داخلي

ـ عبدالرسول كريمي در سال 1375 در تحقيقي با عنوان «بررسي رابطه بين عزت نفس و هويت يابي در نوجوانان 18ـ15 ساله در شهر تهران» با استفاده از روش پيمايشي، از بين كليه دانش آموزان مقطع متوسطه شهر تهران كه در سال تحصيلي 75ـ74 به تحصيل اشتغال داشتند، از طريق نمونه گيري خوشه اي 200 نفر از دانش آموزان دختر و پسر از نواحي 18،7،4،2 را به طور تصادفي انتخاب نمود.

ابزار تحقيق دو فرم پرسشنامه هويت شخصي و پرسشنامه عزت نفس كوپر اسميت بود كه به آزمودني ها داده شد تا با توجه به شرايط خود، آزمون ها را تكميل نمايند. نتايج نشان داد كه ميان توزيع آزمودني هاي دختر و پسر از نظر اهميت هويت جنسي با توجه به عزت نفس شان تفاوت وجوددارد.

ميان توزيع آزمودني هاي دختر و پسر از نظر توجه و عمل به ارزش هاي اخلاقي تفاوت وجود نداشت. دانش آموزان دختر و پسر با عزت نفس بالا و پايين از نظر هويت مذهبي تفاوت نداشتند و بين توزيع آزمودني هاي دختر و پسر از نظر ايجاد ارتباط با همسالان و طرز ديد نسبت به خود و عزت نفس آنها تفاوت وجود داشت .

ـ پور جبلي در تحقيقي تحت عنوان « بررسي عوامل موثر بر شكل گيري هويت اجتماعي و فرهنگي نوجوانان اروميه» در سال 1379 با استفاده از روش پيمايش و با انتخاب يك نمونه 383 نفري از نوجوانان شهر اروميه كه در گروه سني 18ـ 12 ساله قرار داشتند، با رويكرد تئوري پيتر بورك به بررسي 4 عامل خانواده، مدرسه، گروه دوستان و رسانه هاي تصويري به بررسي هويت اجتماعي و فرهنگي نوجونان پرداخت. وي در تحقيق خود به اين نتيجه رسيد كه بين عوامل خانواده، مدرسه، دوستان و رسانه هاي تصويري با شكل گيري هويت اجتماعي و فرهنگي نوجوانان رابطه مثبت و معنا دار وجود دارد.

ـ فاطمه رئيسي در سال 1376 در تحقيقي با عنوان «بررسي تأثير مشاوره گروهي بر كاهش بحران هويت نوجوانان دختر مقطع متوسطه شهر اصفهان» با استفاده از روش نيمه آزمايشي و استفاده از طرح گروه كنترل نا برابر به اين موضوع مي پردازد. وي با روش خوشه اي چند مرحله اي از بين نواحي آموزش و پرورش اصفهان، نواحي 3و4 را انتخاب و سپس از بين مدارس اين دو ناحيه، دو مدرسه را به صورت تصادفي انتخاب مي كند. نمونه آماري اين تحقيق را 40 نفر از دانش آموزان دختر تشكيل مي دهند و سپس از اعضاي داوطلب جهت شركت در مشاوره گروهي ثبت نام به عمل مي آورد و سپس دانش آموزان به صورت تصادفي به دو گروه گواه و آزمايش تقسيم می شوند . ابزار جمع آوري اطلاعات در اين پژوهش تست هاي هويت شخصي است . نتايج تحقيق نشان مي دهد كه مشاوره گروهي در كاهش بحران هويت نوجوانان دختر شهر اصفهان مؤثر بوده است.

ـ محمد باقر آخوندي در سال 1377 در مطالعه اي با عنوان «بررسي هويت ملي و مذهبي جوانان مشهدي و تأثير روابط اجتماعي بر آن» با استفاده از روش تحقيق پيمايش و تكنيك جمع آوري اطلاعات از طريق مصاحبه هاي عميق و پرسشنامه از بين جوانان 24ـ 18 ساله ساكن مشهد، اين تحقيق را انجام داده است . وي با انتخاب يك نمونه 464 نفري از سطح مناطق ده گانه شهر، به نتايج زير دست يافت:

الف) 52 درصد كل پاسخ گويان بيش از 60 درصد با تيپ ايده ال هويت ملي هماهنگي دارند. همچنين پايبندي نظري به مذهب و مليت بيش از پايبندي عملي به آن هاست.

ب) پس از انجام تحليل  رگرسيون و تحليل مسير داده ها، روشن شد كه حركت جوانان و اعضای خانواده هايشان در مراسم ملي مذهبي، گفتگو پيرامون مذهب و تأييد مستمر آن در خانواده، اهميت دادن به نظرات خانواده و دوستان، مشورت با خانواده و تماشاي برنامه هاي ايراني تلويزيوني، بر هويت ملي مذهبي تأثير مستقيم دارد . همچنين وضعيت اقتصادي جوانان، تماشاي فيلم و سريال هاي خارجي تلويزيون و تماشاي فيلم هاي سينمايي از طريق ويدئو و ... بر هويت ملي و مذهبي تأثير معكوس داشتند .

- مريم سروش در سال 1380 در تحقيقي با عنوان «بررسي عواملي فرهنگي، اجتماعي مؤثر بر هويت مذهبي جوانان شهر شيراز» با استفاده از روش پيمايش و انتخاب يك نمونه 400 نفري از جوانان 35ـ 19 ساله شهر شيراز به نتايح زير دست يافت:

ميزان مذهبي بودن والدين و دوستان، ميزان دنيا گرايي و جنسيت مهمترين متغير هايي بوده اند كه بصورت مستقيم بر هويت مذهبي تأثير داشته اند. بقيه متغير ها از جمله ميزان رضايت مندي سياسي، ميزان جهاني شدن و وضعيت تأهل بصورت غير مستقيم مؤثر بوده اند.

نتايج تحليل چند متغيره و تحليل مسير نشان مي دهد كه اثرات مستقيم بر هويت مذهبي در مجموع تعيين كننده تر از اثرات غير مستقيم است و جوانان بيشترين تأثير را از گروههاي دوستي و والدين خود دريافت مي كنند. ميزان دنيا گرايي به صورت منفي بر متغير وابسته تأثير داشته است. يعني هر چه ميزان دنيا گرايي فرد بيشتر باشد، هويت مذهبي او ضعيف تر است. از طرف ديگر عامل جنسي نيز در اين امر دخيل بوده يعني زنان مذهبي تر از مردان بوده اند اما اين متغير اثر زيادي نداشته است.

تحقيقات داخلي ديگري در زمينه هويت اجتماعي انجام گرديده است كه از ذکر بعضي به دليل مشابه بودن نتايج منصرف شدیم و برخي را هم به دليل مرتبط نبودن با تحقيق حاضر نیاوردیم و در این جا به برخي از عناوين آنها اشاره مي کنیم :

1ـ آلمال، 1375، عوامل موثر بر شكل گيري هويت فرهنگي دانش آموزان سال سوم دبيرستان منطقه 5 شهر تهران

2ـ سكينه طالبي، 1378، تحول هويت ملي دانش آموزان دختر دوره تحصيلي ابتدايي، راهنمايي و متوسطه شهر تهران.

3ـ طاهره كيذقان، 1380، بررسي عوامل مؤثر بر هويت اجتماعي زنان شهر شيراز.

4ـ جواد اسماعيلي، 1376، مقايسه بحران هويت در دانش آموزان تيز هوش و عادي پايه سوم راهنمايي و اول دبيرستان منطقه 12 تهران.

5ـ محمد رضا ارشد خرگردي، 1381، عوامل موثر بر بحران هويت در بين دانشجويان كارشناسي دانشگاه  تبريز.

6ـ عبد اللهي، 1375، بررسي هويت جمعي موجود در بين جمعيت شهری، روستايي و ايلي ايران.

7ـ محمدي روزبهاني، 1377، بررسي روابط نظام ارزشي و رشد اخلاقي با هويت يابي در دانشجويان دانشگاه شهيد چمران اهواز.

8ـ راستگو مقدم، 1376، بررسي تحول هويت شغلي از نوجواني تا جواني و ارتباط آن با پيشرفت تحصيلي.

9ـ فيض درگاه، 1374، بررسي هويت دختران نوجوان با تأكيد بر هويت شغلي در اواخر نوجواني.

10ـ دارابي، 1376، هويت يابي دانش آموزان فاقد و داراي پدر در بين دانش آموزان دبيرستاني تهران.

2ـ7ـ1 تحقيقات انجام شده خارجي

مطالعه فيليپ ميلمان [1]در سال 1979 روي پسران، قبل از رفتن به دانشگاه در سن 18ـ 12 و مردان جوان در سن 24ـ 21 ساله نشان داد كه اغلب نوجوانان 15ـ 12 ساله يا هويت شان شكل گرفته و گسترش يافته و يا خاتمه يافته بود. در اين سن بسياري از نوجوانان تمايلي نداشتند كه فكر كنند چه كسي هستند؟ يا ايده اي نداشته و يا مي دانستند كه هر ايده اي كه دارند احتمالاً تغيير مي كند. ديگر نوجوانان ممكن است چيزي را كه دوست دارند بگويند. مثلاً من مي خواهم مانند پدرم يك پزشك بشوم. به هر حال روشن است كه آنها هر گز رفتاري از خودشان نداشته اند، بلكه هويتي را كه دارند توسط والدين يا مردم براي آنها حدس زده شده است و دچار حالتهاي پيش ساخته كه شامل يك تعهد بودن است، شده اند. پيشرفت به طرف هويت از 18 سالگي شروع مي شود. اين قانوني شدن در افراد يك بحران آزمايشي جاري يا فعاليت جستجوي هويت است و احتمالاًٌ داخل شدن در حالتهاي قانوني يك نشانه خوب براي فرد است. اگر فرد بتواند پاسخ به سوالات بر انگيخته را پيدا كند، به حالتهاي وصول هويت حركت مي كند. در مطالعه ميلمان تنها 20% افراد 18 ساله و 40 درصد دانشجويان و فقط بيش از نيمي از افراد 24 ساله به حالت هاي وصول هويت رسيده اند.

ـ اليزابت هيلمن[2] در تحقيقي با عنوان «ستيز براي خود، قدرت و هويت در دختران نوجوان» با استفاده از روش ميداني و مطالعه كيفي و بر اساس مشاهده عميق و مستقيم رفتار هاي نوجوانان در فضاي مدرسه به بررسي مسائل شكل گيري هويت در ميان دختران نوجوان دبيرستاني در منطقه اي فقير نشين در انگلستان پرداخته  است البته رويكرد اين پژوهش به مسأله هويت فردي اريكسون و نيز نظرات فمنيستي بوده است. در اين پژوهش به بررسي مشكلات ويژه دختران نوجوان براي شكل دادن به هويتشان بصورتي محكم و قدرتمند براي بزرگسالي پرداخته شده است. در اين راستا تأييد هويتي كه از طريق شكل ظاهري تعريف مي شود، تأثيرات رسانه اي داخلي و تأئيد كم خانواده و اجتماع بر شكل گيري هويت، مورد بحث قرارگرفته است. نويسنده بر اين تصور است كه الگوهايي كه رسانه ها و نيز اجتماع به اين دختران براي شكل دادن به هويتشان ارائه مي دهند، بسيار سطحي و بي محتوا است نه الگويي محكم و قدرتمند براي داشتن هويتي كارا و مفيد در بزرگسالي و در اين ميان نقش خانواده دراين شكل گيري ، كم رنگ و ضعيف مي باشد. او با تشريح اين مسائل در نهايت اين موضوع را مطرح مي كند كه در قبال تأثير زياد و همه گير الگو هاي پست مدرني كه اجتماع و رسانه ها براي دختران عرضه مي كنند، مدرسه و معلمان مي توانند نقش مؤثري در تشويق اين دختران نوجوان براي دستيابي به هويتي قوي، محكم، فعال و كار آمد داشته باشد.

[1]- Milman fillip

[2]-Hilman Elizabet

فهرست منابع

- آرون ، ریمون ، 1364 ، مراحل اساسی اندیشه در جامعه شناسی ، باقر پرهام ، تهران : سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی

- اسکیدمور ، ویلیام ، 1372 ، تفکر نظری در جامعه شناسی ، علی محمد حاضری ، تهران : سفیر

- آشفته تهرانی ، امیر ، 1384 ، ((جامعه شناسی دین )) فصلنامه تخصصی جامعه شناسی ، دانشگاه آزاد اسلامی آشتیان ، سال اول ، شماره  3 ، پاییز

- بیابانگرد ، اسماعیل ، 1376 ، روانشناسی نوجوان ، تهران : دفتر نشر فرهنگ اسلامی

- بیرو ، آلن ، 1367 ، فرهنگ علوم اجتماعی ، باقر ساروخانی ، تهران : کیهان

- تنهایی ، حسین ابوالحسن 1383 ، درآمدی بر مکاتب و نظریه های جامعه شناسی ، چاپ پنجم

 مشهد : مرندیز

- توسلی ، غلامعباس ، 1380 ، جامعه شناسی دینی ، تهران : سخن

- جنکینز ، ریچارد ، 1381 ، هویت اجتماعی ، تورج یار احمدی ، تهران : شیراز

- جولیوس گولد ، ویلیام ، ب ، 1376 ،  فرهنگ علوم اجتماعی ، گروه مترجمان ، تهران : مازیار

- دو اس ، دی . ای ، 1383 ، پیمایش در تحقیقات اجتماعی ، هوشنگ نایبی ، تهران : نی

- دوران بهزاد . محسنی ، منوچهر ، ((هویت رویکرد و نظریه ها)) مجله علوم تربیتی ، دانشگاه فردوسی مشهد جلد 4 ،  شماره اول ، تابستان 82

- رابرتسون ، یان ، 1374 ، در آمدی بر جامعه ، حسین بهروان ، چاپ دوم ، مشهد : آستان قدس رضوی

- رفیع پور ، فرامرز ، 1374 ، کند وکاوها و پنداشته ها ، چاپ هفتم، تهران : شرکت سهامی انتشار

- ریتزر ، جورج ، 1374 ، نظریه جامعه شناسی در دوران معاصر ، محسن ثلاثی ، تهران : علمی

- زیتلین ، ایروینگ ام ، 1381 ، آینده بنیانگذاران جامعه شناسی ، غلامعباس توسلی ، تهران : قومس

- ساروخانی ، باقر ، 1379 ، مقدمه ای بر جامعه شناسی خانواده ، تهران  : سروش

- ساروخانی ، باقر ، 1383 ، روش تحقیق در علوم اجتماعی ، جلد دوم ، چاپ پنجم ، تهران :  پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

- ساروخانی ، باقر ، 1385 ، روش تحقیق در علوم اجتماعی روشهای کمی ، آمار پیشرفته ، جلد سوم ، چاپ دوم ، تهران : دیدار

- سرایی ، حسن ، 1372 ، مقدمه ای بر نمونه گیری در تحقیق ، تهران : سمت

- سیف اللهی ، سیف الله ، 1381 ، جامعه شناسی مسائل اجتماعی ایران ، تهران : موسسه انتشارات جامعه پژوهان سینا

- شرفی ، محمد رضا ، 1380 ، جوان و بحران هویت ، تهران : سروش

- عبداللهی ، محمد 1374 ، ((هویت جمعی  دینامیسم و مکانیسم تحول آن در ایران )) نامه انجمن جامعه شناسی ایران سال اول شماره اول

- کیوی ، ریمون ، وان کامپنهود ، لوک ، روش تحقیق در علوم اجتماعی ، عبدالحسین نیک گهر ، تهران : توتیا

 - گیدنز ، آنتونی ، 1378 ، تجدد و تشخص ، جامعه و هویت شخصی در عصر جدید ، ناصر موفقیان ، تهران : نی 

- معین ، محمد ، 1371 ، فرهنگ معین ، جلد 4 ، تهران : امیرکبیر

- نیکلاس ، بریس ، 1382 ، تحلیل داده های روانشناسی با برنامه spss ، خدیجه علی آبادی – علی صمدی ، تهران : دوران