پایان نامه براي دريافت درجه كارشناسي ارشد در رشته روابط بين‌المللي
مقدمه:
در قرن 21 توان مهار منابع انرژي يا خطوط انتقال آن تضمين ورود ثروت است و بدون تضمين جريان انرژي، امنيت ملي كشور‌ها تهديد خواهد شد. اين موضوع تا آن حد مورد توجه قرار گرفته كه اصطلاح «بازي بزرگ جديد» براي آن انتخاب شده است. در اين بازي بزرگ هدف اصلي هر بازيگر مهار منابع يا راه‌هاي انتقال انرژي است.
براي اردوگاه غرب و در رأس آن آمريكا كه تامين انرژي كشور را جزو منافع حياتي اعلام كرده، وضع خاورميانه و آينده آن بسيار خطرناك است. آمريكا و غرب يا بايد شيوه‌اي همانند عراق (البته به شرط موفقيت در آينده) يعني مهار نفتي را در اختيار بگيرند يا آن كه راه مناسبي در همكاري با كشورهاي داراي منابع عظيم نفتي پيدا كنند.[1]
بحران خاورميانه و تحولات دروني كشورهاي منطقه در جهتي نيست كه غرب را به تامين انرژي خود اميدوار سازد. بنابراين موقعيت مناسبي در اختيار اوپك و بويژه كشورهاي توليد كننده نفت در خليج فارس و خاورميانه قرار گرفته است تا بتوانند با اتخاذ يك راهبرد مشترك و با راهكارهاي ديپلماتيك منافع خود را تضمين كنند. در غير اين صورت آمريكا و كشورهاي غربي با روشهاي گذشته خود كه ريشه در استعمار دارد در پي تضمين منافع خود خواهند بود كه عراق نمونه آن است؛ هر چند آينده عراق معلوم نيست تا چه حد به سود آمريكا و غرب تمام مي‌شود يا به تقويت اوپك در جايگاه نظام جهاني. به همين جهت، پيامدهاي، جنگ آمريكا و عراق و تأثير آن برآينده اوپك، در اين بررسي مورد تاكيد قرار گرفته است تا زاوياي از اين مساله روشن شود.
1-1- طرح مسأله:
عراق به سبب در اختيار داشتن 112 ميليارد شبكه ذخيره نفت خام، به عنوان دومين كشور جهان از لحاظ ذخاير نفتي[1] مي‌تواند نقش تعيين كننده‌اي را در آينده اوپك و معادلات نفتي جهان داشته باشد و همين مسأله، بهانه ايالات متحده پس از تصرف عراق بود و با طراح اينكه سهميه در نظر گرفته شده براي عراق در اوپك (2 درصد نفت جهان)[2] به هيچ وجه برازنده عراق نيست، بذر جدايي و تفرقه را در بين عراق با ساير اعضاي اوپك بيفكند. تا حدي كه بوش و چني تصور مي‌كردند كه ذخاير نفتي عراق در كمترين مدت ممكن مي‌تواند بازارهاي جهان را اشباع كند و قيمت نفت خام را به شبكه‌اي 15 دلار برساند.[3]
اگر توليد كنندگان نفت بازار را اشباع كنند قيمتها سقوط وحشتناكي خواهد داشت و اوپك تحت فشار قرار خواهد گرفت. اين امر باعث عدم ثبات در كشورهايي كه اتكاء بودجه آنها به درآمدهاي نفتي است، خواهد شد و عدم ثبات اقتصادي بر بي‌ثباتي سياسي فراگير در منطقه خاورميانه افزوده مي‌گردد. كارشناسان معتقدند هدف نهايي آمريكا دستيابي به منابع عظيم نفتي جهان به منشور كنترل مناقشات آينده و تسلط بر كانون‌هاي احتمالي قدرت در آينده (اروپا و چين، روسيه) است. در اين ميان آژانس بين‌المللي انرژي كه در آغاز عملاً براي مقابله با اوپك تشكيل شده بود، سعي مي‌كند چنين بر همگان به باوراند كه جايگزين‌هايي براي قدرت اوپك هم مي‌توان يافت. مقامات آژانس مذكور شايع مي‌كنند كه مناطق نفت خيزي در خارج از اوپك وجود دارند كه مي‌توانند بر سلطه چندين دهه آن در بازار خاتمه دهند.
از طرف ديگر بحث حضور يا خروج عراق از اوپك مسأله‌اي است كه مي‌تواند بر سرنوشت اوپك اثر بگذارد. از اينرو به بررسي اين مسأله خواهيم پرداخت كه آيا عراق به عنوان يكي از بنيانگذاران اوپك پس از حمله آمريكا به عراق (مارس 2003)، بر اتحاد و همگرايي با اوپك وفادار خواهد ماند و يا اينكه به عنوان متحد آمريكا و انگليس مسيري خلاف اوپك را مي‌پيمايد و با ايجاد اختلاف بين اعضاء درباره نظام سهميه بندي، افزايش توليدات نفت بدون توجه به نظام سهميه فروش ذخاير نفتي به شركت‌هاي نفتي آمريكايي – اروپايي به تجزيه و تضعيف اوپك مي‌انجامد. حال با توجه به اينكه اوپك در جهت تحولات ناشي از جنگ عراق – آمريكا قرار خواهد داشت و پيامدهاي جنگ متوجه اين سازمان خواهد بود بررسي اين پيامدها كه قطعاً بر سياستگذاريهاي نفتي خاورميانه اي و اوپك تأثيرگذار است، حائز اهميت است. حال با توجه به اين امر سرنوشت اوپك چگونه خواهد بود.
2-1- سئوال اصلي:
جنگ آمريكا عليه عراق در مارس 2003 چه پيامدهاي سياسي ـ اقتصادي بر آينده اوپك بر جاي خواهد گذاشت.
سئوالات فرعي:
اهداف و ساختار اوپك چيست؟
رابطه آمريكا و عراق پس از تشكيل اوپك چگونه بوده است؟
دلايل حمله آمريكا به عراق چه بود؟
آياعراق به تنهايي مي‌تواند جايگزين مناسبي براي تأمين نيازهاي نفتي آمريكا باشد.
3-1- فرضيه اصلي:
جنگ آمريكا عليه عراق باعث تسلط آمريكا بر منابع نفتي عراق شده و بازتاب آن باعث تشديد اختلافات بين اعضاي اوپك و در نتيجه تضعيف اوپك خواهد شد.
[1]- سياوش دريابار، «بوش نفت نمي‌خواهد»، صبح و اقتصاد، ش 78، 2/2/93، ص10.
[2]- «لقمه چرب (نفت آمريكا، نفت عراق و اوپك»، همشهري، سال دوم، ش 283/3031، 4/2/83، ص 13.
[3]- سياوش دريابار همان.
فهرست منابع و مأخذ:
1- امامي، محمد علي، عوامل تأثيرگذار خارجي در خليج فارس، تهران: وزارت امور خارجه ، مركز چاپ و انتشارات، 1382.
2- آقايي سيد داوود، نقش و جايگاه شوراي امنيت و نظم نوين جهاني، تهران: انتشارات پيك فرهنگ ، 1375.
3- بيدگلي، علي، تاريخ سياسي و اقتصادي عراق، تهران: مؤسسه مطالعات و انتشارات تاريخي ميراث ملل، 1368.
4- بورونو، نفت و سياست ايالات متحد، در خاورميانه نزديك و ميانه، ترجمه ماشاءالله ربيع زاده، تهران: مير (گوتنبرگ)، فروردين 1364.
5- بلك ول ، جيمز و ديگران، صاعقه در صحرا (استراتژي و تاكتيكهاي جنگ خليج فارس)، ترجمه حميد فرهادي نيا، هوشمند نامور تهران، تهراني: انتشارات اطلاعات، 1372.
6- خلعت بري، فيرزه، مباني اقتصاد نفت، تهران: انتشارات علمي و فرهنگي، 1373.
7- دوئرتي، جيمز؛ فالتزگراف، رابرت، نظريه‌هاي متعارض در روابط بين‌الملل، تهران: نشر قوس، سال 76.
8- دهشيار، حسين، سياست خارجي آمريكا و هژموني، تهران: نشر علم، پائيز 71.
9- رضوي، حشمت الله، اوپك و سياست نفتي جمهوري اسلامي، ايران، تهران: انتشارت چاپخش، 1380.
10- ريتر، اسكات ؛ پيت، ويليام ريور، جنگ عليه عراق (آنچه نمي‌خواهند شما بدانيد)، ترجمه نويد هاشمي طباء، تهران: انتشارات غزال، 1382.
11- رحماني، نژاد، تاريخ اوپك، تهران: انتشارات فرانگين، 1353.
12- سيف زاده، حسين، روشندل، جليل، تعارضات ساختاري در منطقه خليج فارس، تهران: مركز پژوهشهاي علمي و مطالعات استراتژيك خاورميانه ، 1379.
13- سرير، محمد؛ هاشمي، مرتضي ، اوپك و ديدگاههاي آينده، تهران: دفتر مطالعات سياسي و بين‌المللي وزارت امور خارجه، 1369.
14- طلوعي، محمود، بازي قدرت جنگ نفت در خاورميانه، تهران: نشر علم، پائير 71.
15- طرفي، عباس ، جنگ و نفت، تهران: انتشارات خاتم، 1380.
16- فرشاد گهر، ناصر، بررسي قدرت اوپك در سياست جهاني نفت، تهران: پژوهشكده علوم دفاعي استراتژيك، بهار 1374.
17- كاظمي: سيد علي اصغر، نظريه‌هاي همگرايي در روابط بين‌الملل «تجربه سوم» ، تهران : نشر قومس، سال 70.
18- مدير قمي، رضا، و ديگران، اوپك، موقعيت و ديدگاهها، تهران: انتشارات كوير، 1380.
19- همتي، عبدالناصر، اقتصاد نفت، تهران: انتشارات سروش، 1374.
20- يرگين، دانيل، نفت، پول، قدرت، ترجمه منوچهر غيبي ارطه‌اي، جلد دوم، تهران: انتشارات روابط عمومي شركت ملي نفت ايران، بهار 1374.
21- يوسفي، ابراهيم، ژئوپليتيك و سياست خارجي عراق، تهران: سال 75-74.
نشريات و مجلات فارسي:
22- امينيان، بهادر، آمريكا و طرح خاورميانه بزرگ، اهداف، ابزار و مشكلات، فصلنامه سياست دفاعي، سال 12، شماره 84، پائيز 82.
23- امين شكروي، علي اصغر، نفت عراق، نوسانات قيمت نفت و سازمان اوپك بعد از جنگ خليج فارس، ديدگاهها و تحليلها، شماره 171، سال 1382.
24- استقامت، فاطمه، اوپك (سازمان كشورهاي صادر كننده نفت) ، تهران، وزارت امور خارجه، دفتر مطالعات سياسي و بين‌المللي ، 1383.
25- اوپك و فروپاشي، گسترش صنعت، سال 14، شماره 647، فروردين 82.
26- اتحاديه اروپا و بحران عراق، فصلنامه سياست خارجي ويژه عراق، سال 18، زمستان 83.
27- باقرپور اردكاني، عباس، بررسي مشروعيت حمله نظامي آمريكا به عراق در پرتو قطعنامه 1441 شوراي امنيت، گزيده تحولات جهان، شماره 13، فروردين 82.
28- بشارتي، محمد علي، آينده عراق، راهبرد، مركز تحقيقات استراتژيك، شماره 28، تابستان 82.
29- بررسي تحولات عراق و نقش آن در بازار جهاني نفت، تحولات بازار نفت، مؤسسه مطالعات بين‌المللي انرژي، شماره 47 ، 1379.
30- پايور، منوچهر، تهاجم به عراق علل و پيامدها، فصلنامه مطالعات خاورميانه، سال 10 شماره 2، تابستان 82.
31- پرس و گوي سياست و انرژي با دكتر غنيمي فر، همشهري ديپلماتيك، شماره 24، مهر 1383.
32- حيدري، محمد، ايران و عراق پس از اشغال، ايران، شماره 2636، 1/8/82.
33- حاجي يوسفي، اميرمحمد، اوپك در عصر جهاني شدن اقتصاد، فصلنامه سياست خارجي، ش 3، پائيز 1379.
34- حاجي يوسفي، امير محمد، پيامدهاي منطقه‌اي حمله آمريكا به عراق به تأكيد بر ايران، برداشت اول، سال 2، ويژه نامه شماره 2، 1383.
35- خرمي مقدم، جواد، دموكراسي در خدمت منافع امريكا (گفتگو با عمادالدين باقي)، ايران ، شماره 34/3067 ، 2/3/82.
36- دريابار، سياوش، بوش نفت نمي‌خواهد، صبح و اقتصاد، شماره 78، 2/2/83.
37- دهقاني، رضا، قطعنامه 1441، آخرين انتخاب صدام، گزيده، تحولات جهان، شماره 105، دي 1381.
38- رضايي نصير، غلامرضا، بازسازي گهواره تمدن، همشهري، شماره 286/3035، 28/2/1382.
39- روحاني، حسن، مفهوم جديد حاكميت ملي يا فرسايش حاكميتها و سياستهاي آمريكا در بحران عراق، راهبرد، شماره 28، تابستان 82.
40- سريع القلم، محمود، خاورميانه تغيير مي‌كند، ايران ، سال نهم، شماره 2642 ، 27/8/82.
41- سيف، احمد، هژموني دلار، يورو، و علل واقعي يورش آمريكا به عراق، اطلاعات سياسي- اقتصادي، شماره 9 و 10- خرداد و تير 1382.
42- ساختار و اركان اوپك، ابرار اقتصادي، شماره 1567 ، 18/9/82.
43- شيرغلامي ، خليل، بحران عراق، دگرگوني در روابط فراآتلانتيك، ديدگاهها و تحليها، تهران: دفتر مطالعات سياسي و بين‌المللي، شماره 169، سال 1382.
44- صفدري، حسين، نفت و معادلات خاورميانه، همشهري ديپلماتيك، شماره 24، 8/7/83.
45- صدري، محمد، اقتصاد جهان پس از 11 سپتامبر ، همشهري ديپلماتيك (ويژ نامه 11 سپتامبر ، شهريور 84.
46- طلايي، محسن، بررسي ساختار قدرت در شرايط كنوني در روابط بين‌المللي، اطلاعات، شماره 22846، 12/5/82.
47- غنيمي فر، حجت الله، نفت و امنيت خليج فارس، ماهنامه نفت و امنيت خليج فارس، شماره 3، فرودين 84.
48- فرشاد گهر، ناصر، اوپك در برابر ديگر بازيگران جهاني نفت، فصلنامه مطالعات خاورميانه، شماره 20، تابستان 1378.
49- فرشاد گهر، ناصر، شناسايي و تقويت عوامل همگرايي كشورهاي درون و بيرون اوپك، فصلنامه مطالعات خاورميانه، شماره 40، زمستان 1379.
50- قاسم زاده، ابوالقاسم، ثبات يا بي‌ثباتي، اطلاعات، شماره 22797، 28/3/82.
51- كلر، مايكل، دستيابي به نفت جهان يا مهار چين، ترجمه پويا صدرات، همشهري- ديپلماتيك، شماره 17، 11/5/83.
52- كامل، سيد روح‌الله، تبيين نگرش امنيتي و اهداف چهار گانه هژموني امريكا در عراق، راهبرد، شماره 29، 1383.
53- كاسترز، پيتر، انديشه‌هاي امريكا از جنگ، اقتصاد سياسي جنگ طراحي شده امريكا عليه عراق، ترجمه حسين معين آبادي، برداشت اول، سال دوم، ويژه نامه شماره 2، 1383.
54- كاهش توليد و افزايش درآمدهاي نفتي اوپك، نفت و اقتصاد، شماره 150، مرداد 1372.
55- گوهري مقدم، ابوذر، سياست خارجي بوش، تداوم يا تغيير، همشهري- ديپلماتيك، شماره 83، 13/11/83.
56- لنگرودي، سيد حسين علوي، آينده دلار، دنياي بانكداري، تهران ، بانك صادرات ايران، شماره 198، 31/2/1384.
57- لقمه چرب (نفت آمريكا، نفت عراق و اوپك)، همشهري، سال دوم. شماره 283/3031، 4/2/83.
58- مجتهد زاده، پيروز، جهان سياسي در سالي كه گذشت، اطلاعات سياسي- اقتصادي، شماره 188-187، فروردين و ارديبهشت 83.
59- مجتهد زاده، پيروز، جنگ آمريكا- عراق (مشكلات ژئواستراتژيك امريكا در نظام تك قطبي)، نگاه، شماره 33، 1382.
60- موسوي، مير طيب، حمله آمريكا به افغانستان و مسائل داخلي ايالات متحده، اطلاعات سياسي- اقتصادي، سال 16، شماره 10-9 .
61- مستكين، عبدالمهدي، بوش بوي نفت مي‌دهد، همشهري- ديپلماتيك، شماره 24، 18/7/83.
62- محمدي، فرهاد، امنيت ملي ايران و ايفاي نقش مؤثردر اوپك با حضور عراق، صبح و اقتصاد، سال اول، شماره 71، 1383.
63- موسوي، سيد رسول، قدرت نفت، همشهري ديپلماتيك، شماره 24، 18/7/83.
64- هدفهاي اقتصادي امريكا در خاورميانه ، همشهري، تاريخ 4/3/84.
65- هرد، جفري، نفت خاورميانه، يا رهبري اقتصاد جهان، ترجمه حسن مرادي، مشعل، سال نهم، شماره 247، 2/3/1382.
كتب و نشريات انگليسي:
66- Jash BullBerg. H.J. H, us international oilpolicy, Energy policy, june, 1998.
67- J. AL. Chalabi, Fadhil, Opec at the Crossroads, (Oxford): pergamon press, 1998.
پايان نامه:
68- علوي، سيد محمد رضا، تحول نقش اوپك در آستانه قرن بيست و يكم و تأثير آن بر روند قيمت گذاري نفت در عرصه بين‌المللي، تهران، سال 78-77.
69- مهيني حسن زاده، رضا، عوامل همگرايي و واگرايي در سازمان كنفرانس اسلامي، سال 78-77.
70- نجابت، عليرضا، بررسي نقش ايالات متحده امريكا در بروز بحران دوم خليج فارس و پيامدهاي آن، بهار 80 .
گزارشهاي تحقيقي سازماني:
71- بركشلي، فريدون، اوپك و بحرانهاي نفتي، تهران: مؤسسه مطالعات انرژي، 1376.
72- عملكرد وآينده اوپك و منافع جمهوري اسلامي ايران، تهران: مؤسسه مطالعات بين‌المللي انرژي، سال 1382.
73- فروغي، داريوش، عرضه وتقاضاي قيمت نفت تا 2010، تهران: مؤسسه مطالعات بين‌المللي انرژي ، 1376.
74- مروري بر اهم فعاليتهاي وزارت نفت 1382- 1376 ، نفت و توسعه 4، تهران: اداره كل روابط عمومي وزارت نفت، پائيز 1383.
متفرقه:
75- آقايي، سيد داوود، جزوه درسي، 1381.
سايتهاي اينترنتي فارسي:
76- دولاگري، پل ماري، سرگذشت اختلافهاي فرانسه و آمريكا. ترجمه زمان رضاخاني، سايت بنياد انديشه اسلامي، ژوئن 2004.
77- محمدي، اسماعيل، سه هدف سياسي و اقتصادي امريكا در جنگ با عراق، سايت بنياد انديشه اسلامي، ژوئن 2004.
سايتهاي اينترنتي به زبان انگليسي
78- Bush’s Deep Reasons for war on Iraq: Oil, Petrodollas, and the opec Euro question, into www. Ist- socrates. Berkeley. Edu/ pdscott/iraq. Html. 2005/01/20.
79- int. www. BP. Amco.org
80- OPEC. Int. www. Eia. Doe. Gov/emeu/ cabs/ opec. Html, january 2005.
81- Raphaeli , Nimrod, The war in Iraq and Future of opec, int, www,Memri. De. 2003/4/1.
82- The unstated us Goal of preserving Dollar hegemony over the global oil Market, int, www. Ist, socrates. Berkeley, edu, pdscott, iraq, html. 2005/1/20.
سايتهاي اينترنتي به زبان آلماني:
83- Busch planten einen “regime wechsel “im Irak schon Vor zwei jahren, int, www. bga. de.
84- Die Bedeutung des Irak- krieges, int. www. bga.de
85- Galtung, Johan; Fisher, Dietrich, Keinen kriegim Irak, int. www. Transcend. Org
86- Hippler, Jochen, Der weg in dem krieg, int, www. Irak. de.
87- sweezy, Paul; Magdoff, Harry, u.s.w, Die imprialen Ambitionen der U.S.A und der Irak, int, www. Eia, doe, gov, februer 2003.
88- Zur Rolle des ols im konflikt zwischen den U.S.A and dem Irak, int, www. Klaschinkow. Info, 2003. 2.24.