فصل اول
تجارت الكترونيكي
1ـ1ـ مقدمه
با توجه به پيشرفتهاي فناوري روزمره و شتابان, جوامع به جوامعي مبتني بر دانش و آگاهي تبديل شدهاند. توسعه فناوري اطلاعات و ارتباطات به مؤسسات و سازمانها اين امكان را ميدهد كه فعاليتهاي تجاري و مبادلات خود را با سرعت و انعطافپذيري انجام دهند.
در قرن بيست و يكم فناوري اطلاعاتي و ارتباطي با سرعت بيشتر پيشرفت و توسعه خواهد كرد. پيشرفتهاي به وجود آمده در فناوري اطلاعات و ارتباطات در اواخر قرن بيستم باعث شكلگيري تجارت الكترونيكي شده است. تجارت الكترونيكي انقلابي عظيم در شيوه تجارت و كسب و كار به وجود آورده است.
تجارت الكترونيكي و به تعبير وسيعتر كسب و كار الكترونيكي شيوه و نحوه زندگي كردن انسانها را نيز متحول ميسازد. كشورهاي پيشرفته چندين سال است كه تجارت الكترونيكي را آغاز كردهاند و كم كم مسائل و مشكلات آن را تجربه كردهاند بنابراين تا حدودي بسترهاي فناوري, قانوني و سرمايههاي انساني و مادي لازم براي توسعه و گسترش آن را فراهم ساختهاند و در آستانه تحول اساسي و كامل در شيوه كسب و كار و زندگي هستند, كه در آن به ميزان وسيع از فناوري اطلاعات و ارتباطات استفاده خواهد شد.
علاوه بر كشورهاي پيشرفته, كشورهاي در حال توسعه نيز به منظور ايجاد زيرساختها و بسترهاي لازم براي تجارت الكترونيكي, در حال برنامهريزي و تلاش هستند. در كشور ما هم تلاشهاي پراكندهاي صورت گرفته است, ولي اين تلاشها تاكنون اثربخش نبوده است زيرا از يك طرف از انسجام و يكپارچگي لازم برخوردار نميباشد و از طرف ديگر فاقد سرعت مناسب هستند.
از آنجا كه هدف غايي كتاب حاضر بسترسازي براي گسترش تجارت الكترونيكي و كسب و كار الكترونيكي در ايران ميباشد در اين فصل در خصوص تجارت الكترونيكي بحث و بررسي به عمل ميآيد. هدف از ارائه اين فصل آشنايي با ابعاد و زيرساختهاي تجارت الكترونيكي و تبيين نقش و جايگاه انتقال الكترونيكي وجوه و بانكداري الكترونيكي در آن ميباشد.
2ـ1ـ مفهوم تجارت الكترونيكي[1]
رشد سريع فناوري اطلاعات و ارتباطات در دهه پاياني قرن بيستم و شروع قرن بيست و يكم و افقهاي جديدي را بر روي كسب و كار و تجارت باز نمود. اين افقهاي جديد سبب تحول در امر تجارت گرديد و با سرعت و شتاب وصفناپذيري در حال گسترش ميباشد.
تحولات در زمينه فناوري اطلاعاتي و ارتباطي به حدي زياد و مؤثر بوده كه بعضيها عصر حاضر را عصر اطلاعات و تحولات را به انقلاب اطلاعاتي تعبير مينمايند. انقلاب اطلاعاتي سبب ايجاد شيوههاي نوين و بيسابقه در توليد, پردازش و انتقال اطلاعات ميگردد. شيوههاي جديد به علت اينكه موجب افزايش كارايي, بهرهوري, اثربخشي و بالا بردن سرعت در برقراري ارتباطات, و كاهش هزينهها شده است, از طرف شركتها و سازمانهاي تجاري با استقبال زيادي مواجه گرديده است و در عرصه نوين رقابت, مزيتهاي رقابتي زيادي را براي آنها به همراه خواهد داشت.
در سال 1991 اينترنت در سراسر دنيا فقط 3 ميليون كاربر داشت و از طريق اينترنت تجارتي صورت نميگرفت ولي در سال 1999 بالغ بر 150 ميليون نفر به اينترنت دسترسي پيدا كردند و تقريباً آنها خريدهاي خود را به صورت پيوسته از پايگاههاي تجارت الكترونيكي انجام ميدادند[2].
با توجه به مزيتهاي زيادي كه تجارت الكترونيكي در بردارد پيشبيني ميگردد در آينده نزديك, با سرعت زيادتري مورد استفاده قرار گيرد و انقلاب ديگري را در عرصه تجارت به وجود آورد. اين انقلاب جديد نحوه خريد و فروش كالا و خدمات توسط مؤسسات تجاري و اشخاص را متحول ميسازد.
قبل از پرداختن به مقوله تجارت الكترونيكي لازم است تعريف روشني از آن ارائه گردد. هر چند با توجه به عمر كوتاه تجارت الكترونيكي هنوز تعريف دقيق, روشن, جامع و مانع از اين اصطلاح به ارائه نگرديده است, ولي اين بدان معني نيست كه در اين زمينه كاري نشده و يا تعريفي ارائه نشده است. بلكه تعاريف بسيار زيادي ارائه شده است, اما در بين انديشمندان اين رشته اتفاق نظر وجود ندارد. در ادامه به پارهاي از تعاريف اشاره ميشود و سپس يك تعريف جمعبندي شده ارائه و مورد استفاده قرار ميگيرد..
”باجاج“[3] تجارت الكترونيكي را اين گونه توصيف مينمايد: ”تجارت الكترونيكي يعني مبادلة اطلاعات تجاري بدون استفاده از كاغذ است كه در آن نوآوريهايي مانند مبادله الكترونيكي دادهها, پست الكترونيكي, تابلو اعلانات الكترونيكي, انتقال الكترونيكي وجوه و ساير فناوريهاي مبتني بر شبكه به كار برده ميشود. تجارت الكترونيكي نه تنها عملياتي را كه در انجام معاملات به طور دستي و با استفاده از كاغذ صورت ميگيرد به حالت خودكار درميآورد, بلكه سازمانها را ياري ميكند به يك محيط كاملاً الكترونيكي قدم بگذارند و شيوههاي كاري خود را تغيير دهند.“[4]
در تعريف ديگري تجارت الكترونيكي اين گونه تعبير شده است: ”انجام تجارت روي اينترنت, فروش كالاو خدماتي كه به صورت ناپيوسته توزيع ميشود و ]يا فروش[ به صورت پيوسته يعني ارائه محصولات ]مثل كتاب الكترونيكي, نرمافزار[ كه از طريق نرمافزارهاي كامپيوتري به دست مصرفكننده ميرسد.“ مبادلات ميتواند بين بنگاههاي تجاري, شركتها و مصرفكننده انجام شود. اما اينترنت شامل يك طيف وسيعتر از فعاليتهاي بالقوه تجاري و تبادل اطلاعاتي است. به عنوان نمونه اينترنت به شركتها, اشخاص و دولتها يك زيرساخت الكترونيكي را پيشنهاد ميكند كه قادر است بازارهاي مجازي مزايده براي كالاها و خدمات ايجاد كنند. مثلاً ebay.com جزو اولين سايتهايي است كه موفق شد چارچوبي ايجاد كند كه در آن مصرفكنندگان بتوانند كالاها و خدمات بسيار متنوعي را با افراد ديگر (C2C) و يا (C2B) داد و ستد كنند[5].
هدف از بكارگيري تجارت الكترونيكي توسعه روشهاي قديمي تجارت نيست بلكه ارائه روشي جديد در انجام امور بازرگاني محسوب ميشود. با توجه به اين روش جديد بازرگانان قادرند محصولات خود را به شكل تمام وقت و به تمام خريداران در سرتاسر جهان مستقل از مرزهاي جغرافيايي و ملتها عرضه كنند.
با توجه به نو بودن مفهوم تجارت الكترونيكي هنوز اغلب مردم فكر ميكنند تجارت الكترونيكي معادل خريد و فروش از طريق شبكه اينترنت ميباشد. در صورتي كه اين فقط جزء كوچكي از تجارت الكترونيكي محسوب ميشود. تجارت الكترونيكي امروزه مفهوم بسيار وسيعي دارد كه جنبههاي مختلف تجارت, اقتصاد و بانكداري را دربرميگيرد. تجارت الكترونيكي شامل خردهفروشي, عمدهفروشي كالاهاي قابل لمس (مثل اتومبيل) و كالاهاي غيرقابل لمس (مثل اطلاعات, نرمافزار), ارائه سرويسهاي مختلف به مشتريان نظير مشاورههاي پزشكي, حقوقي, مشاورهاي مديريتي و تخصصي و ديگر موارد تجارت مثل راهاندازي مناقصات و مزايدهها و تبادل كالا با كالا و همچنين شامل هر گونه تراكنش مالي / تجاري بين مؤسسات و افراد مختلف ميگردد.
كنسرسيوم صنعت كمرس نت[6] از تجارت الكترونيكي تعريف زير را ارائه نموده است:
”تجارت الكترونيكي“ عبارت است از استفاده از كامپيوترهاي يك يا چند شبكه براي ايجاد انتقال اطلاعات تجاري كه بيشتر با خريد و فروش اطلاعات, كالا و خدمات از طريق اينترنت مرتبط ميباشد. رسالت تجارت الكترونيكي فقط ارتباط نيست بلكه پيريزي و تقويت روابط تجاري است[7].
كلاكوتا و وينستون[8] (1997) معتقدند كه ارائه يك تعريف از تجارت الكترونيكي بستگي به اين دارد كه از نظر چه كسي بخواهيم تجارت الكترونيكي را تعريف نماييم:
از ديدگاه ارتباطات, تجارت الكترونيكي عبارت است از تحويل اطلاعات, كالا يا خدمات يا پرداختها از طريق خطوط تلفن, شبكههاي كامپيوتر يا ابزارهاي ديگر.
از ديدگاه فرآيند كسب و كار, تجارت الكترونيكي عبارت است از كاربرد فناوري به سمت و سوي اتوماسيون مبادلات تجاري و جريان كارها.
از ديدگاه خدماتي, تجارت الكترونيكي عبارت است از يك ابزاري كه به وسيله آن شركتها و مؤسسات, مشتريان و مديريت, هزينههاي خدمات را كاهش ميدهند, كيفيت كالاها را بهبود ميبخشند و سرعت ارائه خدمات را افزايش ميدهند.
از ديدگاه پيوسته[9] تجارت الكترونيكي باعث ايجاد توانايي خريد و فروش كالا و اطلاعات از طريق اينترنت و ساير سرويسهاي پيوسته ميشود.
تعاريف فوق هر كدام, جنبهاي از جنبههاي تجارت الكترونيكي را مد نظر داشته است ولي هيچ كدام جامع و مانع نميباشد. زيرا هر كدام با زدن لنزي بر چشمان خود براي لحظهاي چشمانداز تجارت الكترونيكي را به تصوير كشيدهاند.
به طور كلي تجارت الكترونيكي بر توليد (ايجاد) و بهرهبرداري از فرصتهاي جديد كسب و كار تأكيد دارد. و به عبارت ديگر ”ايجاد ارزش اقتصادي“ يا ”انجام كار بيشتر با هزينه كمتر“ در تجارت الكترونيكي مد نظر است.
تجارت الكترونيكي كوشش مينمايند فرآيند اجرايي مبادلات مؤسسات و كسب و كار را بر روي شبكههاي گوناگون, قانوني نموده و تعمق ببخشد. توسعه اين فرآيندها ميتواند باعث عملكرد كاراتر (كيفيت بهتر, رضايت بيشتر مشتريان و تصميمگيري بهتر در سطح مؤسسات و سازمانها), كارايي اقتصادي بيشتر (هزينههاي كمتر) و مبادلات سريعتر (سرعت بالاتر, پرشتاب, يا مبادلات پيوسته) گردد. به طور خاص تجارت الكترونيكي اجراي تبادل اطلاعات بين دو يا چند بخش (مؤسسات, سازمانها, اشخاص) را با استفاده از ارتباطات شبكهاي ميسر ميسازد. اين شبكهها ميتوانند تركيبي از سيستم تلفن معمولي (POTS)[10], تلويزيون كابلي[11], خطوط اجارهاي[12] و بيسيم[13] باشند. مبادلات مبتني بر فناوري اطلاعات و ارتباطات در حقيقت راه جديدي براي انجام امور كسب و كار و حتي انواع جديد كسب و كار را به وجود آورده است. به همين علت اخيراً مفهوم كسب و كار الكترونيكي[14] به طور گستردهاي مورد استفاده قرار گرفته است.
[1]. Electronic Commerce (EC)
[2] . كلباسي, 1380, ص 28.
[3]. K.K. Bajaj
[4] . باجاج و دبجاجي, 1376, ص ص 5ـ3.
[5] . كلباسي, 1380, ص 29.
[6]. Commerce Net
[7] . حشمي و فريد, 1380, ص 43.
[8]. Kalakota and whinston
[9]. On-line
[10]. Plain Old Telephone System (POTS)
[11] . Cable TV
[12] . Leased Lines
[13] . Wireless
[14]. Electronic Business
------
فهرست منابع فارسي
1ـ اباذري, فرشيد, ”پول الكترونيكي و سيستمهاي پرداختكننده اينترنتي“, پردازشگر, شماره 9, سال دوم.
2ـ ابراهيمي, صفر و بختياري, محمد, ”دولت الكترونيكي“, مجموعه مقالات همايش جهاني شهرهاي الكترونيكي و اينترنتي, كيش, 13ـ11 ارديبهشت ماه 1380.
3ـ ابلنسكي, نيك, مترجم: شريفي, منصور, ”مهندسي مجدد و مديريت دگرگونسازي سازمانها“, نشر آروين, تهران 1374.
4ـ احتشامي اكبري, كامليا, ”تجارت الكترونيكي“ صنعت و مطبوعات, دي و بهمن 1376,
ص 25ـ23.
5ـ اذعاني, فاطمه, ”برقراري امنيت در سيستمهاي انتقال الكترونيكي پول“, اولين همايش بانكداري الكترونيكي, انتشارات بانك توسعه صادرات ايران, سال 1379, صفحات 196ـ167.
6ـ اشعمي, محمدصادق و شيخاني, سعيد, ”كارتهاي بانكي و چگونگي كاربرد آنها در جمهوري اسلامي ايران“, مؤسسه تحقيقات پولي و بانكي, سال 1377.
7ـ اشفعي, محمدصادق, ”پول الكترونيكي در قرن بيست و يكم“, تدبير شماره 56, مهر ماه 74.
8ـ باجاج, ك.ك. و ناگ, دبجاني, مترجم: بهنام مجتهدي, دكتر ايرج, ”از مبادله الكترونيكي اطلاعات تا تجارت الكترونيكي“, مؤسسه مطالعات و پژوهشهاي بازرگاني, تهران, 1376.
9ـ بختياري, شهرام, ”پرداخت مبالغ كم از طريق اينترنت“, همايش جهاني شهرهاي الكترونيكي و اينترنتي جزيره كيش, 11ـ13 ارديبهشت ماه 1380.
10ـ بينام, ”تجارت الكترونيكي در ايران“, پردازشگر (رايانه / بازرگاني / صنعت) شماره 53, صص 37ـ33.
11ـ بينام, ”پاسخ به چند سؤال در مورد كارتهاي هوشمند“, پردازشگر, شماره 9, صفحات
71ـ69.
12ـ پديدار, ”آيا چك حذف ميشود؟“, فصلنامه بانك صادرات, شماره 11, صفحه 27.
13ـ جزوه منتشر نشده بانك مركزي جمهوري اسلامي ايران در خصوص سوئيفت. (بخش سوئيفت).
14ـ جليلي, سعيد و آبادي, مهدي, ”بررسي مكانيزمهاي امنيتي سيستمهاي پرداخت الكترونيكي در شبكه اينترنت“, اولين همايش بانكداري الكترونيكي, انتشارات بانك توسعه صادرات ايران, سال 1379, صفحات 77ـ41.
15ـ حسيني, مژگان, ”بانكداري الكترونيكي در ايران“, پردازشگر, شماره 9, سال دوم.
16ـ حسيني, مژگان, ”چشمانداز بانكداري الكترونيكي در ايران“, اولين همايش بانكداري الكترونيكي, انتشارات بانك توسعه صادرات ايران. سال 1379, صفحات 151ـ139.
17ـ حشمي, عليرضا و فريد, حميرا, ”آشنايي با مفاهيم تجارت الكترونيكي“, مجموعه مقالات همايش جهاني شهرهاي الكترونيكي و اينترنتي, كيش 1380.
18ـ رابينز, استفان, مترجم: كبيري, قاسم, ”مباني رفتار سازماني“, مركز انتشارات علمي دانشگاه آزاد اسلامي, چاپ چهارم, تهران: 1377.
19ـ رادكي, لورانس, جي و ونير, جون, مترجم: مشتاق, مصطفي, ”پرداخت صورتحسابهاي الكترونيكي“, نشريه بانك و اقتصاد, شماره 2, صفحه 18.
20ـ راهوار, منصور, ”پول الكترونيكي“, نشريه داخلي بانك ملي ايران, 1379.
21ـ رستمي, حبيب, حمزه و كوروس, ”مروري بر فناوري كارت هوشمند و كاربردهاي آن“, اولين همايش بانكداري الكترونيكي, 1379, بانك توسعه صادرات ايران.
22ـ رضايي, يوسف, ”نقش بانكها در تجارت الكترونيكي“, نشريه داخلي بانك رفاه كارگران, شماره 33, آبان 1379.
23ـ رضاييفر, آيت و كيانپور, مجيد, ”نگاهي تازه و همهجانبه به كارتهاي اعتباري“, مجموعه مقالات همايش جهاني شهرهاي الكترونيكي, كيش, 1380.
24ـ زمرديان, اصغر, ”مديريت تحول“, سازمان مديريت صنعتي, چاپ دوم, تهران: 1377.
25ـ زندي حقيقي, منوچهر, ”پول و بانك“, انتشارات پيام, چاپ پنجم, تهران 1352.
26ـ شرافت, احمدرضا, ”شبكه تبادل اطلاعات بانكي (شتاب)“, در اولين همايش بانكداري الكترونيكي, انتشارات بانك صادرات ايران, سال 1379, صفحات 208ـ198.
27ـ شيخاني, سعيد, ”بانكداري الكترونيكي و راهبردهاي آن در ايران“, مؤسسه تحقيقات پولي و بانكي, تهران: پاييز 1378.
28ـ صداقت, پرويز, ”پول الكترونيكي, تجارت الكترونيكي“, نشريه داخلي بانك ملي ايران.
29ـ عليپور حافظي, مهدي, ”تجارت الكترونيكي در مراكز اطلاعرساني“, مجموعه مقالات همايش جهاني شهرهاي الكترونيكي و اينترنتي, كيش 1380.
30ـ فيدلر و لسترو, مترجم: سلطاني شريفالدين, ”اقتصاد, پول و بانكداري“, نشريه شركت اكونوميكا, چاپ دوم, تهران 1350.
31ـ قاسمزاده, فريدون, ”مصاحبه پيرامون تجارت الكترونيكي در ايران“, ماهنامة وب, سال دوم, شماره 13. تهران: تير ماه 1380.
32ـ قيدرپور, سعيد, ”تجربه كارتهاي هوشمند“, نشريه داخلي بانك ملي ايران, شماره,
صفحات 28ـ22.
33ـ كاوسي, ليدا, ”پول الكترونيكي“, فصلنامه بانك صادرات, شماره 12.
34ـ كلباسي, دكتر حسن, ”تجارت الكترونيكي, از رؤيا تا واقعيت“, فصلنامه بانك صادرات ايران, شماره 17, تابستان 80, صفحات 35ـ28.
35ـ كهزادي, نوروز, ”بانكداري الكترونيكي: پيشنيازها, محدوديتها و روشهاي پيادهسازي آن در ايران“, پيك توسعه, شماره 27, خرداد و تير ماه 1380.
36ـ كيارشي, حميد, ”تجارت الكترونيكي“, فصلنامه بانك صادرات ايران, شماره 15, صفحات
86ـ84.
37ـ ”گزارش تحقيقي درباره تجارت الكترونيكي“, مجله تدبير, شماره 112, صفحه 102.
38ـ مشكوت, سيد محمد, ”بانك“, انتشارات قاروس ايران, جلد اول, تهران 1352.
39ـ مقيمي, رضا, ”كاربردهاي شبكه ماهوارهاي VSAT در اتوماسيون بانكي“, در اولين همايش بانكداري الكترونيكي, انتشارات بانك توسعه صادرات ايران, سال 1379, صفحات 27ـ13.
40ـ منوچهري, ساسان, ”سير تحول فناوري اطلاعات و ارتباطات در بانكداري“, همايش جهاني شهرهاي الكترونيكي و اينترنتي جزيره كيش, 11ـ13 ارديبهشت ماه 1380.
41ـ مؤمني, سيد مجيد, ”تجارت الكترونيكي با پول الكترونيكي“, بانك و اقتصاد, شماره 18, صفحات 33ـ32.
42ـ ميشلن, فردريك, مترجم: جهانخاني, علي و پارسائيان, علي, ”پول و بانك / پول و ارز و بانكداري“, انتشارات سمت, چاپ اول, تهران 1378.
43ـ نقشينه, شبنم و آقا محمدي, عباس, ”روشهاي استفاده از شبكههاي عمومي مخابراتي براي بانكداري الكترونيكي“, در اولين همايش بانكداري الكترونيكي, انتشارات بانك توسعه صادرات ايران, سال 1379, صفحات 40ـ29.
فهرست منابع انگليسي
1- Ajinkya, R. Tushar, “Aspects of electronic fund transfer”, Finacial Dialy, Indiasercer.com, May, 2000.
2- Carrington, M. & Langguth, P. “The Banking revolution” Pitman, 1997.
3- Choralas, Dimitris N., “Strategic Planning for Electronic Banking From Human Resources to Product Development and Information System” Prentice Hall, 1987.
4- Clarke, Roger, “Issues Arising from Electronic Payment Mechanisms”, Australian National University, Dec, 1995.
5- Clarke, Roger, “Net – Based Payment Schemes”, Australian National University, Dec, 1996.
6- Crede, Andreas, “Electronic Payment Systems” TA-Datenbank – Nachrichten, NY. Z, 7. Jg., Juni 1998.
7- Dasgupta, pithwiraj, “Future of E-Banking in India”, Internet, Index 30008.
8- d Alelio Ellen & Collins, John, T. “Electronic Under Current Low”, Computer Law Association, 1996.
9- Howland, Gary, “Development of an open and flexible payment system” Internet, Aug-Nov 1996.
10- http:/Commerce.WIPO.int/press/pr 99-185. html.
11- http://faculty.bus.olemiss.edu/breithel/final.
12- http://fms.treas.gov/eft/polsumm.html.
13- http://vipcredit.com/what is electronic banking.htm.
14- http://www.aph.gov.au/Library/Pubs/rp/1998-99/99 rp 12.htm.
15- http://www.babytoysgifts.com/credithand book/filing-a-credit-complaint.
16- http://www.chips.org.
17- http://www/Communities. Msn.com / Electronic Commerce and Developing Countries.
18- http://www. … / migros.htm, “case study condomat/ Migros An open EFT / POS System”.
19- http://www.eff.org/pub/privacy/Digita-money/matonis-on-dig-cash.paper.
20- http://www.epic.org.
21- http://www/…/EFT Commonly Asked Questions.htm.
22-http://www.eff.org/pub/privacy/Digita-money/digicash. Brochure.
23- http:/www.financial express. Com/fe 2001.614/ invent 6.html.
24- http://www.Fms.treas.gov/Ach/Index.html.
25-http://www/Iagchampions.gov.uk/iagc/strategy.htm “Information Age Government Champions”.
26- http://www.mondex.com.
27- http://www.stls.Frb.org/banking/Ach/.
28- http://www/swift.com/swift-home. “about swift”.
29- http://www/swift.com/swift-home-joining swift/swift users.
30- http://www.tas-consulting.com/Electronic-Banking.htm.
31- http://www.w3.org/WD-MPTP-951122.
32- Kalakota, R. and Whinston, A. “Electronic Commerce: Amanagements Guide”. (1997), (www...\Electronic Commerce – Part 1. htm).
33- Marknorris & Steve, “E Business Essentials”, West Wiley, 2001.
34- Minoli, Daniel & Minali, Emma, “Web Commerece Technology hand book”. Tota MCGraw-Hill publication company Ltd. New Delhi, 1998.
35- Myrna, Z. Weiss, “Business to business e-commerce: Moving Into the value center of the Internet”, vital speeches of the Day New York, Aug 15, 1999.
36- Putland, P. J, Hill & Tsapakidis, D. “Electronic Payment System” Bt Technol, J Vol 15, No.2, April 1997.
37- Weiss, Z. Myrna, “Business to business e-commerce”, vital speeches of the day, New York, Aug 15, 1999.